Ата Заң айшықтары

Қазақстан халқы қолдаған Конституция — еліміз өркендеуінің ерен тетігі

БІРЛІК ПЕН ЕРКІНДІК ҰСТЫНЫ

Мемлекетімізді демократиялық, зайырлы және құқықты ел ретінде айқындайтын басты құжат – Конституция. Ата Заң барлық құжаттардың қайнар көзі, бастауы болып табылады. Кез келген мемлекеттік орган, мекеме, ұйым өзінің қызметінде Конституцияны басшылыққа ала отырып, өз қызметтерін жүзеге асырады. Ата-бабаларымыз қаншама қиындықтар мен тосқауылдарды бастан өткерсе де, халықтың мықты ерік-жігерінің арқасында көп жылдар бойы арман етіп, аңсап келген тәуелсіздігімізге қол жеткізіп, 1991 жылы егемен еліміздің туын биікке желбіреттік. Тәуелсіз Отанымыздың тұңғыш Президенті сайланып, дербестігімізді растайтын мемлекеттік рәміздерімізді бекіттік. Осы орайда 1993 жылғы 28 қаң­тар­да тұңғыш қабылданған бас құ­жаттың кейбір тарауларына өзге­рістер мен толықтырулар енгізіліп, 1995 жылы 30 тамызда қазіргі Ата Заңымыз қабылданды. Кеңес өкі­меті кезінде конституция өкілетті органдармен қабылданған болса, біздің негізгі құжат халықтың жал­пы дауысымен референдумда қа­былданды. Бұл күн еліміздің конс­титуциялық дамуының жаңа кезе­ңіне жол ашқан күн болып табы­лады. Конституцияны қабылдай оты­рып, қазақ халқы өзінің еге­мендік құқығын барша әлемге паш етті. Жаңа қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы еліміздің дамуына жол ашып, тәуел­сіз мемлекет буынының бе­куі­не үлкен себеп болды. Конститу­цияның алғашқы беті “Халқымыз, байырғы қазақ жерінде мемлекет құра отырып, өзімізді еркіндік, тең­дік және ұлтаралық тату азматтық қоғам ретінде дүниежүзілік қоғам­дастықта лайықты орын алуды көз­дей отырып және болашақ ұр­пақ­тар алдында жоғары жауапкер­ші­лі­гі­мізді сезініп осы Консти­ту­ция­ны қабылдадық” деген сөзбен бас­талады. Бұл Қазақстан елінде тұ­ратын барлық ұлт өкілдерінің ор­ныққан саяси келісімінің негізі бо­лып табылады. Ата Заң – бейбіт­шілік пен ынтымаққа, еркіндік пен теңдікке апаратын даңғыл жол. Тоғыз бөлімнен тұратын Ата Заңда еліміздің азаматтарына толық жағдай жасалған. Екінші бөлімнің 10-бабында “Республиканың азама­тын ешқандай жағдайда азаматты­ғынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан тыс жерлерге алас­та­туға болмайтындығы” көрсетілген. Олардың өмір сүруіне, білім алуы­на, қызмет етуіне және зейнеткер­лікке шығып демалуына барлық мүмкіндіктер жасалған. Әлемде тер­роризм және діни экстремизм әре­кеттері өршіп жатқанда, көп ұлтты Отанымызда саяси тұрақтылық пен бейбітшіліктің орнығып тұруы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың саясаты мен Конституция қызметі­нің жетістігі деп айта аламыз. Бү­гінгі таңда Ата Заң – ел тыныш­ты­ғының кепілі. Елбасымыз бас­таған ұлы көш тар жолды таймай өтіп, оның батыл шешімдері мен саяси ерігінің арқасында еліміз өзін барша әлемге зайырлы, демо­кра­тиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде таныта білді. Пре­зидентіміз қоғам тынысында көп­ұлтты қазақстандықтардың өзара татуластығы мен бірлігін орнық­тыру мақсатында өзінің беделін пай­далана отырып, халықтар дос­тығын шақыруды ұйымдастыру ли­деріне айналды. Ұлт көшбас­шы­сының бастауымен елімізде Қа­зақстан халқы Ассамблеясын қоса алғанда, этноконфессиялық келі­сім­нің біртұтас инфрақұрылымы жасалды. Қазақстан Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съездерін өткізу орнына айналды. Осындай өнегелі істер нәтижесінде қоғамдық тұрақтылық механизм­дерінің ұстанымдарын жүзеге асыруда үлкен мүмкіндіктерге қол жеткізілді. Әр алуан мүдделер тоғысқан, ауқымды істер атқарып отырған ірі саяси алаң – ЕҚЫҰ-ға еліміздің төр­аға болып сайлануы бізді дүние жүзі мойындағанын дәлелдейді. Ағымдағы жылдың 14 қаңтарында ЕҚЫҰ-ның Тұрақты кеңесіндегі отырыста жасаған өзінің бейне-жолдауында Елбасы Н.