Ұғыныстық үдерістері белсенді ынтымақтастық пен өзара түсіністіктің нәтижесі

Қазақстан Республикасы 1992 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына (ЕҚЫҰ) мүше болып кіргені тарихтан белгілі. Еліміз 1975 жылғы Хельсинки Қорытынды актісінде көрсетілген негізгі ережелердегі міндеттемелерді ерікті түрде өзіне ала отырып, бірегей қазақстандық мемлекеттілікті қалыптастыруға, сондай-ақ елдің ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыруға бағыт ұстаған еді. Содан бергі кезеңдерде Қазақ­стан сол міндеттемелерді бұлжыт­пай орындау арқылы өңірде ғана емес, бүкіл әлемде қауіпсіздікті қамтамасыз етуді мұрат тұтқан ір­ге­лі мемлекет ретінде ЕҚЫҰ-мен ты­ғыз ынтымақтастық жасап келе­ді. Еліміз ұстанымдарының ЕҚЫҰ-ға төрағалық тізгінін ұстап қана қоймай, 11 жыл бойы өткізілмей кел­ген Ұйым саммитін ұйым­дастыруға қол жеткізуінің өзі еліміз бен ЕҚЫҰ арасында шын мәнінде белсенді ынтымақтастық пен терең өзара түсіністік орнауының нәтижесі екені күмәнсіз. Тәуелсіздіктің алғашқы жыл­да­рын­да Қазақстан басшылығының аса маңызды шешімдерінің бірі – қуат-күші жағынан әлемде төртінші орында тұрған ядролық қарудан өз еркімен бас тартуы болды. Қазақ­стан Президентінің бұл шешімін әлемдік қоғамдастық халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жа­сал­ған алғашқы қадам деп бағала­ды. Арада екі жыл өткенде, яғни 1994 жылғы Будапешттегі ЕҚЫҰ-ға қатысушы елдердің жоғары дең­гейдегі саммитінде Қазақстан Республикасының Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылуына байланысты Қазақстанның қауіп­сіз­дігіне кепілдік беру туралы ме­мо­рандумға қол қойылуы еліміз үшін ерекше саяси-тарихи маңызы бар оқиға болды. Осы құжатқа сәй­кес АҚШ, Ресей және Ұлыбри­та­ния мемлекеттері Қазақстанның саяси тәуелсіздігі мен аумақтық тұ­тастығына қарсы күш қолданбауға кепілдіктерін берді. Уақыт өткен сайын ЕҚЫҰ мен Қазақстан арасындағы ынтымақ­тас­тық нығайып, жандана түсті. Соның нақты бір мысалын Қазақ­стан мен Орталық Азиядағы өзге де мемлекеттердің әрқайсысында Ұйым­ның өкілдіктері ашылып, бүгінде ойдағыдай жұмыс істеп жатқандығынан көруге болады. Ал Қазақстанда ЕҚЫҰ-ның орталы­ғын құру туралы шешім ЕҚЫҰ Тұрақты кеңесінің 1998 жылғы 23 маусымдағы отырысында қабыл­дан­ған еді. Бұл орталық өз жұмы­сын Алматы қаласында 1999 жыл­дың қаңтарынан бастаған-ды. Кейіннен орталықтың жұмыс ауқы­мы кеңеюіне, сондай-ақ мемлекет­тік органдармен және қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастықты нығайту мақсатында Ұйымның Тұрақ­ты кеңесі 2007 жылдың 21 маусымында орталыққа қатысты жаңа мандат қабылдап, оны елор­да­мыз – Астана қаласына орналас­тырды. Ал Алматыдағы бұрынғы орталық байланыстар жөніндегі офис қызметін атқаратын болды. Орталықты елші басқарады, оның сарапшылардан, сондай-ақ әскери-саяси, экономикалық-эко­логиялық және адам құқығы сала­ла­рына маманданғандардан тұра­тын