15 Қыркүйек, 2010

Мемлекеттік мәселенің мазмұнды оқулығы

540 рет
көрсетілді
16 мин
оқу үшін
Биылғы 1-2 желтоқсанда Астанада ұлы жиын – ЕҚЫҰ Саммиті өтеді. “Ендігі жерде оны дайындау мен ең жоғары ұйымдастырушылық деңгейде өткізуді қамтамасыз етудің маңызы зор” – Елбасымыз мәлімдемесіндегі бұл сөз Саммиттің мемлекетіміз үшін ірі сынаққа айналатынын көрсетеді. Ол сынаққа сақадай сай тұру мемлекеттік хаттамаға да көп салмақ салатыны анық. Бұл орайда осы саланың белгілі маманы Бауыржан Байбектің жалпы басшылығымен шыққан Қазақстан Республикасы мемлекеттік хаттамасы туралы жинақтың (“Государственный протокол Республики Казахстан”) мән-маңызы үлкен дер едік. Жаңа кітаптың негізгі ұстанған мақсаты маңызды. Қазақстан Республикасының хаттамалық қызметінің пайда болу, қалыптасу және даму жолдарынан толықтай хабардар етіп, осынау мемлекеттік қызметтің қыр-сырын терең де тағылымды танытудағы бұл жинақтың көтерген жүгі үлкен де елеулі. Көлемді жинақ-оқулықтың көтерген жүгінің маңыздылығы сол, онда мемлекеттік хаттаманың қазақ жұртының тарихындағы жүрген жолдары, алаш даласындағы алғашқы хаттамалық үрдістер мен үлгілер туралы қысқаша, бірақ маңызды деректер мен дәйектер келтіріліп, Еуразия ұлы даласын алып жатқан ұлан-байтақ өңірде ғұмыр кешкен бабаларымыздың тек қана ат жалында, атан қомында емес, елшілік-дипломатиялық салт-дәстүрлері мен алысты болжаған амалдары мен жатты бағалаған жақсы ғұрыптары да болғаны жан-жақты зерделенген. Кітапта өткен кезеңдердегі елдік хаттама­ның тарихы кешенді түрде кестеленіп, жүйелі сараптау, танып талдау әдістері орынды қол­да­нылған. Қазақстан аумағында болған мем­ле­кеттік бірлестіктердің тіпті біздің дәуірімізге дейінгі шежіресі мен хандық кезеңнің қыруар салалы хаттамалық үрдістері хронологиялық дәлдікті сақтай отырып жазылып, 15 ғасырдан 19 ғасырға дейінгі хаттамалық іс-шаралардың ерекшеліктері байыпты баяндалған. Тәуелсіздік жылдарында қол жеткізілген жарқын да жасампаз жаңалықтар аз емес. Оны айтушы біз ғана емес, алыс-жақын да айтып, жазып, бағалап жатыр. Тарихи қысқа мерзімде ғасырлық жолды сәтті жүріп өткен еліміздің мемлекеттілікті орнықтыру, қалыптастыру, нығайту тарихында мемлекеттік хаттамалық мектеп те ойдағыдай қалыптасты. Кеңестік қиранды құрылыстан еңсе тіктеп, елдің алдына шыққан Қазақстанның бүгіні мен ертеңін сомдап жатқан жұртымыздың кешегі жанкешті еңбегін, бүгінгі кеңге жайған құлашын, ертеңге деген ерлікке толы оптимистік рухын көр­сеткен уақыт – бұл біздің уақыт! Осы құлагер-уақыттың құлағына жармасып, болашақ сөресіне қарай ұмтылған қазақ жұртының тапқан табысы мен көтерілген намысы мемлекеттік хаттамадан қапысыз көрінетінін ешкім де жоққа шығара алмайды. Сондықтан да бұл кітап керекті кітаптардың бірі ретінде біздің кітап сөремізде тұруға әбден лайықты. “Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жүргізіп келе жатқан тұрақты және жүйелі саяси бағыты нәтижесінде біздің еліміз экономикалық дамуда ерекше жетістіктерге қол жеткізді. Жаһандану­дың күрделі жағдайында Қазақстан басшысы әлемді “Қазақстан жолы” деген атауға әділ ие болғандай, ішкі және сыртқы саясатты бір-бірімен өзара тең жағдайда қалыптастыру мүм­кіндігіне ие болды” деп Бауыржан Байбектің өзі кітап алғысөзінде жазғандай, Мемлекет басшысы мемлекеттік хаттаманың да жаңа, өзіндік мектебін қалыптастырды. Бір қарағанда өзге елдердің хаттамалық үрдісінен өзгешелігі жоқ болып көрінгенімен, біздің елдің хатта­малық үрдісінде ежелгі бабалардың елеулі үл­гілері жаңа заманға сай дамытылып, жаңғырып, жақсы бір