Назарбаев “ЕҚЫҰ-дағы Қазақстан төрағалы­ғы­ның стратегиясы мен басым ба­ғыттарын айқындап берді. Біздің алдымызда тұрған маңызды міндет – ЕҚЫҰ-ны жан-жақты дамыту, бүгінгі күнгі қауіп-қатерлерге қарсы әрекет етуде оның тиімділігі мен мүм­кіндіктерін арттыру”, – деді Қазақстан Президенті. Сондықтан мұндай салмақты ұйымға төрағалық ету – еліміз үшін үлкен мәртебе. “Уақыт сыншы” дегендей, Ата За­ңы­мыз егеменді ел тарихы үлесін­дегі аз уақытта үлкен сындардан сү­рінбей өтіп, өзінің құқықтық құн­дылығын жоғары дәрежеде дә­лелдей білді. Конституциялық заңнамаларға сәйкес барлық азаматтар тең құ­қы­лы. Егер олармен заң бұзушылық жіберілген жағдайда жауапкерші­лік­ке тартылып, жалпыға бірдей тәр­тіпте шартты жазасын алады. Қазақстан Республикасы Консти­ту­циясының 4-бабында Ата Заңның ең жоғары заң күші бар және рес­публиканың барлық аумақтарына тікелей қызмет етеді деп айқын жа­зылған. Басқа да шығарылып жат­қан нормативтік-құқықтық актілер, халықаралық келісім-шарттар елі­міздің ең басты құжатына қайшы келмеуі тиіс. Ал 74-баптың 1-тар­ма­ғында Қазақстан Конститу­ция­сына сәйкес емес деп танылған заң­дар мен халықаралық келісім-шарт­тарға қол қойылмайды делін­ген. Демек, Ата Заңымызда адам құ­қығы және бостандығының жо­ғары құндылығы құқықтық мем­лекеттің негізгі қағидасы ретінде реттеледі. Отанымыздың дамуына өз үле­сін ішкі істер органдары да қосып келеді. Осы бағытта біздің облыс­тың ішкі істер органдарының қыз­меткерлері заң нормаларының орын­далуын қамтамасыз етуде күні-түні аянбай еңбек етуде. Ағымдағы жылдың І жарты жыл­дығы ішінде ішкі істер басқармасы криминалдық ахуалға тиімді әсер етуі нәтижесінде аумақта ауыр және аса ауыр санатына жататын қа­сақана кісі өлтіру, тонау, қарақ­шылық, мал ұрлау қылмыстары 28,4%-ға азайып, барлық қылмыс түрлерінің ашылуы­ның оң бет­алы­сы мен анықтау және тергеу қыз­меттері көрсеткіштерінің азайғаны байқала­ды. Сонымен қатар, сыбайлас жем­қор­лықты болдырмау, алдын алу бағытында да бірқатар ұйымдас­ты­рушылық және тәжі­рибелік шаралар жүзеге асырылды. Өткен алты айдың ішінде полиция қызметкерлеріне қатысты келіп түс­кен 290 арыз-шағым қарастыры­лып, қызметтік тексеріс жүргізудің нәтижесінде оның 6-уы ғана рас­талды. Осы жылдың маусым айында Елбасының Павлодар облысына келген екі күндік сапары бары­сын­да құқық қорғау органдарының өкіл­­деріне салтанатты түрде беріл­ген 77 автокөліктің 57-сі ішкі істер ор­гандарының үлесіне тиді. Пре­зи­дент ішкі істер органдары қыз­мет­кер­лерінің алдағы жұмыстарына та­быс тілей келіп: “Құқық қорғау ор­ган­дары да өздерінің мемлекеттік қыз­меттерін абыроймен орындауда. Осы орайда оларға да техникалық кө­мек керек. Сондықтан бүгін та­быс етілген қызметтік көліктерді ма­мандар мемлекеттік парыздарын өтеу­ге пайдаланады деп сенемін”, – деді. Мемлекетіміздегі әр адам Ата Заңның шеңберінде өмір сүргенде ғана біз өзімізге тән ұлттық құқық­тық жүйемізді жетілдіретін бола­мыз. Сондықтан ең басты міндет заңды және жеке тұлғалардың, қоғамдық құрылымдар мен азамат­тардың Ата Заңға деген құрметін барынша дәріптеу болып табылады. Сөз соңында барша қазақстандық­тарды Конституция күнімен құт­тық­тай отырып, Ата Заңымыз анық­тап берген демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеумет­тік мемлекетімізде татулық пен бірлік, бейбітшілік пен тұрақтылық, құт-береке болсын, көк байрағы­мыз ашық аспан астында желбірей берсін дегім келеді. Наурызбай ҚЫДЫРҒОЖАЕВ, Павлодар облыстық ішкі істер басқармасының бастығы, полиция полковнигі.

