Қаламның қуаты

Құттыбай Сыдық туралы құй­қалы сөз қайырымында алысқа құ­рық тас­тауға тура келеді. Алдымен ол алыс­ты көздеген, алыстан шала­тын алғыр-тұғын. Жалпы, жазушы мен жур­налис­тің қаламына құдірет қона­тын қасиет бар. Қаламның ұшын өткір ұшқырлап, қалыбына қанат бітіре­ді, сөйтіп, көз сауытын ағы­тып, сөз тереңін қозғайды. Шал­қар ой шы­найы үлгісін шертіп, астарына ас­пандай ауқымды пікірлерді тоғыс­тырады. Тәйірі, мән мен мазмұнын мығымдап, сосын сөлін сығымдап, шығарма­ның шырайын көргенше айлап-жылдап бас қатыратын қалам­гер­дің жан тербелістерін, ішкі тол­қыныстарын ешкімнің басына бер­месін. Ұйқыдан да қалады, күл­кі­ден де кері кетіп, діттеген дің­гегін тапқанша мазасыз күй кеше­ді. Оқыр­ман қолына дап-дайын дүние барғанша осынша азап-сарап­тан өтетін туынды тоғыз ай толғатып туылған нәресте секілді. Туасы, сөз сыры мен ой мерейі оңай келмейді. Сол ауыр салмақты біле тұрып, нәрі мол рухани қазы­наға жету жазу­шы­ның қашанғы арман-тілегі. Тау-тас қо­пар­ғандай тебіре­ніп, асау тол­қын­ды теңіздей толқып, құ­мырс­­қаның тынымсыз тіршілігін бастан кеші­ріп, ойды оймақтай ны­санасына орай­ластыру Қ.Сыдық шығарма­шы­лығында айқын ба­сым­дық алады. Ауыл баласы ауыртпалықты ар­қа­лай жүріп, арман жүгін де жады­нан бір мысқал шығармайды. Жыл он екі ай дала жұмыстарынан жібі үзілмейтін күріш алқабына күтім көп керек. Күтім үшін мек­теп оқушы­сына дейін қол күшін пайдаланатын диқаншылыққа ауыл баласы еріксіз жегіледі. Ең болмаса, мектепке киетін киімін бүтіндейді деген ата-ана көңілінен бала қайдан шықсын, оқу мен еңбектің егіз ұғы­мын қатар алып жүреді. Сол дәс­түрмен ауыл­дан ұза­май, Жал­ағаш ауданы “Таң” шаруашылығының бейнетімен біте қайнасты. Оның үстіне жығыл­ғанға жұдырық дегендей, әкесі жа­зықсыз жалалы болды да үйемелі үйдің де үміті Құтекеңе түсті. Қар­шадай шағынан әкесімен сиырды да, қойды да бақты. Есепші бол­ған­да сиырдан сауылған сүтті есептесіп, “Елтай” ме­кенінен Жалағашқа арба­мен тасы­малдау­шы да өзі болды. Жол-жөнекей жақсы мен жаманның жігін айырғ­ан жәйттерді көрді, әділ­діктің аяқасты қалатын қыр­ларын сезді. Сонда бала қиялы ар­қау жаңа­лығын өлең сөзге сыйды­рып, ұйқас­қа ұйытатын. Әдебиетке әуестік сол кезден санаға сіңді, өмір­дің ащы-тұщысын өлең өзек­тейді деп түсінді. Қарт кісілердің демі тарылып, дімкәс денсаулығы жанын жегідей жегенін көргенде дәрігер болу басты мақсатқа да айналды. Бірақ ішкі ойын ешкімге тіс жарып білдірмеді. Алдымен, №2 кәсіптік-техни­калық училищесін бітіріп, ауылда техник-электрик, кейін бригадир болды. Қоғамдық негізде шаруа­шылықтың комсомол комитетін бас­қарды. Сол топырақта өскен, өзі қа­лып­тасқан ортада еңбек ету аса ауырлық әкелген жоқ. Дей­тұрған­мен, үлкендік жасап, барып кел-шауып келге көбірек жұмсап, мезі еткен қарым-қатынас ұнай қойма­ды. Тікелей міндеті бола тұрып, ком­сомолдық немесе пар­тия­лық тап­сырма деп белден басатын бас­сыз­дыққа көндікпей жүрді. Ақы­рында аудандық газет­те “Біз баламыз ба?” деген көл­дей сын мақа­ласы жарқ етіп, жа­рия­ланды да кетті. Ал енді басшы­лардың зыр жүгіргенін айт. Аудан­дық партия комитеті бюро­сының назарына ілікпеудің амалын ізде­ген олар Құтекеңнің құтқаруына тәуелді болды. Сөйтіп: “Сені бала деп жаңылыппыз, ірілігіңді ескер­меп­піз”, – деп “дипломсыз журна­листі” жұбата жөнелді. Қ.