Суреттегі пайым мен парасат

Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған шығармалар Өзіміз ғана емес, өзге төрткүл дүниені шарлап келіп, қазақтың бейнелеу әлемінің есігін қағып, “Кім бар-ау?” дейтін талғамы жоғары, өресі биік қауымға масаттанып көрсетер інжу-маржанның сапында Жұмекең, суретші Жұмақын Қайрамбаевтың бүкіл еңбектері тұрар еді. Өткен ғасырдың ортасынан аса бере, дүние есігін ашып, бүгін кемеліне келіп, кескіндеме дейтін алып пештің көмейінен ақ құрыштай құйылып түскен, Жұмақындай шебердің сан­дығын ашып бір қарасаңыз – тіні ақ алмастай бағалы, ділі өлшеусіз рухани байлықтың үстінен түсесіз. Көсіп жіберсеңіз, “Құрбан айт”, “Сей­іл”, “Киелі бұлақ”, “Немере” деп тізіле кететін, кілең мықты картиналары соған дәлел. Оңы мен солы бір, палиндромдай, ойы мен қол шеберлігі осынау картиналарына “жан бітіріп”, күллі көрерменнің көкірегіне желгек кезбедей келіп, меймандай қонып, сол кеуденің иесіндей тұрақтап қалады. Қарап тұрсаңыз, шығармаларының аясы өте кең. Натюрморттан тартып, пейзаж дейтін етене жанрдың қай-қайсысына кенеп керіп, палитра ашыпты. Әсіресе портрет саласында өндіріп жазды. Жұбайы мен қызының камералық портреттерінен бастау алған адам бейнелері түпсіз тереңге бет түзеп, арыны күшейе береді. Осыған дейін жазған портреттерінің бір парасы Абылай хан образы деп білемін өз басым. “Кеңестік реализмнің” тұйық шеңбері ашылғаннан кейін-ақ қазақтың бейнелеу өнері өзінің жоғалтқан мұрасын іздеуге біржола ден қойғаны мәлім. Тарих қойнауына кеткен, бейнелеу-сурет тілімен айтылуға тиіс аймаңдай тақырыптар андағайлап алдымыздан шыққанда Жұмақын суретші “Абылай хан” сериясын жазуды мықтап қолға алған. – Хандарымыз бен батырларымызды, жақ­сылар мен жайсаңдарымызды, ел болып бірігу, халық болып тұтасу жолында қанын да жанын да аямаған арыстарымызды ұлықтау үрдісі басталды. Портреттер сомдауға баспалар бәйге жариялап жатты. Тәуелсіздік рухымен екінші тынысы ашылған суретшілер аламанға кірді де кетті. Менің таңдағаным Әбілмансұр образы болғандықтан, ол туралы дерек жинадым. Дастандарды сүзіп шығуға тура келді. Сөйтіп, 1944 жылы Германияда салынған алғашқы нұсқаға тоқтадым. Сол портреттен кейін бір қаулап өсер дән жатқанын жүйкем сезді... Нобайларының бәрі жинала келіп, ортақ образға айналды (Кейін антро­пологиялық портретін қалыптастыр­ғанда менікі түп қазығынан алшақ кете қоймапты). Нәтижесінде, бақ жанып әлгі бәйгеден “менің атым” келді, алғашқы плакаттық нұсқасы көп таралыммен халықтың қолына тиді. “Қазағым” деп, өз елінің болмысын дәріптей алатын саналы жанның төріне ұялмай іліп қоятын сол нұсқа жаныма жақын, – дейді суретші, тоқсаныншы жылдардың басын еске алып. Ел басына күн туған зауал шақта халқын қырғыннан аман алып қалудың небір озық үлгісін көрсеткен даңқты хан портретінің содан бері қарай бірнеше варианттары дүниеге келді. Сурет салу өнерінің “салтанатты портрет” дейтін айрықша жанр санатына талай жақсы картина қосылды. Ақшаңқан мұрақ кигізіп, ақ боз ат мінгізіп, әншейін “Салт атты” деп тақырып қойса да, әлеумет