* * *

БАРЛЫҚ ҚҰЖАТ НЕГІЗГІ ЗАҢНАН БАСТАУ АЛАДЫ

Қазақстан Республикасы Пре­зи­дентінің бастамасымен әзірлен­ген еліміздің Ата Заңын қабылдау жөніндегі республикалық референ­дум­ның маңызы өте зор болды. Елі­міздің 1995 жылғы жаңа Конс­ти­туциясы – көпұлтты халқы­мыздың шынайы еркі мен ертеңгі күнге сенім құжаты саналады. Онда Қазақстан Республикасының дер­бестігін жариялаумен бірге, аумақ­тық тұтастықты сақтау және елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету сияқты өткір мәселелер шешімін тапты. Дәл қазір біз үшін тәуелсіз­діктен қымбат еш нәрсе жоқ, оның қадірі еш нәрсемен өлшенбейді. Конституция біз үшін алдағы уақытта да өзіміздің биік мақса­ты­мыз – мемлекеттің әлеуметтік жағ­дайын көтеретін, азаматтардың дәу­летті және заманға лайықты өмір сүруіне барлық жағдай жасай­тын, тәуелсіз еліміздің өркениетті мемлекет болу жолындағы ілгері басуымызды реттейтін шуақты да басты бағдаршам. Конституцияның 1-бабында мем­лекетіміздің ең қымбат қазы­на­сы – адам және оның өмірі, құ­қықтары мен бостандықтары деп көрсетілген. Сонымен қатар, аза­маттың жеке бостандығы, консти­ту­циялық құқықтары бекітілген. Атап айтқанда, олар адамның жеке өмі­ріне, қадір-қасиетіне қол сұғыл­мауы, әркімнің өзінің және отба­сылық құпиясының болуы, абы­ройы мен ар-намысының қорға­луы, әркімнің өзінің жеке салым­дары мен жинаған қаражатының, жазылған хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, пош­та, телеграф арқылы және басқа да жол­дармен алысқан хабарларының құ­пиялылығының сақталуы, қай ұлт­қа, қай партияға және қай дінге жата­тынын өзі анықтауға және оны көр­сету-көрсетпеуге хақылы екені, ана тілі мен төл мәдениетін пайда­лануы, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін таңдап алуы. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасай­ды және жасап та келеді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтары шет елдерде жүрген кезде мемлекеттің қорғауында бо­лады. Жеке меншік мүлкі, отбасы, ар-ожданы мен жеке басының өмірі заңдармен қорғалады. Ата Заңымыздың талаптарына сай елімізде цензураға тыйым са­лынған, сөз бостандығы шектел­мей­ді. Азаматтар тегін орта білім алуға, мемлекет кепіл берген тегін медициналық көмек алуға құқылы, сонымен қатар, ақылы медицина­лық жәрдем алу заңдарда белгі­лен­ген негіздер мен тәртіп бойынша жүргізіледі. Әркімнің өз құқықтары мен бос­тандықтарының сот арқылы қорғалуына, әркімнің білікті заң көмегін алуға құқы бар. Заңда көзделген реттерде заң көмегі тегін көрсетіледі. Соттар шешімдері, үкімдері мен өзге қаулылары Қа­зақстанның бүкіл аумағында мін­детті күші болады. Әскери қызмет­шілер, ұлттық қауіпсіздік орган­дарының, құқық қорғау органдары­ның қызметкерлері мен судьялар партияларда, кәсіптік одақтарда бол­мауға, қандай-да бір саяси пар­тияны қолдап сөйлемеуге тиіс. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың парызы әрі міндеті. Кәмелетке тол­ған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауы қажет. Прокуратура мемлекет атынан еліміздің аумағында заңдардың, Қа­зақстан Республикасы Прези­денті­нің жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолда­ны­луын, жедел-іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс-жүргізудің заң­дылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Заңдылықтың кез келген сипатта бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолда­нады. Сон­дай-ақ ол ел Конститу­ция­сы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қол­данылуын қадағалайды. Про­ку­ра­тура сотта мемлекет мүддесін білдіреді. Сондықтан еліміздің Ата Заңын құрметтеу, талаптарын әрдайым сақтау мен орындау – біздің басты міндетіміз. Бірлік ТӘШІМОВ, Көкшетау қаласының прокуроры, аға әділет кеңесшісі. Ақмола облысы.