қырынан ашылып, қолданылып жүр. Бүгінде әбден қалыптасқан осы саланың нор­ма­тивтік-құқықтық базасы, церемониал мен атрибутика, дайындалған маман кадрлар, жа­салған нұсқаулықтар мен жадынамалар, үлгілер мен ұсынымдар, мемлекеттік органдар ара­сында орныққан сапалы да салиқалы алгоритм, яғни ынтымақтастық ырғағы енді тұрақтанған өлшем мен тұғырланған түйінге ие болды. Қазіргі таңда Қазақстан тоғысқан тоқсан жолдың торабы ғана емес, құрлық пен құр­лық­ты ұштастырып, алып державалар мен мем­ле­кеттерді тең дәрежеде төріне түзген қабырғалы елге айналды. Әлемнің жүздеген мемлекет­тері­мен дипломатиялық қатынас орнатып, өз же­рінде жүздеген мемлекеттердің елшіліктері мен консулдықтарын ашып отыр. Еуразиялық ин­теграция мен аса ірі деңгейдегі халықаралық ұйымдардың басқосуы мен өзара тіл табы­суының бастамашысы болған Қазақстан бас­шы­сы Нұрсұлтан Назарбаевтың әлемдік аре­нада танылған тұлғасын сондықтан да мемле­кеттік хаттамалар өз дәрежесінде тарихқа түсі­ріп жатыр. Бұл елдің мәртебесі, мемлекеттің мерейі. Сарапшылар мен дерекшілердің есептері бойынша Президенттің қатысуымен жыл сайын 500-ден астам іс-шаралар өтеді екен. Мұның бәрі хатталып, жадымызда жатталып, елдік шежіремізге етене қажет тарих болып түсіп, түзіліп жатыр. Алдыңғы қатарлы стан­дарттарға сай өткізіліп жатқан хаттамалық іс-шаралардың барлығы да бүгін оқиға, ертеңгі тарих. Ел тарихы, мемлекет тарихы. Геогра­фиялық ауқымы әбден кеңейген, геосаяси бітімі тұлғаланған, халықаралық маңызы аса мәнді, хаттамалық әдеп пен мәдениеттің үлгісі болып саналатын хаттамалық жұмыстар қазір Қазақстан мемлекетінің ұлттық-мемлекеттік ажары әрі абыройы болып келеді. Бұл жаңа оқулық-кітап “Қазақстан та­рихын­дағы хаттамалық практика”, “Бүгінгі әлемдегі халықаралық қатынастардағы хатта­маның ерекшеліктері мен әдептері”, “Қазақ­стан Республикасының мемлекеттік хаттамасы” атты негізгі үлкен үш тараудан тұрады. Со­нымен қатар жазылған жайларды одан әрі деректік-мазмұндық жағынан байыта түсетін қосымшалар мен би­блиографиялық анықтама­лық және иллюстрациялық сілтемелер де кітаптың ұс­танған мақсаты мен идеясын одан әрі тұлғаландырып, оқу­лықтық мән-мазмұнға қосымша құнды сипат беріп тұр. Жалпы көлемі 52 баспа табақтан тұратын бұл кітап-оқулық жақсы полигра­фия­лық пішіндеу мен безен­ді­руден өткен. Тек шығары­лым данасы аздау, бар болғаны 1000 дана. Бұл кітап тек қана хаттамалық іспен айналысатын мемлекеттік мекеме емес, барлық мем­лекеттік органдар үшін де кез келген жағдайда прак­ти­калық тәлім-тәрбие, жол көр­сетер нұсқаулық бола ала­тын жинақ. Тіпті мектеп­тің жоғары сынып оқушылары да осы бастан хаттамалық әліппеге назар салса, одан еш ұтылмайды. Мемлекеттік хаттама мен азаматтық әдеп қағидаларының да жалпы ұштасар жері бір. Ең бастысы келген қонақты сыйлау, қадірлеу, оған орны мен беделіне сай құрмет пен ықылас көрсету. Бұл қасиеттер халқымыздың қанында бар ұлы дәстүрлердің көзі бітеле жаздап келе жатқан қайнарларын қайтадан ашып кетуге де игі әсерін тигізер еді деген ой бар. Кітаптың бірінші тарауында автор өткен ғасырлар қойнауына көз тастап, Қазақстан даласындағы ежелгі хаттамалық дәстүрлер ту­ралы жан-жақты сөз өреді. Ата-баба рухын қа­дірлеу жөнінен әлем халықтарының қай-қай­сысынан да өресі биік тұратын сақтардың сол кездегі халықтық церемониалдары, бүгінгі тіл­мен айтқанда, елдік хаттамалары жөнінде құн­ды-құнды деректер мен дәйектер орнымен ай­тылып, одан шығатын қисынды қорытындылар оқырманның зердесіне жаңа мәліметтер құяды. Бұл деректер халықаралық қатынастар сала­сында енді