Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған шығармалар

Бұлбұл тілді бояулар Шекпен киген қазақтың қолөнерін, шапан жауып өзіне қайтарған Бапановтар Осыдан бес жыл бұрын әйгілі қолөнер шеберлері Әлібай мен Сәуле Бапановтардың “...киелі таңбалар өрнегі” деп аталатын ерекше көрмесіне тап келіп, кәдімгі қойдың жүнінен жасалынған шұға киімдерді, тұскиіздер мен түрлі бұйымдарды көріп, әбден тәнті болғанымыз бар еді. Ине-жіпсіз жасалынған қолөнер туындылары ­– баяғы хас ұсталардың бір тал шегесіз қиюластырған  ғажайып ғимаратындай әсер еткен. Қазақтың кәдімгі киізі ­– қолдан  иленіп, білектенген қолөнер бұйымдары заманауи келбетке көшіп, Мұқағали ақынның “Шекпен киген қазақтың қара өлеңін, Шапан жауып, өзіне қайтарамын” дейтін шумақтарын еске түсіргені де есте. Содан бері де тұтас бір тұлғаға ай­­налған ерлі-зайыпты таланттар­дың тірлігіне сырттай тілеулес бо­лып, елдегі және шет мемлекет­тер­де­гі көрмелерден Бапановтардың қолтаңбасын көргенде, іштей ри­за­шылыққа бөленетін едік. Жұмсақ та көнбіс табиғи материалға тіл бі­тіріп, қазақтың қара киізінің қасие­тін танып, қолөнер әлеміне өз бет-бейнелерімен келген олардың туын­дылары кез келген көрмеде ерекше көз тартатынын байқайсың. Уақыттың иірімдерінде қалып қоймай, осы заманға сан-алуан бояу­ларымен, бөлек талғаммен көшкен қой жүнінен де осыншама көркем бұйымдар жасауға болаты­нын көріп, тамсана түсесің. Қол­өнер туындыларының да тағдыры болады деп есептейтін болсақ, Әлі­бай мен Сәуленің қолынан шыққан дүниелерді кәдеге асыруға – киіп жүруге, ең заманауи кеңселердің төріне іліп қоюға болады. Мұны да көзбен көріп жүрген соң айтасың. Шығармалары танымал бола тұра, ескі сүрлеуде қалып қоймай, әр жолы жаңа толғаныстармен, бейнелер легімен, қиялдың шарық­тауы­мен, ассоциациялық терең­дік­пен өзіне тарта береді. Сырт көзбен қарағанда, талай жылдардан бері тек тоқыма жіппен, жүнмен жұмыс істейтін жандардың қиялдары ше­гіне жеткен болар деп ойлауың мұң екен, хас шеберлер күтпеген ше­шім­дермен тағы да жарқ ете қала­ды. Жалықтырмайды, керісінше қызықтырып, бір тылсымға тарта түседі (“Жұмақ Жер” топтамасы). Бапановтар көне де қарапайым кәсіпке шығармашылық шабыт қо­сады да, таланттарға тән тосын ой­ла­ры алдымен қағазға әсем бояу­лармен қайталанбайтын кескін етіп түсіріп, сосын киізге көшіреді. Киіздің бүгінде этнографиялық мәдени дәуірден әлемдік өнер ке­ңіс­тігінің құндылығына ауысуында Бапановтар қосқан батпандай үлес бар екендігін мойындау қажет. Олар гобелен саласында да өз­де­рін еркін сезінеді. Өйткені, жеке тоқылған таспалардан тігіліп, құ­рал­ған қазақтың алашасына оның “туыстығы” жақын. Аса бір тө­зімділік пен табандылықты тәңірдің берген ерекше қабілетімен қоса өруді талап ететін тоқымашылық өнерінің де өз тылсымы бар екенін білу үшін Бапановтардың шеберха­на­сына саяхат жасау керек. Күнде­лікті тіршіліктің күйбеңінен арыл­ған саусақтар айлар бойы ерекше ептілікпен, жіптерді уысынан шы­ғармай, ақыл-ойдың дегеніне ба­ғын­дырады. Қарапайым тоқымашы мен суреткер хас таланттың айыр­машылығы да осы жерде. Сәуле мен Әлібай поэтикалық пейзаждар мен жанрлық компози­цияларды, нақты фантастикалық натюрморттарды тоқып шығарады. Көшпенділердің тіршілігінен ли­ри­ка­лық, метафоралық бейнелерді, символикалық және мифологиялық сюжеттер құрастырады. Кейде осын­дай екпінді де нәзік бейне­лердің акварель не майлы бояумен емес, жүн мен жіптің қарапайым өрілуінен шыққанына сену тіпті қиын. Адам қабілеті мен қиялында шек жоқ екенін мойындай