* * *

КОНСТИТУЦИЯ – ӘР АЗАМАТТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАМСЫЗДАНДЫРУ КЕПІЛІ

Әлеуметтік қорғау – келеңсіз жағдайлардың әсерінен (қарттық, денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылу) экономикалық белсенді және лайықты төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін кіріспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтардың жеткілікті әл-ауқаты деңгейі мен өмірлік қажетті игіліктеріне қол жеткізу мүмкіншілігін қамтамасыз ететін жүйе. Әлеуметтік қорғау жүйесінің көрсеткіштері елеулі дәрежеде мемлекеттің экономикалық дамуы деңгейімен өлшенеді. Ел тәуелсіздік алған сәттен бастап әлеуметтік қорғау жүйесі, ең алдымен, зейнетақылар мен жәрдемдер санының жалпы өсуімен сипатталады, қазір олардың жалпы саны 40 түрлі көрсеткіштерге жуықтады. Көптеген азамат екі және одан да көп әлеуметтік төлемдер алады. Еліміздегі халықты әлеуметтік қорғау жүйесі халықаралық әлеуметтік қамсыздандыру ұйымдарының ұсыныстары мен ұстанымдарына толық сәйкес келеді. Елдегі әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін одан әрі жетілдіру “Қазақстан Республика­сы­ның халықты әлеуметтік қорғау тұжырым­дамасында (2001 жыл) белгіленген, онда әлеуметтік қорғаудың негізгі салалары: 1) мемлекеттік жәрдемдер; 2) міндетті әлеуметтік сақтандыру; 3) жинақтаушы зейнетақымен қамсыздандыру; 4) әлеуметтік көмек көз­делген. 2005 жылдың қаңтарынан бері елде міндетті әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі жұ­мыс істейді, ол әлеуметтік аударымдар төлеу­дің мөлшері мен ұзақтығына қарай әлеуметтік тәуекелдер болған жағдайда жұмыс істейтін азаматтарды қосымша қорғауды қамтамасыз етеді. 2005 жылғы 1 шілдеден бастап зейнет жасына жетуі бойынша базалық зейнетақы жүйесі енгізілді. Сөйтіп, бүгінгі таңда Қазақстанда әлеумет­тік қамсыздандырудың үш деңгейлі жүйесі құрылды: Бірінші деңгей – Қазақ­стан Республи­ка­сының Конс­титуциясы кепілдендірген әлеу­меттік төлемдер, яғни барлық азаматтарға қо­ғамның дамуына азаматтың қосқан жеке үле­сін есепке алмай бірдей деңгейдегі төлемдер (базалық зейнетақы төлемі, мемлекеттік жәрдемдер, баланың дүниеге келуіне біржолғы төлем). Екінші деңгей – жұмыс өтілі мен еңбекке ақы төлеу мөлшеріне қарай жалпыға бір­дей зейнетақы, міндетті зейнетақы жар­на­лары мен әлеуметтік сақтандыру аударымдары есебінен әлеуметтік төлемдер, яғни, азамат­тарды олар­дың қоғамды дамытуға жеке қосқан үлесін есепке ала отырып, қосымша әлеуметтік қамсыздандыру. Үшінші деңгей – халықтың ерікті немесе кәсіби жинақтау жарналары есебінен әлеу­меттік төлемдер. Қазір адамдардың көпшілігі мемлекеттің өтпелі кезеңінде әлеуметтік қорғаудың ағым­дағы мәселелерімен шұғылдануға мәжбүр бол­ғанын ұмыта бастады. Еліміз алғаш рет тұр­ғын­дар бұрын белгісіз болып келген эконо­микалық факторлар: инфляция, бюджеттің және тауардың жеткіліксіздігі, кәсіпорындар мен өндірістердің жабылуы, жұмыссыздық сияқ­ты салдарлардың әсерімен бетпе-бет келді. Зейнетақылар мен жәрдемақылар бойын­ша берешектер айларға созылды, оларды төлеу оны алушылар үшін де, әлеуметтік қыз­меткерлер