ғана “желкілдеп өскен құрақтай” бо­лып жетіліп келе жатқан осы мамандықтың жас шәкірттеріне қажетті ақпараттарды толық­тай бере алады. Жетісу жерінен табылған шы­рағдандарда бейнеленген хаттамалық дәстүрлер бейнесі, Пазырық қорғанынан табылған қонақ күту салтын бейнелеген ақ текемет, Есік қор­ғанынан табылған аң стиліндегі белбеулік доғалар, Мүде қағанның қадірлі қонақтар мен ресми делегациялардың алдынан шыққан кез­дегі ат үстіндегі салтанатты киімі, біздің ежелгі бабаларымыздың салт-дәстүрін бейнелеп, көрсеткен қытайлықтардың сан алуан ми­ниатюралары негізінде тарихқа тереңдей отырып, көп жайды қозғаған автор Еуразия жазығының әр жерінде күні бүгінге дейін балбал тастардан мейірлене көз тастап тұрған мейірбан бабаларымыздың өткені мен кеткенінен сыр қозғайды. Белгілі тарихшы ғалым Б.Көмеков: “Хун­дардың мемлекеттік дәстүрлері Еуразия дала­сын мекен еткен көшпелілер мемлекетінің арғы­текті ақиқат көрінісі” деп жазғандай, ежелгі Еуразия құрлығының тарихында хун­дардың құдіретті іздері сайрап жатыр. Кітапта осы жайлар тек құр ділмар, құрғақ мақтаныш ретінде емес, осы са­ланың аса белгілі майтал­ман мамандары С.Кляш­торныйдың, Д.Сави­нов­тың, Л.Гумилев­тің, Н.Бичуриннің, Ю.Худя­ковтың, А.Нефед­кин­нің, т.б. зерделі зерттеу еңбектеріне сүйене отырып, нақты деректерге арқа тірейді. Осы ретте ел тарихының елеулі оқулықтарының бірі, Елбасымыздың белгілі кітабы – “Ғасырлар тоғысынданың” да жинақтың мазмұндық жүгін одан әрі көтеріп тұрғаны шындық. Жалпы, тарихи деректерді тізбелеп айту бар да, оны барынша талдап, таратып, оқырманға түсіндіре отырып жазу бар. Осы тұрғыдан кел­генде, бұл кітап тек қана осы саланың маман­дары үшін ғана емес, ел тарихын, мемлекет тарихын, ата-баба тарихын қадірлеп, қастер­лей­тін кез келген адам үшін маңызды жинақ. Көкке табынған көк түріктердің аспанға қарап жайылған адал алақандарының арасынан төгілген Тәңірдің нұры біздің бабаларымыздың көкірегінде күн сәулесін ойнатып, адамгерші­ліктің адами принциптерін қалыптастырған. Көк аспан мен қара жердің арасындағы мәң­гілік рухани байланыс пен өзара түсіністік біздің ата жырымыз бен ана аңыздарымыздың алтын тегін құраған. Тәңірге табынған Күлтегін мен Білге қағанның бізге жеткен көк тастағы көне жырлары кешегі-бүгінгі ақындарымыздың өлеңдерінде де өрнек тауып, өзегін көрсетіп жатыр. Мұқағалидың: “Алдымен көргенім аспан” деуінде үлкен сыр бар. Белгілі ақынның белгілі дастаны жазылып, ол парақшалар болып ұшақтан төмен тасталып, қауқылдаған халық мәре-сәре болғанда сол Мұқағали тағы да “Жер Ана, кешір бізді” деп жазған еді ғой. Аспан астында, жер үстінде жаңа мыңжыл­дықтың түндігін түріп, іргесін көтерген адам­заттың ұлы көшінде келе жатқан қазақ жұрты алыста қалған алтын тамырын табу үшін ақи­қаттың алдаспанына сүйеніп, ой сүңгісін білім алауына шыңдағанда ғана ұпайымыз түгел болары хақ. Сондықтан ұлы ұстаз Ыбырай Алтынсары ба­ласы: “Бір Аллаға сиы­нып, кел, балалар оқылық!” деп тегін айтпағанын терең түсініп, қажетті оқулықтар­дан көз жазбай, керегімізді танып, көгенімізді толтыра берейік. Әңгіменің алғашқы са­рынына қарай өкше көтер­сек, екінші тарау мен үшін­ші тараудың арасында қи­сындық айырма жоқ. Бірі негізгі тақырыптың кіріс­песі, екіншісі оның жан-жақ­ты мазмұны іспеттес. Қазіргі әлемдегі халық­ара­лық қатынастар мен әдеп нормалары, әр түрлі дең­гейдегі халықаралық оқиға­лар мен үрдістер, басқосу­лар мен кездесулер қалай ат­қарылады, қалай жасалады, қалай әдіптеліп, қандай хаттамалық қисындарға арқа сүйейді, міне, осылар кітап­тың екінші тарауында