оның Абылай хан екенін жазбай танитын жағдайға жетті. Суретшінің жанын жай таптырмаған хан образы жылдармен жылжи келе, кеңейіп, кемерінен асып, шарықтап, көп тұлғалы, кес­кіндеменің кемел тілімен, композицияның ұт­қыр шешімімен жазылып, тағы бір “Абылай хан” дейтін алып полотноға ұласты. Астана жұр­тының назарына биыл ұсынылғын бұл картина өзінің расында үлкендігімен ерекшеленді. Ені екі жарым, көлденеңі бес жарым метр болатын алып полотно Тәуелсіздік сарайының төрінен орын алып, көрерменнің көзайымына айналды. Сізге қарай қасиетті Түркістан, Ахмет Ясауи кесенесінен тартқан қалың топ келе жатар еді бұл картинада. Көпшіліктің тап ортасында ақ бозға мінген Абылай хан. Өңкей бір бас киімімен күн жасқаған салтанатты киімді кісілер қаумалаған ханның жүзі байсалдылық пен бекзатқа, пайым мен парасатқа толы. Дер шағы, зар шағы! Әлеумет шамамен үш топқа бөлініп, баяу алға басып келеді. Картинаның оң жағында – әнші-күйші, кернейші, сал-серісімен араласқан, ауыртпалықтың өзін “көппен бірге ұлы той” қылатын қалың бұқара болса керек. Салт аттының сол жағын ала халықтың дәулеттісі мен бағланы, би менен бектері келеді. Тап осы кісілердің ішінен Төле, Қазыбек, Әйтекелерді көрер едіңіз. “Мына қариялар тап солар!” – деп, көкірек көзіңіз жазбай тани қояды. Қапиядан жол табар адал ұлын дәл танып, хан көтергеніне еш шүбәлары жоқ дана қарттар да бізге ақыл тұнған көздерін жай тастап, өтіп барады. Одан арғы тұста ауыздығымен алыстырып қазанат мінген, алаш туын көкке тіреген батырлар тұтасады. Үш топтың алдарында да қалқан мен алдаспан ұстаған сардарлар. Картинада Түркістан өңірінің аптап ыстығы сары, қызыл сары бояулармен көрініс тауып, аспанның көкшіл реңімен, көлеңкені қапқан алқара көк түспен шарпысады. Сөйтеді де қарама-қарсы “суық” пен “ыстық” түстер ойнап, “жан бітеді”. Кезінде суретші әріптесі Қалиолла Ахметжанов та: “Суретші туындылары жайында сөз қозғағанда оның көркемдік тілінің ерекшелігіне тоқталмай кетпеуге болмайды. Кес­­кіндеме өнерінің өмі­рі – бейнелеу құ­ра­лы, “тілсіз тіл” – түс­тер, бояулардың өзара қатынасы. Жұмақын ту­ын­дыларында тақы­рып­ты бейнелеу ақ пен қа­ра, жасыл мен қызыл, көк пен қызғылт, күлгін мен сары сияқты қара­ма-қарсы түстердің қай­шылығына құрылып, жа­­рық пен көлеңкенің қарсыластығы арқылы ше­шіледі. Бұл көркемдік тіл “Мәңгілік”, “Жекпе-жек”, “Аллегория” си­яқ­ты еңбектерінде ар­па­лыс пен шиеленістің сыртқы бейнесі, ішкі ди­намикасы мен қай­шы­лығы күшейіп, кү­рес­тің әсерін тудырады. Бейнелеу тілі та­қы­рып­тың мағынасына сәйкес келіп, тұтастық құрай­­ды”, – дегені бар. Айт­са айтқандай, сол әдіс айтылмыш картинадан да өз мінезін және тауып, көрермен көзімен барып оның барақат жүйкесіне ұласады. Әп-сәтте жайылып түсесіз. Осындайда “Әп, бә­ре­келді, картина болса, осындай болсын!” дейтін пікірдің айтылып қалары сөзсіз. Ханның тақымындағы сұлу сәйгүлік, шіркін, картинаның салтанатты қалпын үдете түсіп, әсем басып келеді. Қазақтың асырып айтатын, “баспа-бас қызға бермес” тұлпар, қолбасшының ақ, зерлі шапанымен астасып, тұтасып