Жасауыл Алыбай

(Алыбай Қосакөзұлы туралы айғақтар) Қазақ тарихы ғылымындағы күрделі мәселелердің бірі – тарихи тұлғалардың қоғамдық-саяси қызметін саралау болып табылады. Өйткені, кешегі ХХ ғасырды айтпағанның өзінде оған дейінгі негізгі дерегіміз – ата шежіре, атадан балаға жет­кен ауызекі әңгімелер. Ал олардың көп­шілігінің өзгеріске ұшырап, әртүрлі алып-қосулар болғандығын ешкім жоққа шы­ғара алмайды. Міне, сондықтан да тарих­шы-ғалымдар мұрағат деректеріне арқа сүйеп, одан табылған әрбір дерекке ерек­ше назар аударады. Дегенмен, оның да кей жағдайда сан құбылып, асыра мадақ­талып, не датталып жататыны тағы бар. Біздіңше, бұл арада ғылым үшін де, ғалым үшін де басты ұстаным – ақиқат­тылық, шынайылық, ертеңгі ұрпақ алдындағы жауапкершілік басты қағида болуы тиіс. Сонымен, XVІІІ ғасырдың алғашқы жартысындағы қиын-қыстау кезеңде Қазақстандағы саяси оқиғаларға белсене қатысқан Алыбай Қосакөзұлы да Ресей­дің сыртқы істер мұрағатында, Орынбор мұрағатында қатталған құжаттардан табылып отыр. Оның туған және өлген жылдарын анықтау мүмкін болмаса да тұлғаның кіші жүз ханы Әбілқайыр, Нұралы жанынан табылуы көп нәрсеге жауап бергендей. Ата шежіреде оны 1700-1710 жылдары дүниеге келген деп есептейді. Ол кезеңде Алыбай шыққан әлімұлының кете рулары, соның ішінде ақкетелері өзге қазақ руларымен Хиуа, түркімен, Еділ қалмақтары ортасында, Каспий теңізі жағалауларында, Жайық өзені бойларында еркін көшіп-қонған. Аталған рулар заманында Әбілқайыр ханға негізгі тірек болды. XVІІІ ғасыр­дың алғашқы жартысын зерттеушілер сол кезеңдегі кете руларынан Әжібай би, Алтай, Арал батырларды атайды. Ал олар Алыбай Қосакөзұлына шежіре бойынша Тойқожаның (ақкете) Тұрсынбайынан қосылатын аталастар. Әжібай би мен Арал батыр Болпыш биден өрбісе, Алтай батыр Ебескі батырдан тараған. Орынбор мұрағатындағы деректерге арқа сүйесек, алғаш рет Алтай батыр есі­мі 1736 жылы кіші жүз ханы Әбіл­қайырға келген Орынбор экспедиция­сының бұрынғы суретшісі ағылшын Джон Кэстль жазбасында аталады. Жаз­баға сенсек, Әбілқайыр хан тапсырмасы­мен Алтай батыр бір топ би, батырлар­мен бірге Орынборға аттанған елшілер құрамына енгізілген. Міне, бұл арада белгілі жазбаға алғысөз жазған тарихшы К.Есмағамбетов: “Бұлардың (елшілердің – автор.) ішінде Бәйбекті қоспағанда, тарихи құжаттарда Алтай батырдың есімі жиірек кездеседі. Ол – кіші жүздің ақкете руының биі (XVІІ ғ.) 1742 жылы қазақ және қалмақ арасында бір ұрпаққа дейін, яғни, сол кездегі “еңбектеген бала­ның еңкейген кәрі болуына дейін” соғыс ашпау туралы бітім жасауға қатысады”, деп анықтаған-ды. Бұл тарихи келісім 1742 жылы көк­тем­де жүзеге асқан. Ол турасында Әбіл­қайыр хан мен Есет Көкіұлы Орынбор комиссиясына хабарлады. Келіссөзге кіші және орта жүздердің беделді тұлға­ларын Әбілмәмбет хан, Барақ сұлтан, Есет Көкіұлы, Жәнібек Қошқарұлы, Алтай батыр қатысқан. Қазақ үшін осындай шешуші кезеңдерде Алтай жанынан Алыбай көріне білді деуімізге әбден болады. Оны сол кезеңдегі құжат­ты қаттағандар “Алыбай жасауыл” деп анық хатқа түсірген. Әбілқайыр ханның жасауылдарын көріп, оларды ханның адъютанты деп те атаған Дж.