түсесің. “Біртұтас” шеберлердің кейде өз талғамдарына қарай тартатын тұс­тары да бар. Бір кезде Әлібай киіз басу әдісін пайдалана отырып, ұлттық бас киімдердің жаңа үлгіле­рін жасауға кіріссе, Сәуле моно­хром­дық және көп түсті киізден жа­салынған киім түрлерін жасауды қолға алды. Мәселен, Томиристен бастап, Домалақ Ана, Қарашаш пен Айғанымдарды көз алдыңа әкелетін 11 киім үлгісінен тұратын “Жаң­ғыру” топтамасы сөзімізге дәлел болады. Дегенмен, киізден жаса­лынған бұйымдардың “бейтарап” шекарасында екеуінің қалып пен түсті көру ерекшеліктеріне қарай дараланатынын байқауға болады. Алған білімі бойынша монумен­тал­ды кескіндемеші Әлібай көлемді композициялар жасауға бейім. Ол гобеленде мыңжылдықтардың алма­суын, олардың адамзат тарихы мен кеңістіктегі бірде жақындап, бірде алыстауын шебер бейнелейді. Айтқандай, осы арада Әлібай Қал­тайұлы алдымен Н.Гоголь атын­дағы Алматы көркемөнер учи­лищесін, содан кейін Суриков атындағы Мәскеу мемлекеттік көр­кемөнер институтының монумен­тал­ды кескіндеме бөлімін бітір­ге­нін, Сәуле Сыздыққызы Мәскеудің Строганов атындағы жоғары көркемөнер кәсіптік училищесінің тоқыма өнері бөлімі бойынша білім алғанын айта кетелік. “Бала күнімде әкем менің ал­ғашқы салған суреттерімді үйге кел­ген қонақтарға мақтанып, көр­сетіп отыратын. Үлкен кісілердің суреттеріме зейін қойып қарағаны, мақтау сөздер айтып, ақ тілекпен бата беріп жататыны мені шабыт­тандырып қана қоймай, өмірде осы жолды таңдауыма зор ықпал етті. Салиқалы шығармашылық орта, Ю.Королевтың монументалды кес­кіндеме шеберханасындағы қызық­ты оқу бағдарламасы, Мәскеудің мұражайлары мен галереяларын аралауым суретші ретінде дамып, же­тілуіме сөзсіз өз әсерін тигізді. Болашақ жарым Сәулемен кезде­суім, екеуміздің қазіргі заман өнері туралы, қазақтың ұлттық қолөне­рі­нің техникалары мен материалдары жайындағы таусылмайтын ойлары­мыз бізді осы күні айналысып жүр­ген кәсіпке алып келді. Әралуан оқиғаларға толы екеуміз жүріп келе жатқан ортақ жол, шығармашылық ізденістеріміз, оқу орнындағы шә­кірттерімізге дәріс беру осының бәрі отбасындағы қайнаған тірші­лікпен тығыз байланыста болды. Ұлымыздың аты ­– Ағын, яғни мен үшін бұл үлкен өнердегі көз­қа­рас­тың өзгеріп отыратын жаңашыл өмір ағымдары мағынасын білді­реді. Ағын гобелендер тоқылатын, киіз басылатын, қай жерге қара­са­ңыз да иірілген жүн жіптер, сурет салынатын мольберттер тұратын, майлы бояудың иісі аңқыған ше­берханамызда өсті. Осындай орта, шығармашылықтың қыр-сыры жай­лы қызықты әңгімелер, көрме­лерге баруымыз ­– оған бейнелеу өнері тілін оңай түсінуді үйретіп қой­май, өзінің қоршаған әлемге деген көзқарасын өнер арқылы айшықтайтындай қабілет дарытты”, – дейді Әлібай өз шығармашы­лы­ғы туралы. Ал Сәуле ше? “...Бәрі де балалық шағымнан басталды. Терезе сыртында ызғар­лы қыстың демі, ал жайлы жылы үй ішінде – пеште жанған оттың сыртылдаған дыбысы ғана. Анам кілем тоқитын жіптерді дайындай­ды, ал балаларды жанына отырғы­зып, жүн түткізеді. Анамның: “Жүн­ді кім көбірек түтсе, оған Жа­ратушы маржан тастан алқа сый­лайды” деп бізді қызықтырып қоя­тыны әлі есімде. Жылдың жылы мезгілдері басталғанда ауылда асар көбейеді. Әйелдер жұмыла іске кірісіп жүн боялады, болашақ көр­кем кілемнің астарлы негізі дайын­далады. Ши тоқылады, киіз иле­неді, оюлы текеметтер басылады, сырмақ сырылады. Кезекті кілем тоқылып біткен сайын, мереке дастарханы жайы­лып, онда еңбегімен көзге түскен қыз балаларға мақтау сөздер айты­лады. Біз үшін бұл бір жарыс, бәсе­ке сияқты еді. Мақтаудың көбісі маған