Сыдықовтың қоғам­­дық жұ­мыс­тары бағаланып, Қазақ­стан ЛКСМ Орталық комитетінің Құр­мет грамотасымен мадақталуы сол шақтағы ауыл үшін ірі оқиға бола­тын. “Орнында бар оңалар де­ген ғой, қайынағаның жете алмаған жетіс­тігін қайынымыз қайтарды”, деп әулеттің әйелдері біразға дейін әңгімелеп жүрді. КОКП мүшесі Құтекеңе берген шаруашылықтың партиялық-өн­дірістік мінездемесі отбасылы аза­мат­тың ҚазМУ-дің күндізгі бөлі­мінде оқуға ықыласты екенін ұқ­тыра түсті. Кеш те болса еш емес талап­тану оның дегеніне жетуге жол аш­ты. Орта-қатарынан жасы үл­кен­деу, алайда оқу жастың ұл­ғаюымен өл­шенбейтінін ол дәлел­деді. Ауылда тілек­тес болып қал­ған жары мен ұл-қызын сағына жүр­се де сабақ-сы­нақ­тан мүдір­меді, үзеңгі курстас­тары­нан қа­лыс­пады. Жур­налистік еңбек жолын “Темір­жол­шы”, ау­дан­дық “Сырдария”, об­лыс­тық “Ле­нин жолы” газеттерінде жалғас­тырды. Сөйтіп, профессор Тауман Аман­досовтың “нағыз жур­налист болу үшін істі аудандық газет­тен бастай­ды” деген қағидасы­нан өтті. Іле “обкомның” мектебін­де шың­далды, одан бері өмірінің соңғы сәтіне де­йін республикалық басы­лымдардың бірнешеуінде қызмет жасады. Оның ішінде “Ха­лық кеңесі”, “Заң”, “Ал­тын орда”, “Ана тілі” секілді газет­тердің, “Жұл­­дыз” журналының жау­һар орны ерекше. “Егемен Қазақ­стан” газетінде өткір де өзекті мәсе­лелер қозғаған мақа­лалары ұдайы жарияланып тұрды. Күні бүгінге дейін аузынан таста­май, алқалы топ ішінде жиі айтыла­тын айтулы дү­ние­лері ел жадында жүр. Айта­лық, “Қайшыласқан ше­шімдер”, “Ата­са­қал­ды алаяқ”, “Арал­­дың табаны­нан су кеткен­мен...”, “Көк­арал тра­гедиясы”, “Ақын ай­шықтаған Абы­лай хан”, “Қобыз­шы соқыр Ны­шан”, “Ысырап­­қор­лар”, “Басы – тау­дай, аяғы – қыл­­дай”, “Қара қағаз”, “Қызыл­ордадағы “Қытай қорғаны”, секілді оқыр­ман­нан оң баға алған мақалалары мәнділігімен үлкен маңызға ие. Мұндай мақала­ның әсері мен әлемі қандай зор бол­са, Құтекеңнің қоржыны мыңдаған дүниенің мерейін шығарды. Әрине, әрбір журналистің өзін­дік қолтаңбасы бар. Жазу мәнері мен тақырып таңдау мүм­кіндігі әр­қалай. Қ.Сыдық­тың қол­таңбасында өткірлік басым, қоғам­ның қалтары­сынан қиянат мен қа­тыгездікті көріп, әйтпесе мемле­кет байлығына ұзын қол салу дерек­терін тауып журна­лис­тік зерттеу­дің жан-жақты сүзгісіне салады. Қоғам­нан әділет іздеген әлеумет­тің үлкен тобы Құтекеңе шағым айтып, со­ның бір шешімін табуды аманат­тап жүруші еді. Қайратты мұртын сипап қойып, ұзақ ойға түсіп, мәселенің соңына бел шеше кірісетін. Одан ке­йін­гісі белгілі, семсер сөздің тезін­де кінәлі­ні отқа орап, “шоғына кептіреді”. Эколо­гиялық аймақтың қат-қабат мәсе­лесі Құтекеңнің қа­ламы­нан тыс қалмаған болар, сірә. Бірде қарындасы Лиза: “Аға, сын жазып, өзіңізді жаман атты ете бермесеңізші”, депті. Сонда