Абайды танып болдық па?

Бүгінгі абайтанудың келелі мәселелері хақында бірер сөз Ұлы Абайдың 150 жылдық тойы әлемдік деңгейде дүркіреп өткеніне, міне, 15 жыл болды. Бүгінгі абайтану ғылымының өсіп-өркендеуі ойдағыдай ма? Өткен ғасыр тәжірибесі айқындап бергендей, Абай - қазақтың шынайы киесі, ақылшы ұстазы. Жалпы Абайдың есімін насихаттаудан, ұлықтаудан кенде емеспіз. Бірақ, ұлы ұстазымыздың ойшылдық мұрасын тереңдеп зерттедік пе, ұлылығын күллі әлемге паш ете алдық па? Бұл бағыттағы ғылымдық жұмыстар қарқын алды деуге әлі ертерек. Біздіңше, бүгінгі абайтану ғылымы алдында тұрған келелі мәселелер мынау: ақынның ойшылдық мұрасын жаңаша көзқараспен терең зерттеу, зерделеу; зерттеудің нәтижелерін халық игілігіне – рухын сауықтыруға, рухани-мәдени дәстүрлерін жандандыруға пәрменді пайдалану; хакім Абай ашқан жаңалықтарды әлемге паш ету, таныту. Бірінші мәселеге ғана тоқталайық, қалған екеуі соның салдарлары ғана. Кеңестік дәуірде абайтану – ғұлама ғалым, ұлы суреткер Мұхтар Әуезовтің жанкештілігі арқасында іргелі ғылым саласы болып қалыптасты. Абайтанушы ғалымдардың үлкен шоғыры жемісті еңбек етті. Абайдың ақындық және ағартушылық қызметі жоғарғы деңгейде зерттелді һәм мейлінше кеңінен насихатталды. Жалғыз, бірақ зор олқылық – моноидеология Абайдың ойшылдық мұрасына есікті тарс жапты. Ойшылдың Шығысқа қатысы мен діни танымдары жабулы қазан астында қалып келгендігін дәлелдеп жатудың қажеті шамалы. Бір сөзбен айтқанда, ХХ ғасырда болған қазақ халқының өркеш-өркеш тарихы мен тағдырын абайтану ғылымы бірге бөлісіп келеді. Қазір ой еркіндігі заманы. Діни сананың дамуы мен толысуын тежеген, қиындатқан саяси-тарихи ахуал келмеске кетті. Олай болса: “Қазіргі абайтануға кедергі неде, дәл қазіргі басты мәселе қайсы?” деген сұрақтың тууы заңды. Біреу біледі, біреу білмейді, қарасөздердің Абай жинақтарында жарияланып жүрген реттілігі мен Абайдың өзі көзі тірісінде қойған реттілік сәйкес емес. Қазақ мемлекеттік архив қорында сақталған Мүрсейіт Бікеұлының кө­шір­ме қолжазбаларында (олар - түпнұсқа бо­лып есептеледі) ғақлия сөздердің нөмірленуі басқаша. Егер “Абай жолы” эпопеясы тарауларының орындары ауысып кетсе ше?! Онда оқырман оқиғалардың желісін де, кейіпкерлердің іс-әрекеттерін де түсіне алмай басын қатырар еді ғой. Қарасөздердің бастапқы реттілігі сақ­талмай, орындары ауысып кетуі де жақсылық емес. Бірақ ғақлия мұрада мұндай қиғаштық бір қарағаннан көзге түспейді, көркем шығармадағыдай “менмұндалап” тұрмайды. Қорыта айтқанда, бүгінгі басты мәселе – Абай қарасөздерінің рет санын бастапқы қал­пына келтіруге тіреліп отыр. Бұл Абайдың ойшылдық эволюциясы саты-сатысын танып-білуге кедергі келтіріп отырған елеулі олқылық екендігі күмәнсіз. Осы пайым дәлеліне мысалдар алайық. “Сократ хакімнің сөзі” деген шығармасынан (қазіргіше 27-сөз) Абайдың Сократ, Платон, Аристотельдің еңбектерімен таныс болғанын көреміз. Шығармада соқыр ақын Гомердің, трагедия жанрының шебері Софокл және Зевксис деген суретші өнерпаздың аттары да аталады. Мәселе сонда, бұл Абайдың қалың елі қазағына арнап жазған “Ғақлия” кітабын аяқтаған соң жазған туындысы. Қазіргі күні ол “арпа ішінде бір бидай” сияқтанып, ұлт тақырыбына арналған ғақлия сөздердің арасында