кеткен. Бипаз қолды шеберден шыққан ер-тұрман мен шылбыр-тізгін, үзеңгі, өмілдірік біткен әлгі салтанатты күшейте түсіп, иесінің кемар белдігі мен қолына таққан жүзік тамғамен ынтымақ табады. Бұл да болса суретшінің қазақ халқының этнографиясын, ғасыр мөлшеріндегі қандай құрал-жабдықпен тұтынғанын дөп білетін сұңғылалығынан хабар берсе керек. Сәйгүлік демекші, сонау эпостардың қой­науындағы жылқымен өмірі бірге батырлардан тартып, Исатайдың Ақтабанға, күні кешегі Жұ­матай Жақыпбаевтың Кенежиренге деген іңкәр­лігіндей текті тұқымға ерекше бір сүйіс­пеншілік Жұмекең бойында да бар. Содан болар, суретші шығармашылығында Қамбар ата баласы үйір-үйірімен жүргені. “Табын”, “Ше­ру”, “Бет­пе-бет”, “Аңсау” дейтін картиналары біздің айт­па­ғы­мызды үдете түсіп, қысқа тілдің жеткізе ал­ма­ған тұсын, кем-кетігін толтырып жібереді! “Хан тәңірі” полотносын айтып жеткізуге біз се­кілді суретшінің шорқақ тілі жете қояр ма екен?!. ...Өзі де жарау мініп, қазақтың бейнелеу әлеміндегі алаңға қарғып шыға келген тұлпарының сауырынан күн домалап: – “Әй, мұндайды мен де саламын ғой!” – деп әкіреңдеп келгенді демде сабасына салар адуын қуатпен, “Ал, еріп көрші, кәнеки!” – деп жайлап айтып, шашасына шаң жұқпай, тайпалып бір жөнелгенде, көз қарықтырады. Иә, Керей мен Жәнібек құрған алып мем­лекеті бірер ғасырдан соң ел болып, әрі қарай өмір сүруі сынға түскен шағында, елдің бірлігі, халықтың тұтастығы жолына өмірін сарп еткен сардар образы – қазақтың бейнелеу өне­рінің ғана емес, халықтың қазынасына қосылған сом дүние. Қашанда жетпейтін уақыт шіркіннің, Жұ­ме­­кеңмен бір сәт кездестіріп қалған сараң сәтінде: – Сүндетке отыратын “жігіттің”, ашамай қо­нып, шашақ тағынып, тай мініп, әкесімен үзең­гілесе әлдебір сапарға аттанғаны туралы “Киелі” дейтін суретіңіз бар. Маған ерекше ұнаған картинаның бірі осы. Бұл қазір қайда, кімде?– деймін суретшіден. – Музейдегілер “Киелі” деп аударыпты ғой, бұл о баста “Сакраментальды” деген атауға келетін сурет. Қазақшада баламасын таппағам. Оны аударып та керегі жоқ. Тақырып көкейін тесті ме, көрермен әлгі сөзді өзі-ақ іздеп тауып алды. Несіне бәрін шайнап аузына саламыз. Ол ас болып жарыта ма? Сүндет дейтін біздің балалық кезіміздің анық болып, санада табы қалған кадры іспетті. Таңертеңнен көретінің – сый-сияпат. Қоржының тәттіге, жанқалтаң теңгеге толып, әй бір шалқитын кезің... Картинадағы айтпақ ой балақайдың “мұ­сылман” болғанында емес. Баяғы ататегіміз, ислам келместен бұрын-ақ қадірлеп-қастерлеп өткен тазалық дейтін киелі нәрсесі жайындағы картина. Бұл – ұмыта салуға күнә, алып тас­тау­ға еш болмайтын, ата-бабамыздан жібі үзілмей, бірінен-біріне беріліп отыратын ең бір си­қыр­лы, тақы­ры­бының аясы өте кең дүние. Қазір, Ас­танада, Пре­зиденттік мәдениет орталығында, – дейді. Суретші портрет жазу барысында қариялар образына жиі барды. “Жо­лаушы”, “Әке портреті”, “Тарих”, “Данышпандар”, “Тілдесу” атты шығармалары осы бір сөзге дәлел. “Қариялар азайып бара жатқан” заманда судай төгілтіп өсиет тоқи­тын, бордай егіл­тіп аят