«Сәлемдеме – үлкен құрметтің белгісі»

 – дейді кезінде Елбасына баянөлгейліктердің сыйлығын тапсырған тарихшы ғалым Амантай ТОЙШЫБАЙҰЛЫ – Әбеке, ұлыңыз Жарқынбек респуб­ликалық ақындар мүшәйра­сының жүлдегері атаныпты. Құтты болсын! – Рахмет. Атамекен. Атажұрт. Қазақ үшін асыл ұғымдар ғой. Алматы облысында өткен бұл жыр додасы Қазақ хандығының құрылуының 550 жылдығына арналған екен. Біз есейе келе «Моңғолияда неге жүрміз. Неге Қазақ елінде, олардың ортасында емеспіз?», – деп ойлайтынбыз. Мен 1964 жылы Баян-Өлгей аймағы, Алтанцөгц сұмыны Цагаантүнгэ деген жерде туыппын. 1981-1985 жылдары Моңғолия мемлекеттік университетінің моңғол тілі-журналистика факультетінде оқыдым. Университет бітірген соң алғашында Алтанцөгц сұмынында мектепте мұғалім болдым. Үлкендер жиі айтатын өткен тарихқа ерекше ден қоя бастадым. Қазақтың Моңғолияға қоныстану тарихы – Қытайдағы қазақ тарихының жалғасы, арғы шегі Абылай хан заманына ұласып жатқанын білдік. Содан, 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақ­станның Жоғарғы Кеңесі «Тәуел­сіздік пен мемлекеттің егемендігі туралы» Декларация қабылдады. Жүрек тебіренткен сәтті сөзбен жеткізу мүмкін емес. Сол күні Өлгейдің орталық ала­ңына бір топ жас келдік. Қазақ елінің тәуелсіздік алғанын жарыса сүйіншілеп жүрміз. Халық көп жиналды. Сол жігіттер Сұраған Рақметұлы, Ербақыт Нүсіпұлы, Ерболат Баятұлы, Серік Мәгежұлы, Рысбек Зұрғанбайұлы бәріміз бірге атамекенге жеттік. 1991 жылдың басында «Қайт, қазақ Ота­ныңа!» деген қазақ зиялы қауым өкіл­дерінің жігерлі дауысы естілді. Ел Пре­зиденті Н.Назарбаев «Алыстағы ағайындарға ақ тілек» атты әйгілі хатын жариялады. Хатта: «Атамекенге келемін деуші­лерге жол ашық, ата-баба аруағы алда­рыңнан жарылқасын», – деген ақ тілектер айтылған. Назарбаевтың осы хаты елім, жерім деп аңсары ауып қашан жетеміз деп онсыз да елпілдеп, елегізіп отырған шетелдегі қазақтарды одан сайын рухтандырып жіберді. – Елге ел қосылса – құт. Атаме­кенге мыңдаған қазақ жетті дейміз. Бұл елі­міз­дің демографиялық жағ­дайына күш-қуат қосты емес пе? – Атамекенге жол бастаған ұлы көштің басында болған Марат Тоқсан­баев ағамыз былай дейді. «1991-92 жылдары көш Моңғолиядан басталды. Осы жылдары Бай-өлке мен Қобда аймағына 3500-ден астам «КамАЗ» автокөлігі барып, көшіп келушілердің жүгін тиеді. Адамдарды ұшақпен Өскеменге тасыдық. Күніне 10 рейс, 90 күн тоқтаусыз тасыдық. Қазақстанның әр облыс, аудан, совхоздардан адамдар барып, Бай-Өлкеден шарт жасап, адамдарды әкетіп жатты. Қиындық көп болды… Адамдарды ұшақпен тез жеткізсек, жүктері «КамАЗ-бен» 10-15 күнде әрең келіп жатты. Бай-Өлкеге келген жапон туристері: «Бұл не? Елден неге көшіріп жатырсыңдар?» – деп таң қалады. Жа­пондардың түсінігінде соғыс зардабы, экологиялық апат болмаса, елдің жаппай көшуі ақылға сыйымсыз көрінеді. Бұл – біздің қазақтың туған Отан­ға, атаме­кенге деген ата-бабадан мирас, мұра болып келе жатқан дәстүрлі жолы. Президентіміз алғашқы күннен бас­тап халқымыздың ежелгі асыл мұра­ларын, қадір-қасиетін қайта жаңғыртып, ұлт ретінде түлетіп, жаңа деңгейге көтеруге бар күш-жігерін жұмсады. Әлемнің әр түкпірінде шашырап жүрген ағайындардың басын қосып, атажұртқа көшіріп әкелуге айрықша көңіл бөлді. 1992 жылдың 28 қыркүйегінде Президентіміздің бастамасымен Алма­тыда Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы құрылды. Тәуелсіздік алған тұста репатриация үдерісін реттеуші негізгі құқықтық құжат – «Им­миграция туралы» Заң қабылданды. Бұл заң этностық қазақтардың Отанына емін-еркін оралуына мүмкіндік берді.