жүр. “Сократ хакімнің сөзі” бөлек жазылған туынды деуімізге дәлелдеріміз қайсы? Бірін­ші­ден, туынды Мүрсейіттің үш қолжаз­басында да нөмірленбеген, төл атауы бар. Екіншіден, “Сократ хакімнің сөзі” еңбегінде орын алған: “Бұл ғаламды көрдің, өлшеуіне ақылың жетпейді, келісті көрімдігіне һәм қандай ла-йық­ты жарастықты законімен жаратылып, оның ешбір бұзылмайтұғынын көресің” немесе мұның бәрі “адам баласын артық көріп, қамын әуелден Алланың өзі ойлап жасағанына да дә­лелдер емес пе? Енді адам баласының құл­шы­лық қылмаққа қарыздар екені мағлұм болмай ма?” деген пайымдаулар мен 38-ші сөзде дәйектелген ойлар өзара қабыса табысады. Бұлар, біздіңше, “Сократтың сөзі” 1898 жылы шамасында, яғни Абайдың ойшылдық зор асу – 38-ші қарасөзіне кірісер қарсаңында жазылғандығын бекітетін салмақты фактілер. Енді 27-қарасөз сияқты “адасып” қалған 38-ші қарасөзге келейік. Оның мазмұны және жазылу уақыты басқа қарасөздерден мүлде бөлек. Абайдың өзі қазақ қоғамына арнаған қарасөздер топтамасын “Ғақлия” десе, ал күллі адамзатқа ортақ проблемаларға бағытталған 38-ші сөзді “Ғақлиат-тасдиқат” деп даралап атаған болатын. Аталмыш шығарма ә бастан жалпы қарасөздерден бөлек көшіріліп отырды. Мұхаң былайша дерек береді: “Отыз сегізінші сөз – “Ғақлиат-тасдиқатты” бұрынғы барлық қолжазбаларында бөлініп жүрген ретімен жалпы қарасөздерден бөлекше атадық” (Абай Құнанбайұлы. Монографиялық зерттеу. – Алматы: 1995.). 38-сөздің ерекшелігі – бір ұлтқа, қала берді мұсылман әлеміне емес, бүкіл адамзатқа арналған шығарма деп абайтанушы ғалымдар бірауыздан бекітеді. Сонымен, алдағы шығатын жинақтарда Абайдың “Сократ хакімнің сөзі” атты ғақлия­сын, әсіресе “Ғақлиат-тасдиқат” трактатын қазіргідей өзге қарасөздердің арасында емес, өздерінің төл атымен бөлектеп жариялайтын уақыт жетті. “1897 жылға шейін, – деп жазады М.Әуезов, – Абай ел сөзі мен ел жұмысынан шыға алмай қойғанда, көбінесе әділ билікпен тыныштық орнатып, тым болмаса дау-шарды тоқтатармын деген үмітте болған” (сонда, 68-бет). Сонымен бірге, 1895-98 жылдар даныш­пан ойшылдық эволюциясының соны са­тысына көтерілді. Мұхаң бұл туралы қысқа ғана тұжырады: “Абай жаратылыс мәселесінде... бар нәрсенің тетігі – ой дегенге келеді” (сонда, 160-бет). Абай бұл аралықта аталған грек ойшыл­да­рын ғана емес, мұсылмандық Шығыс ғұ­ла­ма­лары еңбектерін де қадағалап оқып, тексерген болатын. Сонан соң ғана 38-ші сөзге, яғни “Ғақлиат-тасдиқат” (арабтың “тасдиқ” сөзі қазақша – “шындықты таныту” деген мағы­на­ны білдіреді) атты даналық трактатына кірі­седі. Оның мазмұнына 1902 жылы жазылған “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” өлеңінің мазмұны сабақтас келуі тегіннен емес. Ол – 1898-1902 жылдар арасында жазылған сарқынды шығарма. Мұны растайтын мағлұматтар естеліктерде сақталған. Абайдың дос шәкірті Көкбайдың айтқаны мынау: “Абайдың жалпы діни өсиеттері мен діни пікірлері қара сөзінің ішіндегі “Ғақлиат-тасдиқат” деген сөзінде толық айтылған. Әрқашан ауызша айтатын уағыз насихаттары болсын, өлеңмен үгіт қылып айтатын адамшылық жолы, құдайшылық жолы болсын - барлығы да сол сөзіне жиналып келіп, қорытылған” (Көкбайдың айтқандары. Естелік // “Абай” журналы. – 1992. -№ 1.). Абайдың бел баласы Тұрағұл М.