аппараты бар. Ұйым орталы­ғының мандаты кең, атқаратын мін­деттері ауқымды. Атап айтқан­да, ЕҚЫҰ міндеттемелері мен қағидаттарының сақталуына ықпал етіп, Ұйымның барлық үш өлшемі бойынша ынтымақтасу, Қазақстан билігімен және Іс басындағы төр­ағамен, ЕҚЫҰ-ның атқарушы құ­рылымдарымен, оның институт­тары­мен ақпараттар алмасу, сон­дай-ақ халықаралық ұйымдармен байланыс жасау, орталық және жергілікті билік органдарымен, Қа­зақстандағы үкіметтік емес ұйым­дармен және азаматтық қоғам өкіл­дерімен байланыстарды қолдау, Ұйымның өңірлік шараларын өт­кізуге, әсіресе, ЕҚЫҰ-ның өңірдегі семинарларын және ЕҚЫҰ деле­гацияларының сапарларын ұйым­дастыру дайындығына көмек көр­сету, тағы басқалар жатады. Қазіргі кезде Қазақстан мен ЕҚЫҰ арасындағы ынтымақтастық көптеген маңызды бағыттар бой­ын­ша ойдағыдай дамып келеді. Со­ның бірі – әскери-саяси мәселе­лер­ге қатысты. Бұған өңірдегі қауіпсіздік, оның ішінде халық­ара­лық лаңкестікпен күрес, шекара­дағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету, жеңіл және атыс қаруларының та­ралмауын бақылау, есірткі тра­фи­гінің алдын алу жатады. Осыларға қарсы шаралардың тиімділігін кү­шейту мақсатында Қазақстан өзге елдердегі ЕҚЫҰ өкілдіктерімен де белсенді ынтымақтастық орнатқан. Мұндай бағдарламалық шаралар Ұйымның Демократиялық инсти­тут­тар және адам құқығы жөніндегі бюросының және ЕҚЫҰ Хат­шы­лығы Антитеррорлық бөлімшесінің қолдау көрсетуімен өтіп отырады. ЕҚЫҰ-ның Қазақстандағы қызметі экономика және экология салалары бойынша да жандана түскен. Оның ішінде экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мә­се­лелері басымдыққа ие. Қазақстан мен Ұйымның бұл саладағы ынты­мақтастығы трансшекаралық су ресурстарын басқару, экологиялық білім беру қағидаттарын енгізу, сон­дай-ақ шағын және орта бизнес арқылы экологиялық туризмді дамыту бағыттарына негізделген. Қазақстан ЕҚЫҰ-ның қолдауы барысында экологиялық проб­ле­ма­ларды реттеп, табиғи ресурстарды пайдалануды үйлестіру мәселелерін Орталық Азия аймағындағы елдер­мен екіжақты және көпжақты ын­тымақтастық деңгейінде ойдағыдай шешіп келеді. Адам құқығын құрметтеу демо­кратиялық қоғамды дамытудың және ішкі тұрақтылықты қамтама­сыз етудің маңызды алғышарты болып табылады. Бүгінде Қазақ­стандағы ЕҚЫҰ өкілдігі өзге ұйым­дармен бірлесе отырып, осы бағыт­та бірқатар шаралар бойынша жұмыс істеп жатыр. Соның негіз­гілерінің бірі – адам саудасына қарсы күресті күшейту. Осыған байланысты өкілдік бұрнағы жылы Демократиялық институттар және адам құқығы жөніндегі бюромен ынтымақтасу негізінде Адам сау­да­сымен күрес жөніндегі ұлттық іс-қи­мыл жоспарын дайындауға қол­дау көрсетті. Бұл жоспар мемле­кет­тік органдардың, Парламент депу­тат­тары мен үкіметтік емес ұйым­дар өкілдерінің қатысуымен өткен жиындарда кеңінен талқыланды. Қазақстан мен ЕҚЫҰ арасын­дағы көпжақты ынтымақтастық гендерлік саясат мәселесінде