Кэстль Ал­тай­мен бірге болған Қалыбек жасауылға “Сөзі пруссиялықтардың ежелден келе жатқан өлшеміне лайық әскер тәртібіне сай қысқа болса, дене бітімі жағынан сол қайран заманның нағыз үлгісі еді; бүкіл тыртиған бойы сүйек пен тері; тартылған терісі аузын жабуға жетпей, тістері ырсиып тұратын, епті және шапшаң қимылды жасауыл”, – деп сипаттама берген-ді. (Дж.Кэстль Кіші жүз ханы Әбілқайырға барып қайтқан сапары туралы, Алматы, Атамұра, 1996. 32-б.) Орыс тілінде Алыбайға тіркелген “есаул” – жасауыл дегеннің өзі түрік тілінен шыққан “басшы” мағынасын береді. Олар әскери басшының көмек­шісі дегенді де білдіреді. Бір кезеңде Шыңғыс ханның ұлы Шағатай да “екін­ші жасауыл” аталған. Яғни, Алы­байдың Әбілқайыр заманында жасауыл лауазы­мына жетіп, ханның сеніміне ие болуы оның әскери қабілеті мен батырлығын, қайсарлығын дәлелдейді. Алтай, Алыбай батырлар қазақтың белді батыры Есет Көкіұлымен сенімді қарым-қатынаста болған. Орынбор мұрағаты құжаттарында олардың үнемі қатар аталып, қазақ-орыс қатынастарын реттеуге бірлесе, белсене қатысты. Оның бір сыры – елінің бірлігі мен тыныш­­ты­ғын өмірлік мұраты деп түсінген тұл­ға­лардың биік парасатында жатса, екін­шісі, өзара сыйласқан “мың жылдық құдандалықта” жатыр. Тағы да шежіреге арқа сүйесек, Есет батырдың анасы Назым – Болпыш бидің қызы, Әжібай бидің апасы. Яғни, Есет батыр дәстүр бойынша Алтайға, Алыбайға да жиен. Кейін Әжібай би өзінің апасынан туған жиені Есет батырдың Ботагөз атты қызын ортаншы баласы Барсайға 1739 жылы айттырып, сүйек жаңғыртады. Әжібай би де Ресеймен байланы­сында Алтай, Арал батырларды үнемі еске алып, олардың қазақ-орыс сауда-сат­тығындағы рөлін атап өтетін. Мәсе­лен, 1747 жылғы 10 мамырдағы Орынбор губернаторы И.Неп­люевке жолданған хаттан орыс әкімші­лігінің Әжібай биге екі жақтан сауда-саттықты дамыту үшін Құттыбай батыр мен Қозыбекті жібер­генін байқаймыз. 1747 жылғы желтоқ­санда Әжібай би, Алтай, Арал батыр­лармен бірге Алыбай да Жем өзенінен әрі Көктөбе мекенінде, Есет тархан Қаркүн мекенінде қыстаған. Осы кезең­де И.Неплюев Хиуа елшісі Әджи-Мұам­мед молла Тұрсыновты Ақкете би, ба­тыр­ларының қолдауымен Хиуаға жіберген. 1748 жылы Орынбор әкімшілігінің қитұрқы саясатымен ел ішіндегі ішкі қарым-қатынас айтарлықтай шиеленісті. Батыр сұлтанның түрлі әрекеттері, Барақ сұлтанның Әбілқайыр ханға қарсы айла-шарғылары өз нәтижесін берді. Елдегі қа­­лыптасқан жағдайды ханның 1748 жыл­­ғы маусым айында өткізген кеңесі ашық көрсетті. 500-ге жуық кіші және орта жүздегі сұлтан, би, батырлар жинал­ған кеңесте Әбілқайыр хан “Ресеймен қа­рым-қатынастағы басты мақсатым өзім үшін емес, бүкіл қазақ халқының пай­­дасы мен тыныштығы үшін жасал­ды”, – деп ағынан жарылды (КРО-І. С. 389-391). Көп ұзамай, 1748 жылғы 1 тамызда Әбілқайыр хан өлтірілді. Мұндай жағ­дайда басты мақсат ішкі бірлікті сақтап, ел билеген сұлтан, би, батырлардың келісімімен жаңа хан сайлау болатын. Таққа басым көпшілікпен Әбілқайырдың үлкен ұлы Нұралы сұлтан ұсынылды. Осы сәтте, алдымен, әркез Әбіл­қа­йыр­ды қолдаған әлімұлдары белсен­ділік танытты. Мәселен, 1748 жылғы 5 қазан­дағы Ресейдің Елизавета патшайымына жолдаған хатында Нұралыға орта жүз –арғын – шақшақ Жәнібек тархан, Керей, Наурыз, шақшақ Қойсары билер­мен бірге әлімұлдарынан – шөмекей, қаракесек, шекті, төртқара, кете рулары­ның беделді тұлғалары қатысты. Соның ішінде кете руынан Алтай би, Жұлдыз батыр т.