Ұлттық ономастика — мемлекеттік идеологияның бір тірегі

Туған өлкеміздегі жер-су, елді мекен атауларының отаршылдық-тоталитарлық дәуірлерде қандай өзгерістерге түскені бізге тарихтан белгілі. Біз, бүгін, осы жер-су (то­по­нимикалық) атауларының шығу тарихына тереңірек үңілсек, онда үлкен сыр жатқа­нын білеміз. Ендеше, ескі атауларды қал­пына келтіру тарихи әділеттілікті орнату де­ген сөз. Міне, сондықтан да, Оңтүстікте оно­мастика мәселесіне үлкен мән беріледі. Біздің облыста байырғы жер-су атауларын қайтару жұмысына аса маңызды әлеуметтік мәселе деп қарайды. Тәуелсіздігімізге тәубе дей отырып, облыс аумағындағы отаршыл­дық пен тоталитарлық дәуірлерден қалған атаулардан біртіндеп арылып келеміз. Рес­публика бойынша бүгінгі таңда бір мыңнан астам елді мекеннің атауы өзгертілсе, соның 404-і біздің облысқа тиесілі. Бұндай көр­сеткішке зиялы қауым мен түрлі қоғамдық бірлестіктердің және жергілікті ономастика комиссиялары тарапынан ұзақ жылдар бойы тынымсыз жүргізілген жүйелі жұмыс нәтижесінде қол жеткіздік. Ономастика саласының барлық же­тіс­тік­­тері мен кемшіліктерін әйгілейтін құжат – ол Қазақстанның және облыстардың әкімшілік-аумақтық карталары. Бұрын Кеңес Одағы тұсында Қазақстанның әкім­шілік-аумақтық картасы Ресейдің карта­сына ұқсайтын, себебі жер-су, елді мекен атау­ларының басым бөлігі өзге тілде бола­тын. Еліміздің картасы да өзге тілде жаса­латын. Енді Қазақстанның карта­сын қазақ тілінде жасайтын уақыт келді. Ол үшін, байырғы жер-су атауларымызды қай­та­ру бүгінгі күннің басты міндеті! Еліміз егемен­дік алғалы Қазақстанның картасы да едәуір өзгеріп, қазақшаланып келеді. Дегенмен, еліміздің солтүстік, шығыс, орталық облыс­та­рында орысша атаулар әлі де сіресіп тұрға­ны картадан байқалады. Соның ішінде, Пет­ро­павл мен Павлодар қалаларының атау­лары сол күйінде өзгермей келе жат­қаны біздің де жанымызға аяздай батады. Бұл атауларды ауыстыру жөнінде жергілікті билік орында­рына Елбасы тарапынан тапсырма беріл­генінен де хабардармыз. Бұл енді намыстың ісі болып тұр! Алайда осы атауды ауыстыруға кейбір басшылардың ба­тыл­дығы мен рухы жетіңкіремей жүр немесе намысы мен рухы бір арнаға тоғыспай тұр­ған сияқты. Петро­павл қаласын – Қы­зыл­жар қаласы деп өзгер­туге әркім шама-шарқынша қолдау көрсеткені жөн. Бәріміз қолдап-қуаттап, жабыла кірісіп Қызылжар атауын қайтара алсақ, онда қазақтың бір ұлттық мүддесі орындалар еді. Тәуелсіздік алғанымызға 18 жылдан асқа­нымен, мұндай мыңдаған атаулардан әлі де арыла алған жоқпыз. Өткен ғасыр­дағы отар­шыл­дық заманды, одан кейінгі ке­шегі ке­ңестік кезеңді еске салатын респуб­ликамыз­да­ғы бірнеше қала мен ондаған ауданның және жүздеген елді мекеннің атаулары орыс тілінде екендігі өкінішті-ақ. Осы орайда, мына бір сөздің есіме түсіп тұрғаны. Әлемге әйгілі саясаткер Уинстон Чер­чилль бірде: “Саясаттың да серті бо­лады. Оның біріншісі – кешікпеу. Ұлттық мүдде ұтатын жерде ешуақытта кешікпеу керек. Шешімді тез қабылдаған жөн... Екіншісі – асықпау. Ұлттық мүддеге нұқсан келетін, я болмаса аяқасты етілетін жағ­дайда шешім қабылдауға ешуақытта асық­пау керек. Сағыздай созып, сөзбұйдаға са­лып, оны келесі буынның үлесіне