айтылып жататын. Бәлкім ауылдың майталман шебер әйел­дері менің бөлек қабілетімді сол кезде байқап, өнерге деген бейімділігімді бағалаған болар. Қимас асыл әжелерімнің, абзал ата-анамның берген баталары Ал­ма­ты көркемөнер училищесіне түс­кенімде, кейін Мәскеудің Строга­нов атындағы жоғары көркемөнер өнеркәсіптік училищесіне қабыл­данғанымда жолыма нұр төгіп, қолдап жүргендей сезіндірді. Тәжірибе жинап, одан кейін 30 жыл шәкірт баулып, едәуір шығар­машылық жұмыстарды тындырған шағымда анамның маржан тас алқа туралы сөздері ойыма оралатын. Ол асыл мұра болып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын баға жетпес құн­дылық – халықтың мәдени дәстүрі деп түсінемін. Шығармашылық шағым енді рауандаған шақта анамның мол тәжірибесінен қалай сусындасам, қызым Айяға да мұраға менен әлдене бұйырды деп ой­лай­мын. Сол тапқан қазынасы оған өнерде де өзіне ғана тән дара жол табуға көмектесер...”. Иә, бұл дарынды ұрпақ қана емес, 30 жыл бойы қолөнер шебер­лерінің бүтін бір буынын, шәкірт­терін бабалардан қалған ерекше кәсіпке баулыған біртұтас болмыс ие­лерінің бүкпесіз, саф алтындай таза сыры. Бапановтардың мың сөзден тұратын әрбір туындысы жеке-жеке мақалаға арқау боларлық мағынаға ие. Егерде қазіргі заманның гобе­лені қандай деген сауал туындай қалса, міндетті түрде Бапановтар­дың да туындылары қазақтың маң­дайалды қолөнер бұйымдарының алдыңғы шебінен атойлап шыға келген болар еді. “Қазақстан үшін отбасылық шығармашылық одақ таңсық емес. Олар бір біріне мүлдем ұқсамайды. Кейбір кездері мұндай одақтар бір­лігінің беріктігі тек ұқсастығында ғана емес, белгілі бір дәрежедегі мі­нез-құлықтарының кереғарлығында да жатқан тәрізді. Нерон кезеңін­дегі римдіктердің жазушы Петро­ниге арнаған “Сұлулық төрешісі” деген сөзін Әлібай Бапановқа толық қолдануға болады. Ол кейбір кездері Шығыс миниатюрасының парақтарындағы кейіпкер (ғалым, сиқыршы, ақын) тәрізді” дейді өнертанушы Наталья Вулл. “Сәуле мен Әлібай Бапановтар киіз тілін түсіне біледі. Сондықтан да олардың текеметтері әуенді де әсем. Олар жіптердің де дыбыс­та­луын тыңдай біледі. Сондықтан да олардың гобелендері өзіне баурап алатын ырғаққа толы. Олар бір шө­кім жүн мен титімдей жіптің өзіне аса сүйіспеншілікпен қарап, құр­мет­тей алады. Сондықтан да олар бұларға шытырман жан дүниесінен ақ шаңқан бейнелер тудыруға кө­мектеседі” дейді келесі өнертанушы Баян Барманқұлова. Ендеше, сол инемен құдық қаз­ғандай дейтін өнердің Қазақстанда ғана емес, әлемде тасын өрге дома­латып келе жатқан таңғажайып ты­ны­мсыз таланттар табыссыз емес. Киізден жасалған бұйымдар мен тоқыма өнерінің шетелдерде өтіп жатқан көрмелерінен шет қалып көрген емес. Тіпті, төрінде отыр десе де болғандай. Халықаралық деңгейдегі көрмелерде қазақтың қолөнерінің абыройын асырып, беделін тасытып жүрген біртума тұлғалардың туындылары салтанат сарайларында, мемлекеттік және өл­келік мұражайларда, елшіліктер­де, басқа да қоғамдық орындардың әрін кіргізіп тұр. Қазақтың ұлттық қолөнеріне заманауи келбет сыйлаған суретші­лер­дің кейбір туындылары Майя Плисецкая (“Әлем тауы” гобелені), Алла Пугачева (“Феникс” гобелені) сынды танымал тұлғалардың төріне ілінген. Бапановтардың гобелендері мен текеметтерін Ә.Қастеев атындағы мемлекеттік мұражай қорынан, Ақ Орда ғимаратынан (“Көш”) табуға болады. Жыл сайын Нью-Йорк қала­сында әлемдегі ең үздік қолөнер туындылары жайлы кітап шығады. Бапановтар есімімен 2 жыл қатарынан Қазақстан осы жинақ­тан ерекше бояу, тамаша талғаммен көрініп жүр. Айнаш ЕСАЛИ, Алматы.