Дүниежүзі қазақтарының І құрылтайы. Алматы қаласы. 1992 жыл.

– Тұңғыш құрылтайда Елбасы­ның иығына шапан жапқан көрінесіз. Мұндай мәртебелі құрметке қалай ие болдыңыз? – Мен сол жылдары Баян-Өлгей аймағының (біздіңше облыс) әкімі марқұм Мизамхан Күн­туғанұлы ағамыз­дың баспасөз хатшысы және шетелдермен байланыс мәселесінің жауапты қызметшісі болатынмын. 1992 жылы 29 қыркүйекте Алматыда Дүниежүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайы бас­талды. Құрылтайға әлемнің 33 елінен 800-ден астам делегат қатысты. Тұңғыш құрылтайға Бай-Өлкеден 25 делегат келдік. Түркістан, Жезқазған, және Алматы облысының Дегерес жайлауы (Аңырақай шайқасы болған маң) сияқты еліміздің ежелгі саяси-әлеуметтік, мәдени орталықтарында болып, аруақтарға тағзым етіп, ата­жұртымызбен қауыштық. Құрылтайға қатысушылар Үн­деу қабылдады. Қазақ халқының тағ­ды­ры, ата-баба мұрасы, тілі, бүкіл дүние­жүзіндегі қазақтарды бір­тұтас ұлттық мемлекетке бірік­тіру­дің құқықтық негіздері, басқа да мә­селелер жөнінде баяндамалар тың­далды. Басты мақсат Дүниежүзі қазақ­тарының қауымдастығын құру еді. Сөйтіп, Дүниежүзі қазақтары қауым­дастығының Төралқа Төрағасы болып Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев сайланды. Кешкілік үлкен сарайда құ­рыл­­тайдың салтанатты мәжілісі өтті. Мә­жілісте Нұрсұлтан Назарбаев құша­ғымыз бауырларға айқара ашық деп, хал­­қы­­мыздың тарихы мен тағдыры тура­лы тебірене толғанған баяндама жасады. – Құрылтайдан кейін іле Қазақ­станға қоныс аудардыңыз ба? – Жоқ, өйткені, сол жылдары мен Моңғолия Үкіметінің Мемлекеттік даму және басқару академиясының мемлекеттік атқару қызметінің ұйым­дастырушы-әдіскері маманды­ғын және «Жергілікті өзін өзі басқару қыз­­метін жетілдіру бағыт­тары» тақы­рыбы бойынша магистр ата­ғын алған едім. Басталған істі, қолға алған мақсат­тарымды аяғына дейін жеткізу қажет болды. Моңғолия Педагогикалық ғылыми-зерттеу институтының қазақ мек­тептері секторында ғылыми қыз­мет­­кер, аймақтық қазақ радиосында қыз­мет еттім. Алтанцөгц сұмынының өлке комитетінің хатшысы, Баян-Өл­гей аймақтық комитетінің хатшысы қызметтерін атқардым. Зайыбым Ма­хуза Займолдақызы Алтанцөгц сұ­мындық ауруханасы және аймақтық ор­талық ауруханада медбикелік жұмыс жасады. 1996 жылы «Алтын орда дәуіріндегі кейбір әдеби мұралар текстологиясы хақында» (доктор Х.Нямбуудың жетекшілігімен және Р.Батаахүүмен бірлесіп) тақырыбында моңғол тілін­де жазған ғылыми диссертациямыз сол дәуірдегі көне моңғол әдеби мұра­ларының түпнұсқасын көне ұйғыр-моңғол жазбалары бойынша тарихи тұрғыдан қарастырып, ғылыми түсініктеме жазып, толығымен жа­рия­ладық. Қобда қаласындағы мемле­кеттік педагогикалық универ­ситетінің ғылыми кеңесінде талқы­ланып филология ғылымдарының кандидаты атандым. – Бәрекелді! Иә, айтпақшы, Тұң­ғыш құ­рылтайдан кейін де әлем қазақтары үш рет жиналды ғой... – Бірақ, 1992 жылы өткен тұңғыш құрылтай