де ай­қын көрініс тауып отыр. Мысалы, Ұйымның Астанадағы өкілдігі мемлекеттік органдармен, сондай-ақ үкіметтік емес ұйымдармен бір­лесіп, Қазақстан Республикасының 2006-2016 жылдарға арналған ген­дерлік теңдік стратегиясын және Стратегияны жүзеге асыру шара­лары жөніндегі жоспарды дайын­дауға қатысты. Стратегия жобасын әзірлеу барысында Ұйымның Қа­зақ­стандағы мемлекеттік орган­дар­мен және әйелдер қозғалыстары­мен арадағы іскерлік ынтымақ­тас­тығы, сондай-ақ басқа да халық­ара­лық ұйымдармен әріптестігі бас­шы­лыққа алынды. Өйткені, еліміз 1998 жылдың 29 маусымында Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық түрін жою туралы конвен­цияға қосылған болатын. Сайлаулардың ашық және мөл­дір өтуі халықтың саяси жүйеге де­ген сенімін арттырады әрі бұл демократиялық қоғамның дамуына ықпал етеді. Өткен кезеңдерде елі­міз ЕҚЫҰ талаптарын басшылыққа ала отырып, сайлау жүйесін барын­ша жетілдірді. “Сайлау туралы” Заң­ға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Бұған ЕҚЫҰ мен халықаралық ұйымдар жоғары баға беріп, Қазақстанда сайлау заңнамаларын реформалау ойдағыдай жүзеге асырылып жатқа­нына куә болды. Сондай-ақ оған Пар­ламент сайлауларының партия­лық жүйе бойынша өткізіліп жүргені нақты мысал болып табылады. Ұйым құрылымдарының бірі – Демократиялық институттар және адам құқығы жөніндегі бюро елімізде өтетін сайлауларға халық­аралық миссия аясында өздері тара­пынан байқаушыларды ұдайы жіберіп отырады. Бұл ЕҚЫҰ мен Қазақстан Орталық сайлау комис­сия­сының арасындағы белсенді ынтымақтастықты көрсетеді. ЕҚЫҰ құжаттарында алдыңғы орында тұрған мәселелердің бірі – сөз бостандығы. Қазіргі кезде елімізде 8 мыңнан астам бұқаралық ақпарат құралдары тіркелген. Осы БАҚ-тардың 80 пайыздан астамы жеке меншік болып табылады. Үкімет бұқаралық ақпарат құрал­дары­ның қызметіне байланысты проблемалық мәселелерді шешуге үнемі назар аударып келеді. Қазақстан, сондай-ақ БАҚ-тардың өзін-өзі реттеу механизмін дамыту туралы идеяны қолдайды. Бұл өз кезегінде бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты көптеген мәселелерді күн тәртібінен алып тастауға мүмкіндік бермек. Жалпы, елімізде сөз бостандығы салтанат құрған. Ол күнделікті өмірімізде айқын көрініс тауып отыр. Кезінде ЕҚЫҰ тәуелсіз бұқара­лық ақпарат құралдарын дамытып, сөз бостандығын қамтамасыз ету та­лабын қойған болатын. Уақыт өте келе Қазақстан сол талап дең­гейі­нен көріне білді. БАҚ туралы заң­намалар халықаралық нормаларға сәйкес жетілдіріліп, ақпарат құрал­дарын тіркеу оңтайландырылды. “Бұқаралық ақпарат құралдары туралы” Заңға енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды талқылауға журналистер қауымымен қатар, саяси партиялар, үкіметтік емес ұйымдар кеңінен қатысып, ұсы­ныс-пікірлерін ашық білдірді. Бұ­дан, сондай-ақ ЕҚЫҰ-ның Қазақ­стандағы орталығы да сырт қалған жоқ. Осының барлығы елімізде сөз