б. көзге түседі (ОрОММ 3 қ:, 1 т., 18 іс, 177 п.). Көп ұзамай Нұралыда өт­­кен кеңестерде Жәнібек, Есет тархан­дар, кете Алтай би Әбілқайыр ұлдарына тағы да қолдау көрсетті. 1748-1749 жылы қыста Жем, Қаракөл аралығын қыстаған Әжібай, Ал­тай, Арал, Алыбай, Есет тар­хан елінің ма­лын Бұхар беттегі қыстық азықтың жоқты­ғына байланысты Орын­бор әкімшілігінен Жайықтың Самар бетіне жіберуін өтінді. Ал келісім жүзеге аспаған тұста қаңтар айы аяғында қазақ­тар малдарын күшпен Еділ-Жайық аралығына өткізді. Кіші жүз ханы Нұралының ұйымдас­тыруымен үлкен кеңес 1749 жылғы 3 та­мызда өтті. Оны көзімен көріп, жаз­баға түсірген капитан А.Яковлев “Әбілқайыр асына 200-дей атақты би, батыр, тархандар қатысты”, – деп анықтап, барлық тұлғалардың тізімін жасады. Ақкете Алыбай Нұралы ханның 1749 жылғы өз жанындағы сенімді азаматтар тізімінен де көрінді. Мәселен, осы жыл­ғы Орынборда өткен қазақ-орыс кез­десуін­де кіші және орта жүзден өз жа­нына ерген 72 адамды жазып көрсеткен. Есет, Жәнібек тархандар, шақшақ Бө­кен­бай, жағалбайлы Серке батырлар қа­тарында ақкете Алтай батыр, Бостыбай би, Алыбай жасауыл, Әжібай баласы Әкім батыр, Ожырай кете Текелі батыр, кете Досқали батырлар аталады (ОрОММ, ­3 қ. 1 т. 22 іс). Әрине, бұл арада басты құр­мет Әбілқайыр хан серіктері Есет пен Жәнібек тархандарға жасалды. Ал Әжібай бидің аты осы кезеңнен бастап мұрағат құжаттарында кездеспеді. Соған қарағанда би 1749 жылдың алғашқы жартысында қайтыс болған секілді. 1750 жылдардан кейін кете рулары Нұра­лы хан інісі Ерәлі сұлтанға бағын­дырылды. Мұның өзі Әбілқайыр зама­нын­дағы әлімұлдарының тікелей ханға бағынғандығын жоя бастады. Нұралы жаңа жағдайда Жайық бойында көшіп-қонған байұлдарына арқа сүйей бас­таған­дығын дәлелдеді. Оған қоса хан ел ішінде беделді би, батырлармен ақыл­дасуды екінші қатарға шығарды. Ол турасында 1785 жылы Сырым бастаған ұлт-азаттық күрес жүріп жатқан кезеңде қазақ билері “Нұралы ел билеген алғаш­қы 8 жылында әке жолымен жүрді. Со­дан кейінгі 30 жыл бойы атақты стар­шын­дармен кезедесуді қойып, халық жағ­дайын ойлауды ұмытты”, деп ашық жазды (Вяткин М.П. Батыр Сырым. М.-Л., 1947, с.165). Бұл жағдай 1755 жылы Батырша бастаған башқұрт халқының Ресейге қарсы ұлт-азаттық күресі кезеңінде анық көрінді. Жеңіліске ұшырап, жазалаудан қашқан 50 000 башқұрт кіші және орта жүздерге босып, ағылды. Мұндай жағ­дайды шебер пайдаланатын И.