әлемдегі бүкіл қазақтың басын қосты. Бұл басқосу Қазақ елінің шынайы тәуелсіздікке қол жеткізуінің айқын көрінісі болды. Шетелдегі қазақтардың атажұртқа деген ынта-ықы­ласын оятты. Бәріміз де ел, Елба­сы деп елге оралдық. Өткен жылы Зул-хиджа айында қасиетті Мекке, Меди­неге барып, қажылық парызын өтеген кезде де еліміз, Елбасымыз аман болсын деп тілек тіледім. Қазақтың әрбір көне бұйымынан, әшекей затынан, сол заттағы ою-өрнегінен өткен тарих, ата-баба аманатын көресіз. Осы тұңғыш құрылтайда Нұрсұлтан Әбішұлына деп пұшпақ жағалы қасқыр ішік, қызыл торғынмен тысталған Керей үлгісіндегі пұшпақ тымақ, сақинасына алтын жалатылған қыны бар мүйіз сапты пышақ ілген, әсем құймалар орналастырған күміс белбеуді Баян-Өлгейдің жүзіктің көзінен өтетін шебер зергеріне жасатып, ісмерлеріне арнайы тіктірдік. Құрылтайға келгенде осы сый-сыяпатты табыстау маған жүктелді. Жиын өтіп жатқан сарай­да ине шаншар орын жоқ. Бір кезде Баян-Өлгей әкімі Мизамхан ағамыз құттықтау сөз сөйледі. Ал мен қолыма осы сыйлықтарды алып шығып, ортада сахна төрінде тұрған Елбасына жақындай бердім. Тұп-тура Нұрсұлтан ағаның алдына барып «Асса­лаумағалейкум!», – деп сәлем бердім. Ол кісі «Уаликумассалам», – деп күлімсіреп қолын ұсынды. Қобал­жу, толқу дегенді сұрамаңыз. Жүрек деген дүрс-дүрс. Көзге жас келеді. Терлеп кеттім. Көкте ұшып жүрген тәріздімін. Содан ішікті иығына жабуға ыңғайланғанымда ол кісі оң қолын көтеріп ішіктің жеңін кие бастады. Сол жерде қасымызға келген екі жігіт бар, бәріміз бірлесіп Елбасына ішікті, тымақты кигізіп, күміс белбеуді де беліне байладым. Өйткені, ішіктің салмағы ауыр. Әлгі екі жігіт мені қолтықтап бұрыла бергені сол еді, Нұрекең қалжыңдаған дауыспен: «Ой, бауырым, қасқыр ішігің, тіпті, ыстықтатып барады, өзің қайта шешіп беріп кет», – деді күлімсіреп. – Тәуелсіздіктің елең-алаң ша­ғын­да сыйланған қазақтың жөн-жоралғы жолының да өзіндік мәні болды дейсіз ғой? – Әрине! Күміс белдік байлап, белді бекем буыңыз, Нұр-аға, халқыңыздың тілегі осы деп ырым еттік. Елдің – елден, халықтың – халықтан айырмашылығын танытатын оның ғасырлардан бергі келе жатқан осындай ұлттық құндылықтары ғой. Тәуелсіздік таңын аңсаған ата-бабаларымыздың арманы орындалды. Кең-байтақ даламыз – бізге қалдырған асыл мұра. Олардың орындалмаған үміттері, армандары бізге аманат. Осы аманатты орындауды қолға алған Нұрсұлтан ағам шеттегі қазақты бауырына басып, құшақ жая қарсы алып, дәл алдымызда тұрады деп кім ойлаған?! Сөйтіп, сол жерде сахнадан төмен түсе бергенімде тұңғыш құрылтайға бізді бастап келген Қалкен Әбдіғажықызы апамыз (ол кісі аймақтық мәдениет басқармасының бастығы болатын): – Енді мына камзолды Сара апаңа кигізесің, –деп әйелдердің керей үл­гісінде тігілген оюы бар әдемі жасыл түсті камзолы мен ақ орамалын қолыма ұстатты. Толқу мен қобалжудан бас айналып, жүрек дүрсілдеп тұрған сәт. Ет қызуымен көрермендердің ең алдыңғы