үшін де басты бас ауруына ай­налды. Зейнетақылар мен жәрдемақылардың мөлшері зейнеткерлердің, мүгедектердің және басқа да халықтың әлеуметтік әлжуаз жік­терінің ең төменгі өмірлік мұқтаждарын қа­нағаттандыруды қамтамасыз ете алмады. Осындай кезеңде жағдайдың оңалып кетуіне үміт аз болды, әлеуметтік әлжуаз жіктер ала­тын төлемдер, жалпы алғанда олардың әлеу­меттік мәртебесі әлемнің дамыған елдерінің деңгейіне сәйкес болатынына (ең болмағанда соған жақындайтындығына) сенім жоқ еді. Осындай қиын кезеңдерде Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті әлем­нің басқа да дамыған елдерімен қатар болашақ әлеуметтік мемлекет құрудың бірегей мүм­кіндігі болғанын қапысыз жібермеді. Ал әзір­ше, Н.Ә.Назарбаев еске алғандай: “Жаңа мемлекетте Конституция, өзінің символдары мен атрибуттары болмады. Барлық заңнама басқа идеологияға, басқа елдің жағдайына және басқа мақсаттарға бейімделген болатын. Ең бастысы, жаңа жағдайда не істеу қажеттігін айқын білетін адамдар жетіспеді. Енді ескіше өмір сүруге болмайтынын бәрі де жақсы түсінді, бірақ не істеуге және қалай істеуге болатынын бәрі бірдей тап басып айта алмады. Бәрін де басынан бастау, дегенмен ең басты бағытты табу қажет болды”. Институционалдық реформалардың бас­тауы егемен Қазақстанның жаңа Консти­туциясын қабылдаумен басталды (1995 жылы 30 тамызда Бүкілхалықтық референдум нә­тижесінде қабылданды). Онда бұрынғы конс­титуциялық құрылымның кемшіліктері жойыл­ды, прези­денттік республиканың моделі қалыптасты­рыл­ды, билік тармақтары арасын­дағы өкілдіктердің ара-жігін ажыратуды ұтым­ды шешудің жолдары айқындалды, бұл жүйелі нарықтық қайта құруларға көшуге мүмкіндік берді. Қазақстандағы өтпелі кезеңде алда тұрған маңызды тұжырымдамалық проблемалардың бірі – зейнетақымен қамсыздандыру және сонымен бірге халықты әлеуметтік қорғаудың бүкіл жүйесін реформалау жолын таңдау болды. Өте маңызды бір мәселені қаперден шы­ғаруға болмайды: ХХ ғасырдың соңында социалистік лагерь жүйесі бұзылуымен қатар әлемдік капиталистік шаруашылықтың жал­пыға ортақ жаһандану дәуірі басталды, әлемнің дамыған елдері дамыған әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі бар әлеуметтік-бағдарлы мемлекетке айналу кезеңін аяқтады. Экономикалық дамудың жаһандануы және өмір жасы ұзара түскен орнықты үрдіспен егде адамдар санының өсуі әлемнің дамыған елде­ріндегі зейнетақы жүйесін реформалауға себеп болды. Шығыс Еуропа, ТМД және Балтық бойы елдері санатына кіретін өтпелі эконо­микалық кезеңде тұрған мемлекеттер әлеумет­тік саланы реформалауды социалистік ұстанымдарға құрылған әлеуметтік қамсыз­дан­дыру жүйесін жоюдан бастады. Бұл елдер, соның ішінде Қа­зақстан да әлеуметтік салада реформалау жүр­гізу­дің нұсқаларын өздерінің ұлттық басымдықтары мен мүмкіндіктеріне қарай қарастырды. Әрине, зейнетақы проблемаларының жал­пыға бірдей әмбебап шешуі жоқ. Ұлттық зей­нетақы жүйелері күрделі әрі олардағы төлем­дер мөлшері көптеген әртүрлі факторларға тәуелді. Әртүрлі елдердегі зейнетақы жүйесін дәл­ме-дәл салыстыруға зейнет жасына шығу жасы, төлемдерді есептеу әдістері, өмір