Біз бүгінде ғаламнан қашықта қалған бейтарап ел емеспіз. Әлемнің аламанына бауырынан жаратып тұлпар қосқан, төрткүл дүние-кеуде бір жерде кеңес құрса, төрден табылар толғаулы ой қосқан жоталы жұртпыз. Бес құрлыққа түгел жаққан, жағалай жаһанның көңілін тапқан, алыстағандарды парасатты пайымдармен жақындастырған, жақындағандарды бауырластырған халықпыз. Бұған қабырғалы қазақтың жиырма жылға енді толғалы отырған ықшам тарихында дәлел де көп, дерек те көп. Қамшының сабындай осынау қысқа мерзімде Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы секілді шоқтығы биік халықаралық құрылымға төраға болған, солай болуға барлық жағынан лайық болған мемлекетпіз. Өркениетті ғаламның табалдырығын бізбен бірге аттаған талай ел төрткүл дүниенің тайталасында шаң қауып қалды. Оларды алыс-жақын кеңістіктердің біразында бар экономикалық қиындықтар ғана емес, желдей ескен желмая заманның тынысын сезіне алмауы, кенжелеп қалған ескі байлам-түсініктерден дер кезінде безіне алмауы тежеді, әлі де шідерлеп отыр. Ал жаңа өмір – бағыттай жүріп бәсекелестікке шақыратын, алыс-беріспен жалғаса жүріп жаһанға талпындыратын, мініңді тауып айтатын, бірде жай, бірде сауып айтатын тегеурінді өмір ондай бейжайлықты кешпейді. Бүгінгі бір күн кешегі бір жылға тең. Сондықтан оның екпініне сергектер мен серпінділер ғана ілесе алады. Қамшы үстіне қамшы басатын кез бұл. Елбасының, Қазақстан Президентінің сөзімен айтсақ, алыс сапарға бел буып, кемені тәуекел дариясына түсіретін, елес үміті емес, елдік пен ерлік мұратын сол кеменің тұғырына ту етіп байлайтын кезең.
Қазақ халқы ширек ғасырдан да аз уақытта елдіктің де, ерліктің де қандай болатынын сан мәрте көрсетті. Ғалам таныған тұлға, Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлының ақыл-парасатымен осы сынық сүйем мерзімде бір емес, бірнеше аймақтық салмақты ұйымдарға – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына, Шанхай ынтымақтастық ұйымына, Еуразия экономикалық қоғамдастығы мен АӨСШК-ге төрағалық етіп үлгердік. Енді міне, елу алты іргелі елді біріктірген Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымын табысты басқарудамыз. Қазақстан – кешегі кеңестік республикалар мен Азияда мұндай жоғары сенімге алғаш ие болған мемлекет. Аталған ұйымға мүше елдер сарапшыларының пікіріне сүйенсек, ЕҚЫҰ-ның кейінгі жылдары бәсеңсіген қызметі біз жетекшілік еткен айларда жанданған. Астананың ұйымдастырушылық қабілетінің нәтижесінде он бір жыл бойы өткізілмеген саммит те қайта шақырылып отыр.
Елімізде, қазақтың алтын ордасы – елордасында болатын осы мәртебелі жиын алдында ұйымның тарихына қысқа шолу жасап шықсақ, артық болмас. Ол 1973 жылы Шығыс пен Батыстың әріптестігі мен диалогын дамыту үшін шақырылған Еуропадағы қауіпсіздік және әріптестік жөніндегі кеңес негізінде құрылған болатын. Кеңсесі Прагада орналасты. Уақыт оза келе оның құрамына Еуропаның, Орталық Азия мен Солтүстік Американың 56 мемлекеті кірді. 1975 жылғы Хельсинки Қорытынды актісінде мемлекетаралық қатынастардың негізгі қағидаттары бекітілді. Олардың қатарында теңдік пен егемендік, шекаралар ынтымақтастығы, күш қолданбау, дау-дамайларды бейбіт келісімдермен реттеу, басқа мемлекеттердің ішкі ісіне араласпау, дін мен сенім, ой еркіндігі, адам құқын қорғау, халықаралық міндеттемелерге адалдық секілді қағидалар бар. Кейін де әлемге төнген қауіп-қатердің алдын алу, қарулануға бақылау орнату, экономикалық және экологиялық қауіпсіздік секілді мұраттармен толықты.