Әуезовтің сұрауымен жазған өзінің “Әкем Абай туралы” деген белгілі естелігінде былай деп мәлімдейді: “Алла деген сөз жеңіл” деген өлеңді, “Өлсе өлер табиғат, адам өлмес” деген өлеңді, “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” деген өлеңді әкем өзінің қара сөзбен жазған “Тасдиқ” (“Ғақлиат-тасдиқаттың” қысқаша аталуы – А.О.) деп атаған еңбегіне қарай өлең қылған”. Көкбай, Тұрағұл бізге 38-ші сөз, төл атымен айтқанда “Ғақлиат-тасдиқат” – Абайдың ғақлия мұрасының соңы, қорытынды еңбегі екенін жеткізіп отыр. Шығарма Абай шығармашылығының шыңы екені ғылымдық жолымен де еш қиындықсыз дәлелденеді. Бірақ, қазіргі рет саны бойынша “Ғақлиат-тасдиқат” 1895-96 жылдар шамасында жазылған шығарма ретінде қабылдануда. Бұл қалың оқырман қауымды адастыру емей не. Осылайша Абайдың ойшылдық саты-сатысын анықтауға да жол жабылып отыр. Жоғарыда келтірілген мысал-дәйектерден шығар қорытынды: қарасөздер Мүрсейіт қолжазбасына сәйкес өздерінің орын-орындарын қайтадан табуға тиісті. Әсіресе, 38-ші қарасөздің төл атауын қайтару және жазылу уақытын нақтылы көрсету кезек күттірмейтін өткір мәселе. Абайдың әлем ойы алыбы екенін таныту қажеттігі осыны талап етуде. Осы тұста оқырманның көңіл түкпірінде: “Қарасөздердің рет саны қашаннан және неліктен өзгеріске түскен” деген сұрақтың тууы заңды. Бірден басын ашып айтайық, бұл Абайдың дін туралы шығармаларын идеология сақшыларынан бүркемелеудің, жасырудың амалы-тұғын. 1933 жылы Қызылорда қаласында Абайдың тұңғыш толық жинағы басылып шықты. “Қарасөздер” деп аталатын прозалық шығармалары алғаш рет осы жинақта жарық көрді. Жоғарыда Абайдың екі прозалық кітабы (қолжазба түрінде) болды: бірі - 40 қарасөзден құралған “Ғақлия” кітабы (1891-1897 жылдар аралығында жазылған), екіншісі – “Ғақлиат-тасдиқат” деген кітап (ол 1898-1902 жж. жазылды) дедік. “Ғақлия” ішінде атеизмді жоққа шығаратын сөздер аз емес, әсіресе Абайдың екінші кітабын тура құдай­сыздыққа қарама-қарсы шығарма де де қой. Сөйтіп, тұңғыш толық жинақта Абайдың екі кітабы біріктірілуіне және жалпы қарасөздердің реттік саны өзгертілуіне қылы­шынан қан тамған қаһарлы уақыт “кінәлі”. 2 миллион қазақ алапат ашаршылықтан қы-рылған және моноидеология орныққан тұста Абайдың ғақлия мұрасын (олардың ішінде дінге қатыстыларын жаңа айтқандай айла-шар­ғымен бүркемелей отырып) бірлесе құтқарған қос азамат – М.Әуезов пен І.Жансүгіровке қазақ халқы мәңгі қарыздар. Егер сол тар заманда қарасөздер Мұхаң сияқты жанашыр іздеушісі болмай, жинаққа енбей қалса, олардың із-түзсіз жоғалуы әбден мүмкін еді. Ғұлама Мұхаңның басқан ізі аңдуда, ал бүкіл ғұмыры саяси қыспақ құрсауында өтті. 1945 жылғы басылымда қарасөздер реттілігіне қажетті түзетулер енгізуге жасалған талпыныс аяқсыз қалды. Бұдан соң қатал уақыт бұл мәселеге қайта оралуға зәредей де мұрсат берген емес. Тек тәуелсіздік жағдайында ғана Абайдың ғақлия шығармаларын өздерінің тиесілі орындарына қайта қоюға мүмкіндік туып отыр. Сондықтан сөз етілген мәселелерді Мұхаңа “реформа жасаушылық” деп бұра тартуға ешқандай да негіз жоқ. Бүгінгі абайтанудың басты мәселесі туралы жеткізбек ой-пайымдарымыз осылар. Ендігі айтылмай қалып бара жатқан сөзіміз еріксіз “әт­­теген-ай” дегізетін кейбір келеңсіздіктерге қатысты. 