ұзақ­тығы сияқты өзгешеліктер кедергі келтіреді. Сонымен бірге әлемдік тәжірибеде зейнетақы жүйесін құрудың жалпы ұстанымдары мен әдістері бар, оларды әлеу­мет­тік реформалар жүргізуде қол­дануға болады, дегенмен ұсынылатын реформаны ба­ға­лауда мақсатты параметрлер мен өлшемдерді жіті айқын­дауға баса назар аудару қажет. Сөйтіп, әлеуметтік қорғау және әлеуметтік сақ­тандыру институттары бар барлық ел­дер ерте ме, кеш пе, өздерінің зейнетақы жүйесін рефор­ма­лауға мәжбүр болады, бұл орай­да орташа өмір ұзақты­ғы­ның артуына, сондай-ақ әлеу­меттік стандарттар мен өмір сапасы­ның жақсаруы сияқты жайттар ескерілері сөзсіз. Зейнетақы реформасы басталғанға дейін мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру бөлу тетіктеріне негізделіп келді, ұрпақтар шартына не­гіз­делген бұл әдісте еңбекке жа­­­рам­сыз адамдарға зейнет­ақы жұмыс істейтін адам­дар­дың жарналарынан төленді. Өткен ғасырдың 70-ші жылдарында демо­графиялық үрдістерге сәйкес көптеген елдер зейнетақы қорларының жеткіліксіз болуымен бетпе-бет келді, жұмыс жасайтын адамдардың жарна­лары­ның ағымдағы түсімдері қажетті мөлшерді жаба алмайтын болды, ал барған сайын арта түскен жеткіліксіздікті жалпы са­лық төлемдері (мемлекеттік бюджет) есебінен жабуға тура келді. Бұл жағдай басқа да маңызы бұдан кем емес бюджет есебінен қар­жыландырылатын мемлекет шығындарын шектеуге әкеп соқты. Сондықтан да алғашқыда өнеркәсібі дамы­ған елдер бөлу жүйесінен толық бас тарту, әр­түр­лі жинақтау тізбелеріне негізделген жаңа мо­дельдерге көшу зейнетақы реформасы деп түсін­ді. Бөлу моделінен оның айырмашылығы қыз­мет­кер аударған жинақтау жүйесіндегі жар­налар қазіргі зейнеткер­лер­ге төленбейді, жинақ­тала бе­реді. Зейнет жасына жеткен­нен кейін қызмет­керге өзінің зей­нетақы жинақ­тары тө­ленеді. Жинақтау тетігі нарықтық экономикаға сай келеді және шиеленіскен зейнетақы проб­лемасын бұрынғыдан гөрі ұтымдырақ шеше алады деп саналды. Алайда, зейнетақы ре­формасының барысында көптеген елдер мұ­ның да жетілмеген тұстары бар екендігін байқады. Батыс елдерінің зейнетақы жүйесін сақ­тықпен және бірте-бірте реформалау себебі, бұл салада аяқты аңдап бас­па­са, оны шұғыл жүр­гізу жұрт­шы­лық тарапынан қолдау таба бер­мейтінін көрсетті. Де­генмен, көптеген саясаткерлер мемлекеттік қолдау базалық зей­нетақыға қатысты көрсе­ті­луі қажеттігін жақ­тайды, өйт­кені ол алушылардың кәсіби ерек­ше­ліктерімен байланысты емес. Сонымен бір­ге жинақ­тау­шы зейнетақы жүйесінің ауқымы жеке зейнетақы қор­ла­рының және жеке зейнет­ақы жоспарларының қатысуымен кеңейе түсуі тиіс. Бұрынғы бөлу жүйесінде зейнетақы мөл­шері еңбек өтіліне және еңбек етушінің соңғы жылдарындағы еңбекақы мөлшеріне тәуелді болды. Зейнеткерлердің жалпы саны өсіп, зей­нетақы төлеу кезеңі ұзаруына (өмір ұзақты­ғының артуымен байланысты), оның үстіне сақтандыру жарнасын төлеушілердің азаюы жағдайында зейнетақы жүйесі мемлекеттің белі көтере алмайтын проблемаға айналды. Сондықтан да көптеген елдердің үкіметтері “параметрлік реформаға” ойысуда, өйткені, өмір сапасы стандарттары өсуіне байланысты зейнетақы