қатарында отырған Сара апамыздың жанына жүгіре жетіп барыппын. Бір леп мені өзінен өзі алып жүргендей. Ата-бабалардың қуанышты көз жасы төгіліп, рухы демеп, дедектетіп тоқтатпай тұр­ғандай. Ол кісі де күлімсіреп жылдам орнынан тұрды. Мен камзолды иығына жауып, орамалды мойнына салдым. Ол кісі рахметін айтып, маңдайымнан иіскеді. Қазіргі Республикалық «Асар» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Қайрат Бодаухан (ол кезде Алматыда аспирант еді) алдымнан қарсы шығып: – Амантай, сен тарихта қалатын болдың! – деп құшақтай алды. Сол кезде Елбасына ежелгі ру-тайпалар дәстүріне сай баянөлгейліктер сыйлаған қасқыр ішік, күміс белбеу Қазақ елінің басшысына деген көктен жеткен құдіретті құрметтің белгісіндей болды. Осы бір жүрек тебіренткен бір сәттік толғаныс ғұмыр бойы есімнен кеткен емес. Тұңғыш құрылтай кезінде түсірілген бұл суреттер басылымдарда, архивтерде сақтаулы ғой. – Шынымен де тарихи сәт екені сөзсіз. Ал, сіз сияқты ғалым адамды биік мінберлердің өзі-ақ шақырып тұр ғой. Үлкен ұлыңыз Жарқынбек журналист, Тұрлыбек газ-мұнай ин­женері, Айдан Астана қаласында медицина университетінде оқиды екен. Немерелеріңіз атамекенде туды. Енді қандай арманыңыз бар? – Көк тудың желбірегенінен артық ба­қыт жоқ. Біздер үшін Ел және Ел­ба­сы – егіз ұғым. «Менің халқым – ұлан-ғайыр жері бар, ұлы мұратты елі бар, бабалар жазған ұлы тарихы мен ұрпағы көз тіккен ұлы болашағы бар халық. Мың жылдық тарихының ең бірегей бетбұрысында халқымның зор сенімін арқалағаным – мен үшін ең биік мәртебе...», – деп айтып өтті Ел­ба­сы осы жолғы Ұлықтау рәсімінде.Ата-бабасының ізі қалған осы ұлан-ғайыр даланың төсінде ұл-қыздарымыз, ұрпақтарымыз өссін, өнсін деп отбасымызбен 2000 жылы атамекенге келдік. Павлодар облысына тұрақтадық. Көш әлі де жалғаса береді, жан-жақтағы қазақ отбасылары келіп, орта толсын. Тұңғыш құрылтайда Елбасы сеніммен айтқан  жақсы өмірдің жақсылығын көрудеміз, ұзағынан болсын. Бір өкініштісі, елге жетуге асықтық та, тарихи ғылыми-зерттеу жұмыстарым аяқталмай қалды. Түбінде бір аяқтап, өзіңіз айтқандай, құпиясы мол өткен тарихтың бір шетіне де жетермін қаузап. Ал қазір облыс орталығындағы Мәшһүр Жүсіп орталық мешітінде Қазақстан мұсылмандары діни басқар­масының (ҚМДБ) облыс бойынша баспасөз өкілі қызметін атқарып жүрмін. Зайыбым Махуза осы жерде дәрігерлік жұмысын жалғастыруда. Өздерің сияқты мен де «Ислам және Өркениет» газеті, «Иман» журналы, «Muftiyat.kz» порталына Ислам діні, имандылық, танымдық тақырыбында мақалалар жазамын. Мешіттің «Pvlmeshit.kz» сайты мен «Mazhab.kz» діни-танымдық порталын аштық. Қазір жастар мен жасөспірімдер үшін имандылық, қайырымдылық, ізгілік, ұлттық тәрбие, ана тілін қастерлеу, Отанды сүю тақырыптарына арналған «Тұнық тамшылар» деген атпен жинақ жазып бітірдім.  – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Фарида БЫҚАЙ, «Егемен Қазақстан». Павлодар облысы.