Қазақстан Республикасының Президенті еліміздің ЕҚЫҰ-ға төрағалық қызметіне кірісуіне орай жолдаған үндеуінде осы қағидаттардың барынша қатаң сақталуына және дәйекті жүзеге асуына ықпал ететін төрт ұстанымды атап көрсеткен еді. Олар – Сенім, Дәстүр, Ашықтық, Төзімділік. Астана Саммитінде Қазақ елі әлемге тәуелсіздігін баянды еткен, төртеуін түгел етіп, төбедегіні келтірген осы ұранды шақыруларды жаһанға тағы да жария етпек. Алыс-жақынға қазақтай сенсең, дәстүріңді Алаштай ардақтасаң, жақсыда жаттық жоқ деп айналаңа дәл біздей ашық болсаң, тектілік пен тегеурінділік тепсінуден емес, төңірегіңе төзімділігіңмен де көрінетінін ұмытпасаң, бүкіл әлем осылай ойлап, солай толғаса, бұл ғаламда шешімін таппайтын мәселе жоқ. Бүгінде әлем көз тіккен Астананың ұлағаты осы, жаһанға танылған тұлғаның ғибраты сол.
ЕҚЫҰ-ның тарихына қайта оралсақ, оның Хельсинки Қорытынды актісінен кейін маңызды қадамы 1990 жылы Парижде жасалған еді. Сол жылы Франция астанасында ұйымға мүше елдердің басшылары Еуропадағы аумақтық тұтастық ұстанымын құрметтеу жөніндегі Декларацияға қол қойды. Сол арқылы қырғи-қабақ соғысқа тосқауыл болды. Шындығын айтайық, осыдан кейінгі жылдарда тарихи деуге саятын, 56 ел түгелдей құрметтеген ірі саяси құжат дүниеге келе қойған жоқ. Ал заман да, мемлекеттер де 90-ыншы жылдардан бері танымастай өзгерді, ұлттық, адамзаттық құндылықтарға да көзқарас басқа. Режімдік идеологиялардан арылған ғалам ортақ түсінікпен тұтасуды қалайды.
Осының бәрі Астана Саммитінің әлемдік маңызын арттыра түседі. Елорданың дөңгеленген дүниеге жаңа ой ұсынатыны даусыз. Бәлкім біздің жас ордамыздан ғаламға ХХІ ғасырдың ақыл-парасаты мен күш-қуатын адамзаттың бүгінгі тыныш, ертеңгі алаңсыз өміріне бастайтын тың идея қанат қағар. Бұл идея, бәлкім алдымен Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымның керегесін кеңейту арқылы жүзеге асар. Нұрсұлтан Әбішұлы Қазақстанның төрағалық қызметіне кірісуіне орай жасаған үндеуінде бұл орайда да пікір білдірген болатын. “ЕҚЫҰ-ның болашағын айқындайтын сауал мынадай, – деген еді, – Ұйым ХХІ ғасыр әлемінің саналуандығын мойындайтын құрылым ретінде бой көрсете ала ма, әлде “Венадан шығысқа қарай” кеңістігінен дәстүрлі Батыс дараланып тұратын, блоктарға жіктелген ұйым болып қала бере ме?” Астана Саммитінде осы өзекті сауалға жауап табылады деп ойлаймыз. Қазақстан ұйымды Еуропаның ғана емес, мүшелігіне енген елдердің ғана емес, Батыс пен басқа да ұлан-ғайыр дүниенің шын мәніндегі ынтымақтастық ошағына айналдырар. Қазіргі таңда, Біріккен Ұлттар Ұйымының әр аймақта бір тұтанатын қақтығыстардың алдын алуға күш-жігері жетпей отырған шақта ЕҚЫҰ-ның ықпалы нақ осылай күшеюі жанталасқан жаһан үшін ауадай қажет. Бұл біздің ғана байлам-болжамымыз емес, Еуропа да, Азия да Астанаға осындай үміт-тілекпен қарап отыр. Бүгінде ғасырлар бойы әлемге төрелік айтып келген АҚШ-тың әр қиырдағы өңірлік шиеленістерді қарудың күшімен шешуге бағытталған саясаты өзін-өзі ақтамағаны баршаға белгілі болып отырғанда, Орталық Азиядағы дәстүрлі елдер өз ішінде жікке бөлініп, діни және экономикалық терең дағдарысқа ұшырып жатқанда, лаңкестік дараның емес, белгілі бір топтардың да емес, тұтас аймақтық құрылымдардың кәсібіне айналған кезде 56 мемлекет басшыларының ЕҚЫҰ-ға төраға болып отырған елде бас қосуы бес құрлықты түгел елеңдететіні даусыз. Сол ынта-назардың басты себебі – Қазақстанның және ел Президентінің халықаралық қауымдастық алдындағы зор беделі. Шындығына келсек, бүгінгі әлем жұмыр жердің әр түкпіріндегі өткір мәселелер қатар қарастырылған, барынша анық әрі дәлелді жаңа идеяларға зәру. “Қазіргі кезде бүкіл адамзат қауымдастығының болашағы үшін мемлекет басшыларының қателеспеуі ең басты қажеттілік”, – деп АҚШ-тағы Солтүстік Королина университетінің профессоры Хал Фостер атап көрсеткеніндей, әлем тұлғалардан зор үміт күтеді. Осы Фостер тағы да дәл аңғарғандай: “Қазақстанның бүгінгі жетістіктерінің барлығы – Президент Н.Ә.Назарбаевтың үнемі дұрыс таңдау жасай алатындығынан”. Астана Елбасының парасат-пайымымен алдағы Саммитте әлем үшін де адастырмас таңдау табатынына иланамыз.