қалдырып кету керек деген екен.” Біз бәріміз осы сөз­ден міндетті түрде қорытынды шығаруымыз керек. Өйткені, бұл ұлт үшін, болашақ ұрпақ үшін аса қажет дүние! Оңтүстік Қазақстан облысында 873 елді ме­кеннің 404-ін (7 аудан, 2 қала, 85 ауыл­дық және кенттік округ, 310 ауыл ) өзгер­т­­кеннің өзінде әлі 33 ауылдың атауы тәуелсіз заман та­ла­бына сай болмай отыр. Өзде­рі­ңізге бел­гілі, былтырғы жылы еліміздегі ха­лық сана­ғына байланысты 2008 жылдың 1 шілдесінен бастап елді мекен, көше атау­ларын қайта атау Үкіметтің қаулысымен уа­қытша тоқ­та­тылды. Халық санағынан кейін Мемле­кет­тік хатшының хатына сәйкес, объек­тілер атауын өзгертуге үстіміздегі жыл­дың 1 нау­ры­зы­на дейін мора­торий жа­рия­ланды. Сол се­беп­ті облыстағы 33 ауылдың атауы өзгертілмей қалды. Шындығын айтсақ, облыстық ономас­тика комиссиясына байырғы жер-су атау­ла­рын қайтару туралы ұсыныстар келсе қуа­на қол­дай­мыз. Сол арқылы еліміздің ұлттық кел­бетін қалыптастыруға үлес қосатыны­мыз­ды білеміз. Ұлттық атаулар тәуелсіз мем­­лекеті­міз­дің бет-бейнесі болса, ал ше­кара маңындағы елді мекен атаулары Қа­зақ­станның бет-пер­десі іспетті. Сондықтан да, өзіміз түгілі өзгеге де қазақтың жері мен суын, қаласы мен дала­сын, тілі мен тари­хын танытатын ұлттық атау­ларымызды қай­тарып, тарихи-географиялық атаула­ры­мыз­ды қалпына келтіруге білек сыбанып кірістік. Қазіргі кезде ұлттық ономастика жай та­ри­хи-мәдени мұра ғана емес, сонымен қатар қоғамдық-саяси маңызды мәселе бо­лып отыр. Ономастика жұмысының ма­ңыз­дылығын ес­керіп, ауыл, аудан (қала) әкім­де­рінен тәуелсіз елдің топонимикасы да тәу­ел­сіз болуы үшін, әсіресе, Қазақстан ше­карасы төңірегіндегі әрбір елді мекеннің атынан ұлттық болмыс пен ұлттық тарих­тың иісі сезіліп тұратындай, ол атауды оқыған отандасымыздың бойын мақтаныш сезімі билейтіндей атына заты сай, мән-мағыналы қазақы атаулар ұсынуын талап еттік. Осы мақсатта Өзбекстанмен шека­ра­лас жатқан аудан, кент, ауыл атауларын ауыс­­­ты­руды бірінші кезекте қолға алдық. Соған бай­ла­нысты, облономкомның мү­ше­лерінен құ­рал­ған топ (құрамында ономаст-ғалым, заң­гер, тарихшы, тілшілер бар) 2006 жылы Сары­ағаш, Мақтаарал, Қазығұрт, Шардара, Сайрам аудандары мен Түркістан, Арыс қалаларына қарасты ауылдарға барып, ономастика саласындағы заңнамаларды тұр­ғындарға түсіндіріп және бұқараның бүгінгі таңдағы ономастикаға деген ынта-ықы­ласын демокра­тиялық, құқықтық, өрке­ниет­ті ұйғарымдар жасауға икемдеп, оно­мастика мәселелерінде шынайы әділет­тілік­т­ің орнығуына және “атам­ның атын ауылға, көкемнің атын кө­шеге” деген тар пиғылдан арылып, келешекті ойлауға бағыттадық. Облыстық тілдерді дамыту басқармасы ау­дандық, қалалық ономастика комиссияла­ры­на әдістемелік көмек ретінде соңғы 4 жылда ономастикалық жұмысқа қатысты 7 түрлі нұс­қаулық, анықтамалық кітаптар шы­ғарып, аудан, қалаларға таратты. “Қа­зақ­стан” РТРК АҚ “Қазақстан-Шымкент” ОҚО филиа­лы­мен бірлесіп “Тіл мен діл” ха­барын ұйымдас­ты­рып, телехабарда оно­мастика мәселелері бой­ын­ша жергілікті оном­ком төрағалары мен хатшыларының эфир арқылы сөз алуына мүмкіндік туғызылды. Облономком 2006 жылдан бастап, ау­дан, қалалардағы