оқитын нағыз қарттарды аңсап, са­ғынып барып түсіреді кенебінің бетіне. Мұндайда кемеңгер де ақылды, білімі асқан ойшыл, данагөй, болашақты болжай білетін адамдардың бейнесін кез келген суретшінің жүрегі дауалап сала бермейтінін қаперге алсақ, Жұмақын Қай­рамбаев салмағы арта түседі. Тәлімдік мәнге ие, өнеге-үлгі, туа бітті әулиелер бейнесін жасап оты­рып, Жұмақын суретшінің көкейіне со­лардай қартая аламыз ба деген сұрақ келетіндей. Қолда бардың қадіріне жете алдық па, солардың нұсқаған жағымен жүрдік пе? Әйтпесе, Майқы би айтқан өсиеттің нәтижесі қане, Мөңке бидің болжауы ше, – дей ме екен. “Менің Абайым” дейтін картинасы да осы пайымымыздың бір парасы. Құдайдың қазақ пешенесіне жазған ғұлама жанын суретші өз көзімен, көкірек көзімен көріп, өз тереңінен танып барып кенеп бетіне түсірген. Маңдайы кере қарыс данышпанның портреті де рамаға сыймай, “ақылманның тағдыры осылай таршылықта өтеді” дейтін ишарамен бітірген. Жұмақын Қайрамбаевтың талантынан бір ғана детальдың суретші қауымға ғана емес, қазақ баласы үшін мақтаныш болатын жөні бар. Петербордың Эрмитажда Рембранттың “Даная” атты картинасы сақтаулы. Бұл өзі – дақпырты алысқа кеткен санаулы дүниелердің бірегейі. Сол картинаны Жұмекең сол тұстағы Ле­нин­градтың Репин атындағы Кескіндеме, архи­тек­т­у­ра және мүсін академиясының жоғары кур­сында оқып жүріп, айлап отырып көшіреді. Жа­зып бітір­геннен кейін, әділ қазылар тарапынан “түпнұс­қаға ең жақындаған көшірме” деп танылып, мөр соғылып, академияның сурет қорына табыс етіліпті. Жұмекең оқуды тәмамдап, елге қайтқан бірер жылдан кейін музейде тұрған жерінде түпнұсқа “Данаяға” әлдебір делқұлы қоспа шашып жіберіп, картина әбден бүлініп, тоқсан пайыз бояуы ағып кетеді. Алғашында өңдеушілер абдырап, артынша ес жиып, “Данаяның” көшір­мелерін іздей бастайды. Ақыры бәрі бір ауыздан Жұмекеңнің жазған нұсқасына тоқтап, соған қарап отырып түпнұсқаны қалпына келтіріпті! Әне, тас жарған қазақ талантының бір парасы! Енді бір сәт, Жұмекеңнің шығармашы­лы­ғы­нан өзге қандай бел-белесі бар еді деп төңі­ре­гі­ңе қарасаңыз – Темірбек Жүргенов атындағы Көр­кем-өнер академиясында отыз жылдай са­бақ берген ұстаздық қызметі түседі назарыңызға. Қайрамбаевтың алдынан Досбол Қасымовтай, Талғат Тілеужанов, Мейіржан Нұрғожин, Өмір­бек Жұбаниязовтай қазақтың бейнелеу өнерінің тарландарының өткеніне куә боласыз. “Күл­те­гін”, “Отырар шайқасы”, “Кенесары хан”, “Ұш­ақ-ұшақ” атты мықты картиналарды дү­ниеге әкелген осынау хас шеберлер өз кә­сіпқой палитрасын Жұмекеңнің алдында ашқан еді. Бо­лашақта ұстаздан шәкірт озып жатса тек сүйініш. – Бәсе, Қайрамбаевтан оқығандар осылай болса керек-ті! – дерсіз сүйіне. Біз өткен жазбаларымыздың бірінде: “Бұл кісінің жұрт алдына шығып алған марапаты да жоқтың қасы. Әншейінде күмпілдеп, кейде босқа соғылып жататын даңқтың да шыңдауылы Қайрамбаевқа келгенде әредік, үнсіз”, – де­генбіз. Енді, бүгін сол даңқ мырзаның сыналар шағы туған секілді. Именбей барып иесін табатын сәт келді, Ақсарбас! Жеңіс КӘКЕНҰЛЫ, Мәдениет қайраткері, суретші.