Байыбына барар болсақ, ЕҚЫҰ-ның әуелі төрағалыққа Қазақстанды таңдауының, көп уақыт өтпей жатып әлемдік маңызға ие Саммитті Астанада өткізу туралы ұсынысты бірауыздан қолдауының астарында үлкен мән бар. Осы екі орайлы шешім арқылы ұйым жаһан алдындағы бастапқы беделін қайтарып алды. Еліміз оның тізгінін ұстаған санаулы айлардың ішінде бірнеше маңызды қадамдарға ұйтқы болды. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы Елбасының идеясымен 29 тамызды Ядролық сынақтарға қарсы халықаралық іс-қимыл күні деп жариялау туралы қарар қабылдады. Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңестің жұмысы жанданды, Орталық Азияның тұрақты дамуына арналған қадамдар жасалды, Ауғанстандағы күрделі жағдайды реттеудің тың ұсыныстары талқыланып, жүзеге асырыла бастады, адамзатты тұтас алаңдатып отырған есірткі қатерінің жолын кесуге әлемді түгел жұмылдыру шаралары жемісін беруде, іргедегі Қырғызстан Қазақстан көшбасшысының күш-жігерімен ішкі алапат апатты дер кезінде ауыздықтады. Осының бәрі әлем мемлекеттерінің республикамызға, оның Президентіне деген сенімін күшейтті. Сыртқы елдер сарапшыларының ой-пікірлеріне ден қойсақ, бүгінде ЕҚЫҰ Қазақстанның бұл артықшылығына, әлем алаңдаған өзекті мәселелерге дер шағында назар аударып, олардың шешімін таба білетін ұшқырлығына, ұсыныстарды жүзеге асырудағы іскерлігіне тәнті бола отырып, осы қабілет-мүмкіндігін одан әрі де пайдалануға ынталы. Бұл үшін, әрине, Қазақстан ұйымның құрылымына тереңдеп енуі керек. Біздің ойымызша, Астана Саммитінде бұл орайда келелі әңгіме болады. Атап айтқанда, елордада Орталық Азия филиалын құру жөнінде ұсыныс жасалуы әбден мүмкін. Саммит туралы көзқарасын толассыз білдіріп жатқан саясаткерлердің ортақ байламы осыған саяды.
Анығында Еуропа үшін де, мазасыз Азия үшін де аталған құрылым қазіргі күндегі саяси-әлеуметтік маңызы зор қажеттіліктердің бірі. 140 этнос пен 40-тан астам конфессия өкілдерін бір шаңырақтың астында ынтымақтастырып отырған Қазақстанның дін хақындағы ұстанымы таным мен сенім алшақтығына төзімсіз шығыс үшін тиімді болар еді. Исламның көп негіздерінің бірі болып табылатын төзімділік дәстүрі қазақ жерінде орныққан. Біз қабылдаған бірлік пен теңдік доктринасы Орталық Азияның қаруы қолынан түспей жүрген елдері үшін бейбіт өмірге оралудың игі жолына айнала алар еді. Бағзы ұлттық дәстүрлер мен рухани құндылықтарды ХХІ ғасырдағы жалпы адамзаттық өркениетпен сәйкестендірудің осы заманғы озық үлгісі де бізде. Ал құрлықтар жақындаспай, қоян-қолтық араласпай тұра алмайды. Өзара үндесу мен сіңісу – қазіргі кезеңнің өмірлік талабы. Міне, осы бауырласу миссиясын Орталық Азияда жүзеге асыра алатын жалғыз мемлекет – Қазақстан. Батыс пен Шығыстың өркениетін бірдей сіңірген, оны ұлттық рухы арқылы оңтайлы сіңірген ел де сол. Қазақ жері сондықтан да кірпияз Шығыс пен шартарапқа ашық, заманға бейімделгіш Батыстың арасына тартылған ұлағат көпірі бола алады.