ономастикалық жұмыстың жағ­дайына тексеру жүргізіп, оның қоры­тындысы бойынша аудандық, қалалық оном­ком тө­ра­ғаларының есептерін тың­дау­ды тәжірибеге енгізді. Облономкомның 2006 жылғы мәжілі­сінде Мақтаарал ауданы мен Түркістан қаласы әкімдері орын­ба­сар­ла­рының, ал 2007 жылғы мәжілісінде Сары­ағаш, Сайрам аудандық оно­мас­тика комис­сиялары төрағаларының есеп­тері тыңдалып, олардың ономастика саласын­дағы атқарған жұмыстарына “қанағаттанар­лықсыз” деген баға беріліп, комиссия төрағаларына тәртіп­тік шара қолдану жөнінде аудан әкімдеріне ұсыныс берілген болатын. Дәл осындай жұмыс аудандар мен қалаларда жүргізілетін болса, онда ауыл әкімдері көшеге кім болса соның атын қоймас еді... Үш жыл ішінде облономком тарапынан 6 аудан мен 3 қаланың ономастика сала­сындағы атқарған жұмыстарының жай-күйіне тексеру­лер жүргізіліп, оларға прак­тикалық көмек көр­сетілді. Комиссияда 12 аудандық, қалалық ономком төрағаларының есептері тыңдалып, оларға тиісті шаралар қолданудың және талап етудің нәтижесінде 1 қала мен 2 ауданда оно­мастикалық олқы­лықтар жойылды. Түркістан, Кентау, Шым­кент қалалары мен Мақтаарал, Сарыағаш, Түлкібас, Қазығұрт аудандарында 92 елді мекен мен 14 мектептің тарихи атаулары қай­тарылып, екі мыңдай көше аттары өзгертіліп немесе жаңадан ат қойылды. Облыста 2008 жылы 48 ауылдың атаулары ауыстырылса, соның екеуі ғана адам аттары, ал 46-сы тарихи атаулар. Келешекте елді мекендерге адам аттарын бермеу бағытында батыл қадам жасау міндеті туындап отыр. Яғни, облономком тарапынан жүргізілген есеп тыңдау, түсіндіру, тексеру, үгіт-насихат, ұсыныс хаттар жазу, әдістемелік құралдар шығару және өткізілген түрлі іс-шаралардың барлығы да өз жемісін берді. Атқарылған жұ­мыстың нәтижесі ретінде “Оңтүстік Қазақ­стан облысының әкімшілік-аумақтық карта­сы” мемлекеттік тілде жасатылып, әкімдіктер мен басқармаларға таратылды. Осы карта сызбасын оқырман­дарға да ұсынып отырмыз. Ономастика жұмысының маңыздылы­ғын ескеріп, 2009 жылғы облыс әкімдігінің қаулысымен облономком төрағалығына облыс әкімі Асқар Мырзахметов бекітілді. Соған байланысты, аудандар мен қалаларда да жер­гілікті комиссиялардың төрағалары болып, аудан, қала әкімдері бекітілді. Об­ло­н­омком төрағасы Асқар Исабекұлы былтырғы жылы объектілерді атауға және қайта атауға мора­торий жариялануына орай, облыс аудандары мен қалаларында елді мекен, мектеп, көше атауларына тал­дау, сараптау жұмыстарын жүргізуді облыс­тық тілдерді дамыту басқармасына тап­сыр­ған. Облыс әкімі биыл осы тапсырманың орындалуы жөнінде басқарма бастығының есебін тыңдай келе, тиісті органдардың басшыларына 33 ауылдың байырғы атауын қайтаруды, тәуелсіздік талаптарына сай келмейтін 597 көшенің атын өзгертуді және жаңадан салынған 506 көшеге ат қоюды міндеттеді. Сонымен бірге, А.Мыр­захметов аудан, қала басшылары мен зиялы қауымға, ономастика саласына рухани сілкініс қажет екенін айтып, ұлттық мәде­ниетіміздің феномені болып отырған көне атауларды тілдік мұра, тарихи жәдігер ре­тін­де сақтап қалу, қалпына келтіру мәселелері бүгінгі күн­нің басты назарында болатын­дығын жеткізді. Былтыр облыстағы жер-су, елді мекен атта­рының пайда болуына, шығуына байла­нысты аңыз-әңгімелер мен ол атаулардың қалыптасу, өзгеру тарихынан қысқаша мәліметтер қамтылған “Оңтүстік Қазақстан облысындағы жер-су, елді мекен атаула­рының қысқаша тарихы” туралы кітап жарық көрді. Сонымен қатар, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті мен Қ.