жүйесіндегі бұл таңдаудың артық­шылықтары бар. Алайда бірқатар параметр­лерді өзгерту, мәселен зейнетке шығу жасын ұлғайту сияқты шаралар қоғамда жұртшылық­тың алаңдаушылығын және реформаларға қарсы наразылығын тудырады. Бұған мысалға 2010 жылдың басында қар­жылық дағдарыс салдарынан ақша құнсыз­данып, Еуропалық Одақ елдерінен қаржылай көмек сұрауға мәжбүр болған Грекияны кел­тіруге болады. Грекияға қаржылық көмек көр­сетуде зейнетақымен қамтуда мемлекеттік шы­ғындарды қысқарту жөнінде талап қойыл­ды. Еуропалық Одақ сондай-ақ шұғыл зейнетақымен қамту реформасын жүргізуді, атап айтқанда, зейнет жасын 65-ке дейін көтеруді, зейнетақы сақтандыру тарифтерін арттыруды, толық зейнетақы алу үшін еңбек (сақтандыру) өтілін 35-тен 40 жылға дейін өсіруді қайта қарауды талап етеді. Алайда, мұндай шаралар уақытша ғана тиімділік бере­тінін есте ұстау қажет және белгілі бір кезең өткеннен кейін зейнетақы проблемалары тағы да алдан шығады. Дамыған елдерде әлеуметтік қамсыз­дан­дыру және әлеуметтік кепілдіктер деңгейінің қалыптасқан жағдайына қарап, сондай-ақ, саясаткерлердің популистік ұрандарымен түбегейлі әлеуметтік реформалар жүргізу мүм­кін емес. Алайда, әлемдік экономиканың жаһандануы және көптеген елдерді шарпыған әлемдік қаржы дағдарысы дамыған елдерде өз азаматтарының әлеуметтік қамсыздандыру деңгейін қолдауға мүмкіндік берер емес және күрмеуі қиын мәселеге айналып отыр. Бұл арада тағы бір атап өтетін жайт, зейнет­ақы жүйесіндегі кез келген өзгерістер, соның ішінде түбегейлі реформалар – өте қиын саяси шешім. Зейнетақы реформасының нәтижелері тез арада білінбейді, оған біраз уақыт қажет.         Сондықтан да түбегейлі зейнет­ақы реформалары бойынша шешім қабылдау үшін бірқатар элек­тораттың қарсылығына және қабылданатын ша­ралардың жұртшылық қолдай бермейтін сипаты­на қарамастан мық­ты саяси ерік-жігер қажет. Елдегі қолайлы өзгерістер және экономи­каның орнықты өсуін қамтамасыз ету жө­ніндегі қолға алынған шаралар, ұлысаралық және конфессияаралық саясат халықты әлеуметтік қорғаудың кешенді жүйесін құруға алғы­шарттар жасады. Осыған байланысты Қазақстанның бүгінгі және болашақтағы басымдықтары мен мүмкіндіктерін ескере оты­рып, әлеуметтік қорғаудың жаңа тұжы­рымдамасын жасаудың қажеттігі пайда болды. Баршаға мәлім, 1998-2000 жылдары жаңа жинақтау зейнетақы жүйесінің қалыптасу кезеңі болды. Оны қысқа мерзімде жүргізу, зейнетақы қызметі нарығына жеке инвестор­ларды ойдағыдай тарту, заңнамалық және нормативтік база қалыптастыру, сондай-ақ, нарықтың инфрақұрылымына жаңа жүйені кіріктіру өз жемісін беруде. Қазақстанның зейнетақы жүйесін рефор­ма­лаудағы кейбір кемшіліктерге қарамастан, оны қайта құру қазірдің өзінде қаржылық-эко­номикалық секторға оң ықпал етуде. Қар­жы нарығында жинақтаушы зейнетақы қор­лары деп аталатын жаңа институциональдық инвестор пайда болды. Оның басты артық­шылықтарының бірі – енді әркім өзінің бо­лашақ зейнетақысының жайын өзі қамдайтын болды. Екіншіден, жинақтау қорлары салымшыларының зейнетақы мөлшері оның зейнетақы жинақтарының шамасына тәуелді, яғни, қалай жұмыс