бостандығының қамтамасыз етіл­гендігін, кез келген қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарында өз ой-пікірлерін ашық және еркін бідіруге барлық жағдай жасалған­ды­ғын көрсетеді. ЕҚЫҰ мен Қазақстан Ұйым­ның Парламенттік Ассамблеясы ая­сында да тығыз ынтымақ­тас­тықта. Еліміздің Парламенті де­путаттары Ассамблеяның отырыс­тары мен сессияларына үнемі қатысып, онда баршаға ортақ өткір мәселелерді көтеріп жүр. Сонымен қатар, 2008 жылдың 29 маусымы мен 3 шілдесі аралығында Пар­ламенттік Ассам­блея­ның кезекті 17-ші сессиясы Астанада өтуі және онда Қазақстан Республикасы Сенатының Төр­ағасы Қасым-Жомарт Тоқаевтың ЕҚЫҰ Парла­менттік Ассамблеясы Төрағасының орынбасары болып сайлануы еліміздің Ұйым алдын­дағы, сондай-ақ Ұйымға мүше ел­дер арасындағы беделін көрсетеді. Өткен төрт-бес жыл ішінде, Қазақстанның Ұйымға биылғы төрағалығына дейін-ақ еліміздің ұйымдастыруымен ЕҚЫҰ аясында бірқатар ауқымды іс-шаралар өткі­зілді. Соның бірі – 2006 жылдың мамырында Астанада өткен “Адам саудасымен күреске – өңірлік жау­ап” тақырыбындағы ортаазиялық өңірлік конференция. Бұл конфе­рен­цияға Орталық Азиядағы елдер­мен қатар, ТМД, Батыс Еуропа, АҚШ елдерінің ресми өкілдері, сондай-ақ халықаралық ұйымдар мен үкіметтік емес ұйымдардың са­рап­шылары қатысты. Жиында адам саудасына қарсы күресті жандан­дыру мәселелері кеңінен талқы­ланды. Тағы бір аса ірі жиын – 2006 жылдың маусымында Алматыда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен өткен “Мәдениетаралық, дінаралық және этносаралық түсіністік” деген тақы­рыптағы ЕҚЫҰ-ның жоғары дең­гейдегі кеңесі. Төзімділік қағидат­та­ры жан-жақты сөз болған және оның жұмысына ЕҚЫҰ басшыла­ры мен Ұйымға мүше мемлекет­тер­дің делегациялары қатысқан кеңес­ті Елбасы ашқан болатын. Мем­лекет басшысы кеңесте сөйлеген сөзінде толеранттылық тұрақты­лық­ты қамтамасыз етудің басты факторының бірі екендігін айта келіп, дінаралық, мәдениетаралық үнқатысуды дамыту үшін ЕҚЫҰ-ның барлық мүмкіндігін пайдалану қажеттігін атап өткен еді. Қазақстанның бастамашылық танытуымен ЕҚЫҰ аясында ұйым­дастырылған келесі басқосу 2007 жылдың наурызында Алматыда өтті. “Минаны залалсыздандыру са­ласындағы сенім шаралары және өңірлік ынтымақтастық” деп ата­латын өңірлік семинарға Орталық Азия мен Еуропа елдерінен, Ресей, Канада, Моңғолия, Ауған­станнан, сондай-ақ Халықаралық Қызыл Крест, тағы басқа да ха­лықаралық ұйымдардан өкілдер қа­тысып, минаны залалсыздан­дыру және оларды қолдануға тыйым салу жөніндегі мәселелерді талқылады. Қазақстанның Азия мен ТМД, сондай-ақ бүкіл мұсылман елдері ішінде халықаралық беделді ұйым – ЕҚЫҰ-ға бірінші болып төрағалық етуі – еліміздің бастап­қы кезде-ақ қауіпсіздікті қамтама­сыз етудегі ұстанған саясатының нәтижесі. Өйткені, Қазақстан бүгінде сол ұстанымы мен саясатын халықаралық деңгейдегі шаралар арқылы іс жүзіне асырып келеді. Әлисұлтан ҚҰЛАНБАЙ.