А.Ясауи атындағы ха­лық­аралық қазақ-түрік университеті сту­дент­терінің қатысуымен “Қазақстан-Шым­кент” телестудиясында “Атаулар сыры” атты телеойын өткізіліп, ол респуб­ликалық “Мемлекеттік тіл және БАҚ” байқауында ІІ орынды иеленді. Биылғы 1 наурыздан 2009 жылы жария­ланған мораторийдің аяқталуына байла­ныс­ты, облыс әкімі А.Мырзахметов облоном­комның кезекті мәжілісін өткізіп, оның қо­рытындысы бойынша 6 ауылдың байырғы аттарын қай­тару, жаңадан құрылған 2 елді мекенге ат қою жөнінде ұйғарым қабыл­дады. Комиссия оты­рысында Шымкент, Кентау қалалық, Шар­дара, Бәйдібек аудан­дық ономастика комис­сияларының атқарған жұмыстары туралы аудан, қала әкімдерінің есептері тыңдалып, олардың ономастика саласында атқарған жұмыстары қанағаттанарлықсыз деп танылды. Обло­номком мәжілісінің хаттамалық ше­шімімен Шымкент қаласындағы отаршыл­дық-тота­литарлық дәуірлерден қалған 200-ден астам көше аттарын лайықты атаулармен өз­гер­туді, көшелер мен ғимараттардағы маң­дай­ша, жарнама жазулары мен көрнекі ақпарат мәтіндерінің тілдік, көркемдік, архитектура­лық жағынан заңнама талаптарына сәйкес кел­тіру жөніндегі жұмыстарға тиісті орган­дардың барлығын жұмылдырып, нақтылы шараларды іске асыруды және елуден астам аялдаманың атауларын бүгінгі заман талап­та­рына сәйкестендіруді 1 шілдеге дейін рет­теуді қала әкіміне тапсырды. Аудандар мен қала­ларға қарасты елді мекендердегі атауы жоқ кө­шелерге өркениетке сай ат қою үшін ар­найы ереже әзірлеуді, Шымкенттегі кә­сіп­кер­лік нысандардың атауларына мони­то­ринг жүргізіп, олардың шет тілдеріндегі аттарын қазақша атаулармен ауыстыру үшін ұлттық атаулардың тізімін жасап, оларға ұсынуды және ономастика саласындағы проблемалар­ды шешу мақсатында “Қазақ­стан Республи­касының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы” Қазақстан Республи­ка­сы­ның Заңына өзгерістер мен толықтыру­лар енгізу жөнінде ұсыныстар әзірлеуді об­лыс­тық тілдерді дамыту басқармасына жүктеді. Оңтүстік Қазақстан облыстық ономас­тика комиссиясының 2010 жылға арналған жұмыс жоспарында нақты 14 іс-шараны жүзеге асыру көзделіп отыр. Бұдан былай комиссия мәжі­лісі ай сайын өтетін болып келісілді. Алайда, ономастика жұмыстарына байланысты заңнамалардағы олқылықтар­дан бірқатар мәселелерді нормативтік құ­қық­тық тұрғыдан шешу жағы күрделі күй­інде қалып келеді. Сондықтан, осындай күрмеуі қиын пробле­ма­ларды арнайы жаңа заң қабылдау арқылы іске асыруға болады. Тоқсан сөздің тобықтай түйіні, топонимика саласында жүргізіліп отырған тілдік саясат тәуелсіздікті нығайту, мемлекеттік сәйкес­тік­ті қалыптастырудағы басымдықтардың бірі болғандықтан, ономас­тикадағы қор­даланып қалған проблемаларды шешу үшін елімізге “Ономастика туралы” арнайы заң қажеттігі күн өткен сайын айқын сезілуде. Қабыл ДҮЙСЕНБИ, ОҚО тілдерді дамыту басқармасының бөлім бастығы, облыстық ономастика  комиссиясының хатшысы.