ол: “Жаман ат маған тиесі бола берсін, олай етпесем халықтың мұңын кім тыңдайды”, деген екен. Шынында Құтекең жолға шыққан күні қай аудан, қай мекеме басшысы бол­ма­­сын алдында “құрдай жорға­лап”, асты-үстіне түсетінін талай көр­ген­біз. Соны сезе отырып, “бұ­ларға солай істемесең, құдайын ұмы­тып кетеді” деп кеңк-кеңк күлетін. Ол ар-намысты ақшаға айыр­бастап алатын базбіреулер секілді табиғаты иілгіш, берілгіш босбел­беу емес, емендей қатты, мінезді, қай­ратты қалыбынан ауытқуды білмей­тін, көбіне-көп әскерилерге ұқсас, болмысы тік кеуде-тұғын. Кейде са­­ла­­лы қолы­мен шашты артқа қайы­рып тастап, сырбаз сипатқа еніп кетеді. Үстіне қылау түсір­мейді, үне­мі мұнтаздай таза, қолы­нан папка­сын таста­майды. Інілерін “ей, бала” деп ер­ке­л­етіп, ағаларын “братан” деп бойынан биік ұстап, қатар-құр­быға қамқор қарайтын. Көңіл­денген сәтінде шылымды шира­­тып қойып, терең тарихқа жан бітіреді. Үш жүз­дің пірі болған Мүсірәлі Әзиз со­пы, Самарқанды жиыр­ма жыл билеген Жалаңтөс Баһадүр туралы таңды-таңға ұлас­ты­ра­тын тамаша лектор еді. Бұл туралы көлемді зерт­теу ма­қа­­лалары жарық көрді. Осы орайда орынды сөздің реті туып тұр, қазір Қызыл­орда қала­сының қақ төріне Жа­лаң­төс Баһа­дүрге арнап үлкен ес­керт­кіш ме­мориал салынып жа­тыр. Баба ру­хы­на Құте­кеңнің қа­лам­гер­лік қол­ғабысы мол тиге­нін, сол арқылы төрелі тұлғаның қасиеті ту­ған жерге табан тірегенін айтқан жөн. Соңғы жылдары көркем әде­биет­ке дендеп, көсіліп және өн­діріп қалам тербеуі ой-санада піс­кен, орам­­ды, шытырман иірімдерді ше­­бер­­лікпен ағытып, толымды туын­дылар тудыруға соқпақ салды. Уақыт жылжуымен жалын-шабыт­қа жаңа леп қосып, туындының тек-төркінін тереңдете берді. Соны­сына қарап, адами бітімі толысқан, шеберлігі шыңдалған, ерік-жігерін еңбектенуге ерінбей жұмсап, ұрпақ­қа ұлағат дүниені көбірек сіңіруге тырысқа­нын аң­ғару қиын емес. Құтекеңнің көр­кем туындылары көркемдік мәнін еселеп, оқырман талғамы мен сұранысына сай саң­лақ ой жемісін бере білді. Мысалы, “Дария жыры” жинағынан кейін қадау-қадау том кітапқа татитын “Белгі”, “Қилы-қилы тағдырлар”, “Та­­би­ғат траге­диясы”, “Сарын” әңгі­­ме-хикаят­тары бірінен соң бірі баспа бетінен шыға берді. Көз ма­йын тауысып, сөз са­райын сарпып, тақырыптық-сюжет­тік маңызға зерделік зейіні құнды Құтекеңді қалам құдіреті барынша қолдап отыр­ғандай сезіледі. Биыл­дың ба­зар­лығы – облыс әкімі Б.Қуан­­дықов­­­тың ықпалы арқасында “Сыр­дария” кітап­ханасы сериясы­мен таң­дама­лы туындылары жеке жи­нақ болып шықты. Артында осын­ша рухани мұра қалдырған жазу­шы-журналисті ұзақ ғұмырдың иесі деген дұрыс. Қалам қуаты мен шығармашылық қазынасын ұстай білген қаламгер есімі ескеру­сіз қал­мауы тиіс. Ол бір басының күйін күйт­теп, от басы, ошақ қасы қамы­мен кеткен жоқ. Көптің көңілі мен талғамы үшін тырысты. Ел ішінде “журналист – жұрты­ның жүрегі, елінің екпіндісі” деген сөз бар. Құте­кең осындай озық тұлға болатын. Кейінгі кездері ар-намыстан гөрі ақшаға тәуелділік артып бара жатқандай сезіледі. Қалталы