кеңі­нен байыпталып, әсіресе шетелдердегі хаттамалық салт-дәстүрлер жайы жан-жақты зерделенеді. Бұл жерде өзгені тану арқылы өзіңді танисың деген ха­лықтық қағида бой көрсе­теді. Осы тарауда Еуропа­ның да, Азияның да, Аме­ри­каның да, Африканың да мемлекеттік хаттамалары жө­­нінде қысқа да нұсқа мә­лі­меттер беріліп, олар ха­қында қажетті сөз айтылған. Оқу­лықтық стильдің де барынша көрінген тарауы осы. Ал кітаптың жазылу идея­сы осы жинақтың дүниеге келуіне басты қазық болған тарау – “Қазақстан Республи­касының мемлекеттік хаттамасы”. Бұл тарауда айтылатын жайлардың басты оқиғаларын Қазақстан халқы да жан-жақты біледі. Кезінде бұқаралық ақпарат құралдарында күн сайын көрсетіліп, жазылған жайлардың жай-күйін автор толық ашып берген. Саяси сахна сыртындағы сан алуан жағдайлардың пайда болу, даму, өрбу, жалғасу, аяқталу сәттері қалай жүзеге асты, кім асырды, басты рөлде кім болды деген сауалдарға оқырман енді толық мағлұмат алады. Осылайша әрбір оқырман өзі де осы оқиғалардың тікелей болмаса да, жанама куәсі болғанын сезінеді. Бұл негізгі тарауда мемлекеттік рәміздердің мәні мен мақсаты толықтай ашылып, оны қол­дану мен пайдаланудың мемлекеттік хаттама­дағы басты маңызы мен мақсаты жүйеленген. Мемлекеттік рәміздерді құрметтеу мен қас­терлеудің мемлекеттік хаттамада көрініс табуы қандай маңызға ие екендігін де осы кітапты оқу үстінде жас маман терең сезіне түсетін болады. Шетелдің мемлекет басшылары мен прези­денттерінің Қазақстанға келу сапарлары, Елба­сымыз – Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың шетелдерге барған сапарлары, осыларды дайындау мен ойдағыдай жүзеге асыру процестері, мемлекеттік хаттаманың қырлары мен сырлары, маңызы мен мәні, қысқасы осы саладағы барлық жәйт­тер мен жағдаяттар кітапта толық әрі хронологиялық тізбеге сай жазылған. Мемлекет басшысының ресми, мемлекет­тік, жұмыс, кездесу, биресми кездесулер, сам­мит сапарлары, өз еліміздің өңірлеріне жа­салған жұмыс сапарлары және олардың дайындалу, жүзеге асырылу процестері туралы егжей-тегжейлі жазылып, әрбір сапардың мәні мен мақсаты айқындалып, көрсетілген. Шет елдерден келген делегацияларды қабылдау мен күтудің халықаралық нормаларға сай этикасы мен эстетикасы, қонақасы берудегі қалып­тасқан дәстүрлер мен халықаралық шарттарға сай болуы, қонақты дәрежесіне қарай кімнің күтіп алып, кімнің шығарып салатыны да осы кітапта орынды баяндалған. Мемлекеттік мере­келердегі іс-шараларды өткізу мен мемлекеттік наградаларды, жоғары әскери атақтар мен шендерді берудегі қалыптасқан хаттамалық үрдістер, міне осылардың бәрі осы салада оқып жатқан жастар мен мамандар, студенттер мен жас кадрлар үшін аса қажет. Сан тақырыпты қамтыған сала-сала суреттер, хаттамалық іс-шаралардың әртүрлі деңгей мен мазмұндағы көріністері кітаптың деректік-дәйектік маңызын одан әрі арттырып, шынайы сенімділігін шашау шығармай дәлелдейді. Қысқасы, өзі де шетелде “Болашақ” бағдар­ламасы бойынша оқып, білім алған, осы сала­ның қалыптасқан қайраткері, “Бірінші класты кеңесші” дипломатиялық дәрежесі бар, 2006-2009 жылдары Елбасы Хаттамалық қызметінің жетекшісі болған Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбектің тікелей басшылығымен дүниеге келген оқулық-кітаптың маңызы мен мақсаты туралы қысқаша айта отырып, ел тарихының жаңа бір тарауына қосылған жақсы жинақ кітап сөресіне қосылды деген пікірімізді білдіріп отыр­мыз. Осы кітапты оқыған, қараған, зер­делеген адам өзі де осы айтылғандарға қосыла­тынына кәміл сенеміз. Өтеген ОРАЛБАЕВ, филология ғылымдарының кандидаты.