1995 жылы жарық көрген Абайдың академиялық жинағында жаңа бастама, тың деректер баршылық. Сонымен бірге, бір үлкен жаңсақтық орын алғанын айту парызымыз. Ол – аталмыш жинақта ұлы ақынның төл өлеңдері мен аудармалары сапырылысып бірге басылғандығы. Соның салдарынан жас буын оқырман санасында “Абай атамыз өлеңдерін көбіне орыс ақындарына, мәселен, Пушкин, Лермонтовке еліктеп жазған екен-ау” деген қате пікір қалыптасуда. Осыны көре білген М.Әуезов бұл тәсілді аулақ серпеді. Ал, жинақты шығарушылардың бұған көзді жұма қарағандары өкінішті-ақ. Алдағы уақытта Мұхаң қалыптастырған үлгіге қайта оралып, Абайдың өлеңдері мен аудармаларын жеке-жеке топтасақ мақұл. 1995 жылғы жинақта аудармалар жайында құлаш-құлаш түсініктемелер берілген. Бірақ Абайдың ғақлия мұрасы жайлы түсініктемелер мүлде тапшы: 332-343 беттерде тек жеке сөй­лемдегі қателердің түзетілгені ғана сөз етіледі. Сондықтан жинақты оқып шыққан адамның “Азын-аулақ өлеңдері мен аудармалары демесек, 1899-1902 жылдар арасында Абай атамыз жалпы тыныш өмір сүр­ген екен-ау” деген ойда қалары сөзсіз. Шын­дығында хакім Абай өмірінің соңғы кезеңін ақиқатты іздеуге арнап, сол үшін күш-қуатын сарқа жұмсаған. Бірақ бұл факті бүгулі қалады. Мәселен, 2009 жылы ЖЗЛ сериясы бойынша басылып шыққан “Абай” атты кітаптың авторы Николай Анастасьев: “1898-1902 жылдары Абайдың шығармашылық қуаты неліктен саябырлап, сарқылып қалды екен?” деген сұрақты тура қабырғадан қояды. Әттеген-ай, демей көр. Әрине, мәскеулік жазушыда еш кінә жоқ. Барлық дерек көздерінде Абайдың “Ғақлия” атты еңбегі “1890-98 жылдар ара­лы­ғында жазылған” делінген. Болды, бітті. Ка­неки, “Ғақлия” – Абайдың бірінші проза кі­табы, екінші кітабы “Ғақлиат-тасдиқат” (қа­зір-гіше 38-ші қарасөз) деген дерек ғылыми ай­налымда бар ма? Жоқ. Орыс қаламгері 1898-1902 жылдары Абай шығармашылығының шы­ңы, әлемдік идеялар “көмбесі” даналық трак­тат дүниеге келгенін қайдан білсін... Егер біл­ген болса, “әлем ой алыбы Абай – ұлы теолог!” деп дабыл қаға ұлықтап, көсіле жазар еді-ау. Сонымен, Абайдың “мен бір жұмбақ адаммын” деген сырын ашуға тың талпы­ныстар жасалған жоқ. Осыған қарның ашады. Абайдың тәрбиесінде өскен Әрхам Кәкітайұлы (1885-1963) былай деп есіне алады: “Шам жаға кіріп, шай ішіп болған соң үйдегілерді шығарып жіберіп, оңаша қалып кітап оқуға кіріседі. Анда-санда қағазға жазып қойып отырады. Содан түндегі ет піскенде 4-5 жапырақтай ет жеп, бір тостағандай сорпа ішеді. Кей уақыттарда бізді де өз үйіне төсек салғызып беріп төрдің алдына жатқызады. Сонда көргеніміз: Абай түнде көп ұйықтамайды, шамды сөндіріп, төсекте жатып қалады да бір сағаттай уақытта шамды қайта жағып, кітап оқып отырады, не қағаз жазып отырады. Аздан кейін шамды өшіріп жатып қалады, бір уақытта шамды қайта жағып, кітап оқып отырады” (Ұлы Абайға адалдық // Әрхамның естелігі. – Семей. – 2005.). Ал Абай мен Еркежан бәйбішенің қолында өскен Уәсилә Мағауияқызы (1890-1954) бы­лай­ша үстемелейді: “Әкем көбінесе таңертең ерте тұрып, жазу жазып, не кітап оқып оты­рушы еді. Түнде қонақтар мен үй адамдары жат­қан соң өзі жеке отырып оқитын, не жа­затын, біз әкем ыңғай хат жазып отыр ма, бол­ма­са Құран оқып отыр ма деп таңданушы едік”. Абайдың жақын