Ұлы Отан соғысынан бергі кезеңдегі әлемдік бірігу идеяларын зерделесек, ғалам тұтасу жолында келе жатқанын көреміз. Осы адамзаттық өрелі мұратты жүзеге асыруды көздеп құрылған халықаралық деңгейдегі ұйымдар аз емес. Олардың біразы Азияда. Солардың іргелесі – Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары кеңесі. Әуелде Азиядағы мемлекеттердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен құрылған. Оның бастамашысы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев болды, 1992 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-сессиясында ұсынды. Кеңес осы кең байтақ өңірдегі дау-жанжалдар мен қақтығыстардың алдын алу, саяси-экономикалық тұрақтылықты сақтау міндеттерімен шұғылданады, Орталық Азияның геосаяси жүйесін реттеу мәселесі де назарында. Әлем ойшылдары Батыс пен Шығыстағы осы тақылеттес дербес құрылымдардың іс-қызметін жандандыра отырып, жаһандық мемлекеттік жүйе туралы ойластыруда. Қос құрлықтағы ұлттар мен ұлттық мемлекеттерді жаһанды ұйымдастырудың қоғамдық-саяси үлгісі деп біледі, оларды ғаламдық идеология тұтастыра алатындығына кәміл сенеді. Осымен бірге, жаһандық азаматтық қоғам құруға ұмтылған күштер де жетерлік. Ғаламдық ортақ ізгілікке негізделген бұл талпыныстардың нәтижелі болуы барлық жағынан қуатты Еуропа мен дәстүрлі өркениетке бай, адам және табиғи ресурстары мол Азияның ынтымақтаса білуіне тығыз байланысты екені жиі айтылып жүр. Осыған орай Астана Саммитінде аталған екі әлемді бұрынғыдан да жақындастырудың жолдары жан-жақты қарастырылатыны даусыз. Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы құрылымдық ерекшеліктеріне сәйкес кәрі құрлық мәселесімен ғана емес, Азияның мұрат-мүддесімен да айналысуға тиіс. Қазіргі таңда оның құрамында бес орталықазиялық мемлекет бар. Олай болса, ЕҚЫҰ таза еуропалық атана алмайды, барлық жағынан еуразиялық сипатта. Соған мән берген кейбір сарапшылар ұйымды Еуразиялық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы деп қайта атау жөнінде ой білдіруде. Біз мұндай ұйғарымға толық қосыламыз және Астана Саммитінің осындай тарихи бастамаларымен ерекшеленуіне тілектеспіз.
Қазіргі таңда зиялы қауымның арасында Саммит Қазақстан мен Астанаға, бізден тысқары елдерге не береді деген сауал жүр. Алдымен сырт мемлекеттер жайында айтсақ, оған Елбасы ЕҚЫҰ-ға төрағалыққа кіріскен кезде жан-жақты жауап берген болатын. Саммит ұйымға мүше мемлекеттердің осы заманғы қауіп-қатердің алдын алуға бейімделуіне ықпал етеді, басқа елдердің осы халықаралық құрылымға сенімі мен құрметін арттырады. Хельсинки Қорытынды актісі мен Париж декларациясын жаңа мазмұнда байытуға мүмкіндік туғызады. Соның нәтижесінде 56 мемлекет алдағы кезеңде ұстанатын әлемдегі қазіргі қауіпсіздік пен ынтымақтастықтың жаңа міндеттері анықталады. Ол бәлкім жаңа Астана декларациясы түрінде өмірге келер.
Ал Саммит біз үшін не әкеледі десек, ең алдымен Қазақстанды әлемге қарқынды дамып келе жатқан мемлекет ретінде тағы да танытады. Оның халықаралық үйлесімділікке бағытталған өміршең ой-идеяларына жаһан қанығады. Республиканың Батыстағы жетекші мемлекеттермен стратегиялық әріптес болу мүмкіндігі артады, Азия мен ТМД-дағы көшбасшылық беделі нығая түседі.
Саммиттің бас қаламызға да берері көп. Осы аса маңызды жиынға әлемнің түкпір-түкпірінен келген бұқаралық баспасөз өкілдері Саммиттің жұмысы туралы жедел ақпаратты шартарапқа тарата жүріп, Астананы барлық қырынан көрсететін болады. Барынша жедел салынған, әсем салынған шаһардың көркіне көптеген елдер көз қанықтырады. Астанамен іскерлік қатынас орнатуға ынталы топтардың қатары көбейеді. Туризм, құрылыс және басқа салаларда Астана жаңа әріптестер табады. Осының бәрі, айналып-үйіріліп келгенде, елеулі экономикалық тиімділікке қол жеткізеді.
Біз алда тұрған оқиғаның мән-мазмұнын, оның ЕҚЫҰ-ға мүше елдерге, одан тыс мемлекеттерге тигізетін игі ықпалын алдын ала терең сезіне де бермеспіз. Бір ақиқаттың басы ашық: бүгінде Қазақстан және оның Тұңғыш Президенті жаһанға жаққан, әлемді үндестік пен өзара сенімге бастаған тың идеяларымен халықаралық биікке көтерілсе, күні ертең Астана Қазақ елінің төрінен ғаламның төріне айналады.
Алдан СМАЙЫЛ, Парламент Мәжілісінің депутаты.