кісі­лер­дің сөзі жоғары жақтан шаң беретінді шығарды. Әсіресе, оно­мастика комиссиясы тарапы­нан қаралатын көшеге есім беру мәсе­лесінде байқалады. Себебі, комис­сия шешімінде көптің бірі болып аудан, ауыл, шаруашылық басқар­ғандар­дың жолы болғыштап жүр. Ал маңдайы мехнаттан тепшіген “шер­менделер” шет қалады. Дүние жи­­ма­ған, байлыққа қызықпаған шы­­ғар­­машылық, өнер адамдары мей­­лінше мұң шағып қалатыны жа­сы­рын емес. Сондайда бармақ тістеп, базынаны кімге айтарды біл­мей зыр қағатын азаматтар кез­де­седі. Шүкір, Құтекеңнің құтты жо­лын өшірмей жұбайы Қуаныш­күл отыр, артында мұрасын ұлағаттау­шы ұлы Мұрат қалды. Өзі өмірден өтсе де көзін тарихтан кетірмей, ке­нен ісін ке­мері­не кел­тіріп жүрген перзенттері парасатты әкені әз тұ­та­­ды. Олар әкенің ор­нын ардақ­тау­ға құштар. Онома­стика заңды­лы­ғы бойынша өмір­ден қайтқаны­на бес жыл болған белгілі тұлғалар ес­керілуі тиіс. Ендігі кезекке Құт­ты­бай Сы­дықты қойсақ артық болмас еді. Шіркін дүние-ай десеңші, соғыс­тың салмағы тарап, Ұлы Жеңіс жа­рылқаған жылы бір шоғыр шығарма­шыл өкілдері туыпты. Көз тиді ме білмедім, со­лар­дың да қа­тары сиреп қалыпты. Журна­листер Әділхан Бәй­менов, Келдібай Уа­йысов, ақын Ас­қар Кіребаев, жазу­шы Құттыбай Сы­дық ортамыз­дан ерте кетті. Әрбірінің орны биік тұ­ғыр еді, әттең жазым шығар, жаз­мыш шығар, тағдырлары солай болды. Биыл қыркүйекте 65-ті толтыратын Құттыбай ағамыз­ды еске алып, мерейтойын етжа­қын­­дары лайықты атап өткізгісі бар. Бұған Сыр елінің игі жақсы­лары атсалысса құба-құп болар еді. Өткеннің өнегесі санада сайрап тұрады ғой, сірә, ұмытылмайды да. Бірде Құтекең көңілденіп редак­цияға келді. Анда-санда арқырап келетін ағамыздың айтқандарын құлақ тоса тыңдаймыз. – Жігіттер, қаламақымен күнелткенді қою керек, қосымша кәсіп қарастырған жөн. – Сонда қалай? – Мен үй салуды меңгердім, қаласам оны сатып жіберіп, тағы бірін салуға кірісемін... Шынында, Құтекең құрылыс­шы да атанған. Соңғы салған үйінде бүгінде бала-шағасы отыр. Ол өзі­нің еңбекқорлығын үлгі етті. Мейлі шығармашылықта болсын, шаруа­шылықта болсын, оның та­бан­ды­лығы, күрескерлігі, өткірлігі ешкім­ге ұқсамайтын. Ауылдағы іні-қа­рын­­дастарына аға да, пана да бол­ды. Олардың өмірден өз орнын табуына тірек те болды. Бір үйдің үміті емес, көпті бастар келелі күші еді. Ал алыстан ат арытып жеткен достарына, курстастарына құшағы кең, пейілі дархан-тұғын. Газет жанрында сын мақала жазу ең ауыр мәнер. Әсіресе, қа­зақ­­тың қарға тамырлы Қызылор­дасына өте өзекті. Себебі, сұраса келе қа­рын бө­ле болып кету үй­рен­шікті. Осындай кө­ңілжықпас­тық, ұят­шыл­­дық, кіші­лік, кешірім­шілдікке Құте­кеңнің жа­ны төзбей­тін. Бас­сыз­­­дық пен бе­ре­ке­сіздікке бетің бар, жүзің бар де­мей, қарсы тұра­тын. Ол қарапайым халықтың қор­ғаушысы мен қолдау­шысы бола біл­ген азамат еді. Көп­те­ген басшы­ға ол жақпады, ұнамсыз ке­йіпкер бол­ды. Есесіне, ел сыйла­ды, ақи­қат­тың адамына айналды. Ең бас­тысы, ол қаламның құдіреті дер­лік­тей қуатын ұқтырды. Қаныбек ӘБДУОВ, журналист. Қызылорда.