Ядролық сынақ және оның зардаптарының мониторингі

Осындай тақырыппен Курчатов қаласында халықаралық конференция болып өтті. Ұлттық ядролық орталықтың геофизикалық зерттеулер институтының базасында үш күн бойы жүргізілген бұл жиынға әлемнің 12 елінен білікті ғалымдар қатысып, жүзге жуық автордың елуден астам баяндамасын тыңдап, талқылады. Әлемнің бірқатар елдері осыдан 13 жыл бұрын Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу жөніндегі шартқа қол қойған еді. Ал біздің еліміз оған арада төрт күн өтпей жатып қосылған-ды. Содан беріде сол шартқа орай осымен алты рет алқалы жиын өтіпті. Соның кезекті жиынының тағы да біздің елімізде өткізілуі  көп нәрсені аңғартса керек. Елі­міздің Тұңғыш Президенті Н.Ә.На­зарбаевтың алғашқы жарлықтарының бірімен Семей атом полигонының жабылуының жиырма жылдығы жақындай түскен сайын Курчатов қала­сын­да мұндай маңызды шаралар жиі өткізіле бастады. Оның үстіне би­ылғы жылдың көктемінде ядро­лық қауіпсіздік жөнінде Аме­ри­када өткен аса ауқымды сам­мит­тен соң әлемдік қауымдастықтың осы мәселе жөнінен біздің елімізге қатты назар аударып отырғаны да шындық. Осы орайда бұл жиынның өтуіне республикамыздың Индус­трия және жаңа технологиялар министрлігі, Ұлттық ядролық орталық, жоғарыда айтылған Ядро­лық сынақтарға жаппай тыйым салу шарты ұйымы, Нор­вегияның НОРСАР орталығы, Францияның Атом энергетикасы жөніндегі комиссариаты, Ресей Ғылым ака­де­миясының Геосфе­ра­лар инсти­туты мен Сібір бө­лімінің Есеп­теу математика және мате­мати­калық геофизика институты ұйытқы болғанын айта кеткеніміз жөн. Иә, алтыншы конференция­ның Курчатов қаласында өткізілуі бекерден бекер емес. Көзі қа­рақты оқырман жақсы білетіндей, қырық жыл ішінде осы өңірде жиыны 456 ядролық сынақ өт­кізілген. Кеңес дәуірінде сол за­ман­ның геофизиктері әлем поли­гондарында жүргізілген сынақтар­ды зерттеу мақсатымен арнайы жүйе құрған. Сөйтіп, осыдан қы­рық жыл бұрын мұнда сейс­ми­калық сигналдарды бақылайтын станса орнатылған. Іле одан кейін бірегей эксперименттік “Курча­тов-Крест” топтастыру жүйесі іске қосылған. Мұнда одан бұрын электр-магнитті импульстерді тір­кеу жүйесі, инфрадыбысты және магниттік сигналдарды тіркеу стансалары жұмыс істеп тұрған-ды. Ал Ядролық сынақтарға жап­пай тыйым салу шартына орай соңғы жылдары “Курчатов-Крест” жүйесі толық жаңар­тыл­ған. Қазіргі кезде ол аталған шарт­тың орындалуын бақы­лай­тын халықаралық мониторинг жүйесінің сейсмикалық стан­са­ларының бірі болып табылады. Ол әлемнің басқа да стансалары­мен бірге тәулік бойы тіркелген де­ректерді өзіміздегі Ұлттық ядро­лық және халықаралық ор­та­лықтарға жіберумен айналысады. Бүгінгі таңда мониторингтің қазақстандық желісінің дерек­те­рін көптеген елдердің ғалымдары геодинамика, сейсмикалық қауіп­ті мәселелерді шешуде керегіне жаратуда. Конференция бары­сында сондай қазақстандық тәжі­рибе қонақтар назарына молынан ұсынылды. Конференция жұмы­сын ашқан Ұлттық ядролық орта­лықтың директоры, академик Қайрат Кәдіржанов та оған кеңі­нен тоқталды. Қалай болғанда да мұндай алқалы жиындардың еліміз үшін маңызы зор. Өйткені, оның саяси жағын айтпағанда басқа да се­бептері жоқ емес. Айталық, пәлен жылғы жарылыстардан соңғы мұндағы жер қойнауындағы өз­ге­рістерді зерттеу нәтижесін әлемнің білікті ғалымдарымен бірлесе отырып талқылау үлкен мүмкіндіктерге жол ашпақ. Тегінде біздің еліміз сей­сми­калық қауіпті аумақтан кенде емес. Өткен соңғы бір-екі ғасыр­да ел аумағында магнитудасы се­гізден асатын өте қатты жер сіл­кіністері тіркелген. Өкінішке қа­рай, сондай жер сілкіністері жаңа мыңжылдықтың алғашқы онжыл­дығында республика­мыздың Луговой, Шалқар және Текелі елді мекендерінде орын алды. Ал осындай сейсмикалық қауіпті алдын ала бағамдап отыруда қазақстандық ядролық сынақтар мониторингінің мүмкіндігі зор. Конференция қонақтары соған орай өз бағаларын беріп жатты. Келесі кезекте біздің ғалымдар­дың әлемнің түкпір-түкпірінен келген білікті мамандардың сөз­дерін ықыласпен тыңдап, өзара тәжірибе алмасуға да мүмкіндік туды. Конференция жұмысын қыс­қа­ша сөзбен қорытындылаған Қайрат Камалұлы біздің мұнда жиналғандағы басты мақсатымыз Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу шартына жан бітіру болса, сол үддеден шыққан­дай­мыз дей келіп, ендігі міндет басқа да мемлекеттерді бейбітшілік ісіне иландырып, аталған шарт ұйымы қатарына тарту деді. Соның бәрі жиын соңында қабылданған арнайы меморандумда кеңінен қамтылды. Конференция өз жұмысын аяқтаған соң қонақтар сынақ алаңдарында болып, осы өңірдің өткен қасіретті тарихымен жете танысты. Дәулет СЕЙСЕНҰЛЫ, Шығыс Қазақстан облысы, Курчатов қаласы.