айналасы ұлы өмірдің соңғы жылдары қалай өткені туралы бізге осылайша сыр шертеді. Абай ғылым мен ақиқаттың шыңы – Тәңіріні тануға бар күшін сарп еткен. Шындық осы. Оны бүгінгі ұрпақтан жасырып қалсақ, ұлы ойшыл рухына бұдан артық қиянат бола ма?! “Әттеген-ай”-дың тағы бірі: соңғы жылдары Абайдың туған күні туралы екіұдай пікірлер айтылуда. Осылайша былтырғы жылы ұлы ақынның туған күні бір қаланың өзінде (мәселен, Семей және Астана қалаларында) түрліше датамен аталды: бір жерде – 10 тамызда, енді бір жерде – 23 тамызда. Неге? Себебі, кейбір азаматтар жыл санаудың “жаңасы” және “ескісі” делінетін екі стилін өздері айырып алмай тұрып, бүкіл елді шатастырып жүр. Христиандық күнтізбедегі аталмыш стилдердің адамның туған күніне ешқандай да қатысы жоқ. Өзіңіз де ойлаңыз, Абай заманында туған орыс ғұламалары мен ақын-жазушылары арасында кімнің туған күні өзгертілді (яғни, 13 күн кейінге шегерілді) екен? Мұндай факті жоқ. Шіркеудің кітабында туылған күні қалай көрсетілсе, дәл сол датаны “туған күн” деп тастай ғып ұстайды. Сонда деймін-ау, жаңа стиль тек Абай, Шәкәрімнің туған күніне ғана қатысты ма? Күнтізбе реформасына ілесеміз деп, туған күнді жылжыта берер болсақ, пәлен мың жылдар өткенде әлдебір ұрпақ өкілінің “Пәлі, Абай қыста туған екен!” деп жаңалық ашып, “дәлелдеп” жатпасына кім кепіл? М. Әуезовтің өзі тікелей басшылық жасаған, басы-қасында болған Абайдың барлық мерейтойлары (мәселен, 1945 жылғы 100 жылдық тойы) 10-тамызда өткені мәлім. Демек, бұл да ғұлама Мұхаң салған дәстүрге салғырттықтан туындап отырған мәселе. Биылғы Абайдың 165 жылдығы респуб­ликамыздың түкпір-түкпірінде тек жалғыз ғана дата – 10 тамызда аталса құба-құп болар еді. Соңғы айтылғандар – абайтануда қордаланған проблемалар ішіндегі қолдан жасалған, сондықтан жүре түзелетін жеңіл-желпі келеңсіздіктер. Мәселенің зоры, тағы  айтайық, Абайдың дара трактаты – “Ғақлиат-тасдиқатты” шындап зерттеуге тіреліп отыр. Оны өзге қарасөздер арасынан бөлектеп алу, өзінің төл атын қайтару және жазылған уақытын дұрыс көрсету – Абайдың даналық танымына бетбұрыстың алғашқы қадамдары болар еді. Сөз соңын аталмыш шығарманың мынадай ғибратымен түйіндегім келеді. Ақырғы да басты мұрасында Абай киелі кітаптар мазмұнына, аят-хадистерге сүйене отырып, Алла тағаланың адамзатқа белгілі барлық субутия сипаттары мен хұсни есімдерін адамзат тарихында алғаш рет жүйеге салады. Нәтижесінде негізгі төрт сипат – Ғылым, Рахым, Ғаделет, Құдырет екенін анықтап береді. Бұл әлемдік керемет жаңалық! Жарылқаушымыз Алла тағала Құдіреттен өзге үшеуінің әрбірінен пендесіне де зәредей болса да дарытқан. Осылайша Абай үш сипат – Ғылым, Рахым, Ғаделет адам баласының және қоғамның кемелденуінің кепілі екендігін дәлелдеп береді. Бұлар (Ғылым, Рахым, Әділет) Тәңірінің мәңгі өзгермес үш заңы. Сондықтан оларға сәйкес өмір сүру адам баласына ауадай қажеттілік. Міне, ұлы Абайдың артқыға айтқан соңғы өсиет, аманаты осы болады. Ол – Жер планетасын мекендейтін жүздеген мемлекеттер мен мыңдаған ұлт-ұлыстардың тыныштығы, береке-бірлігі мен ынтымағының кепілі. Барша адамзат іздеп таба алмай жүрген бақыт “кілті” бізге осы аманат астарында бүгулі тұрған Асан ОМАРОВ, философия ғылымдарының кандидаты, абайтанушы.