жасады, сонша тапты. Қазақстан экономикасы 90-жылдардың ортасында мемлекеттік және жеке меншік тең­дігін және оны тану, меншікті қоғам игілі­гіне пайдалану, кәсіпкерліктің еркіндігі сияқ­ты конституциялық ұстанымдарға сәйкес дами бастады. Мемлекет медицинамен қамту және білім беру, ауқымды тұрғын үй құры­лысы, еңбекақы мөл­шерін және әлеуметтік тө­лем­дерді көбейту, азаматтар мен кәсіп­кер­лердің салық ауыртпашылығын төмендету сияқты әлеуметтік мәселе­лерді бұрынғыдан гөрі ұтымды шешуге қол жеткізді. Басқа елдердегі, ең алды­мен Батыс елде­рін­дегі жаң­ғы­рулар, саяси өзгерістер өзін туын­датқан, астасып жат­қан жаңа техно­ло­гиялық және экономикалық жаңа­лық­тардың соңына ілес­кен­де, Қазақстанда мүлдем бас­қаша бұған кереғар схема жа­салды: түбегейлі саяси өз­герістерден бұрын экономи­калық реформаларға баса назар аударылды. Кең ауқымды тарихи өзгерістер, соның ішінде әлеу­меттік реформалар кез­дей­соқ жүр­гізіліп жатқан жоқ. Олар көптеген күштердің – әлеуметтік өзгерістер агенттерінің топ­та­суымен жүргізілуде. Бұлар – нақты жағдай­лардың себебінен адамзат тарихының көшін, сонымен бірге миллиондаған адамдардың тағдырын өзгерістерге ұшырататын жеке адамдар, олардың идеялары және үдерістері болуы мүмкін. Қазақстанның халықты әлеуметтік қор­ғаудың көпдеңгейлі жүйесін таңдауында қиын да тарихи шешім қабылдап, сарабдал саясат жүргізіп отырған Мемлекет басшысының рөлі нақты көрініп отыр. Оның көзге көрініп тұрған тиімділігі келешек ұрпақтарды әлеу­меттік қорғауда өз жемісін берері сөзсіз. Аса күрделі кезеңде нақты және жан-жақты ойластырылған қадамдар жасалып, реформа қысқа мерзімде жүргізілді. Тарих бізге ұзақ ойланып-толғануға мүмкіндік бер­меді. Президенттің көрегендік қасиеті арқа­сында Қазақстан әлеуметтік өзгерістер бағытын таңдауда тарихи артықшылықтарға қол жеткізді. Сөйтіп, ТМД-ның және Балтық елдерінің арасында әлеуметтік реформалар саласында көшбасшы бола білді. Сонымен, қазақстандық өтпелі экономика кезінде, қоғамда әлеуметтік қайшылықтар шиеленісіп тұрған тұста Мемлекет басшысының Ұлт көшбасшысы – Елбасы ретіндегі зор қайраткерлігі баға жеткісіз. Қазақстан халқы қолдаған жаңа Конституция ел Президентіне әлеуметтік-экономикалық өміріміздің барлық саласында түбегейлі реформалар жүргізуіне мүмкіндіктер берумен қатар, оның нәтижелері үшін зор жауапкершілік те жүктеді. Елбасы осы сыннан сүрінбей өтіп, халқын жаңа жеңістерге бастады. Қазақстан халқы кешегі кеңестік кезеңнен кейінгі көптеген қиыншылықтарды ойдағыдай еңсерді. Елде де, әрбір қазақстандықтың жеке өмірінде де зор өзгерістер болды. Бұған біздің өміріміздің Негізгі Заңы – Қазақстан Конституциясының арқасында қол жеткіздік. Мемлекеттің өз азаматтарын әлеуметтік қорғау шараларымен толық қамтамасыз етуі қазақстандық патриотизм сезімін күшейте түсуде. Еліміздің барлық аумағындағы Конституцияның үстемдігі – тәуелсіздіктің заңды тірегі. Қазақстан мемлекеттер мен ұлттардың өркениетті ұлы көшіне қосылып, алға, жарқын келешекке сеніммен қадам басуда. Алмас ҚҰРМАНОВ, “Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры” АҚ президенті.