Неплюев екі халықтың бірігуінен қауіптеніп, қазақ-башқұрт ара­сына май құйды. Оның арты қазақ рулары­ның өзара та­лас-тартысына ұласты. Содан, 1756 жыл­ғы тамызда Елек қорғанында кіші жүз ханы Нұралының бастауымен белгілі би, тархан, батырлар – Есет Көкіұлы, Ал­­даназр, Төлебай, Қошқар, Жарқын, тағы басқа 100-ден аса қазақ қатысқан кеңес ұйымдастырылды. Кеңес соңында қазақ-орыс қарым-қатынасын шиеленіс­тірмеу­ді көздеген ел игі жақсы­лары “қазақ да­ла­­сында башқұрт­тарды Ресейге – патша үкіметіне қайтаруға шешім қабыл­даған” (Чулошников А.П. Вос­стание 1755 г. в Башкирии. М-Л., 1940. С. 90, 102). Нұралы хан башқұрттарды толық шы­ғаруды ұйымдастыруды Ерәлі сұлтан­ға жүктеді. Бірақ, қазақ руларына тарап кеткен башқұрттарды шығару оңай шаруа емес еді. Өйткені, бастапқы ке­зең­де шығарылған башқұрттар И.Неп­люевтің жасырын нұсқауымен, шекара­дағы орыс әскерлерінің қолдауымен қазақ руларына, соның ішінде кете, шекті, қаракесек руларының ауылдарына шабуыл жасауға кірісті. Орынбор губер­наторы өз жаз­басында “Мен (И.И.Неп­люев – автор.) екі халықты біржолата араздастыру үшін, өз аудармашыларым ар­қылы башқұрт­тарға “генералға бар­маңыздар, егер өздерің жиналып, қазақ­тарды тонасаңдар сіздерден ештеңе ар­тық сұралмайды”, деп жеткіздім. Содан башқұрттар қуана жиналып, топ-топ бо­л­ып, Жайықтың дала бетіндегі қазақ­тарға аттанды. Сол кезде мен әскери шеп­тегі басшыларға башқұрттар әрекет­терін көрмеген болыңдар деген құпия нұс­қау бердім” деген ойларын жасырмады. Нұралы ханның өзі осындай талас-тартыс кезеңінде кете, шөмекей, жағал­байлы рулары қазақтарының қаза тап­қан­дығын Орынборға хабарлады. Елдегі шиеленісті тоқтатып, бауыр халықтар­дың арақатынасын реттеу үшін Ерәлі сұлтан хан тапсырмасына байланысты қазақ руларының беделді тұлғаларына хабар салды. Содан, 1757 жылғы 26 шіл­деде ақкете руынан Әжібай би ауылынан 14 башқұрт Орынборға қайтарылды. Кейін Орынборда жүргізілген тергеуде Ноғай жолы Үсерген болысының Мү­талипов ауылының башқұрты Елдаш Абдрахманов берген жауабында “мен Кувате старшын­ның бастауымен қазақ ордасында ақкете руындағы Алыбайда тұрақтадым, кейін оның рұқсат етуімен Орынборға жіберіл­дім. Бүгінде оның қолында қызым қалды. Ал әйелім 1755 жылы елге келді”, – деп хабарлады (АВПРИ. Ф 122/1. 1757 г. д. 4). Дегенмен, башқұрттар мәселесінде қазақ рулары Ресеймен байланысты шиеленістіре бермей, өздерінің жайылым мәселелерін шешуге ұмтылғанын да бай­қаймыз. Өйткені, Еділ-Жайық аралығын қыстау, Жайық бойында еркін көшіп-қону байұлдары, әлімұлдары, жетірудың бірден-бір басты мақсаты еді. Мұны Нұралы хан арқылы шеше ал­маған тұста, әсіресе, шекті, шөмекей, алаша, қара­кесек, төртқара, кете рулары рұқсатты күшпен тартып алуға ұмтылды. Тарихшы Н.Бекмаханова: “...олар хан қолдауын күтті. Өйтпеген жағдайда аталған рулар өздерін ханға бағынышты адам ретінде емес, ордалық деп санайтындықтарын ай­тып сес көрсетті, ауылдарды тонауға жинала бастады”, – деп тарқата түседі. (Н.Бекмаханова. Көктемір туралы аңыз. Алматы, 1983, 32-б.). Мұндай ашық қарсылыққа қарамастан, өз қаруы мен әскеріне сүйенген, қайтсе де қазақты бір­­жолата мойын ұсындырып, жуасы­тып, момын елге, өз боданына айнал­дыруды көздеген Ресей 1756 жылғы 2 қыркүйекте “Жайықтың ішкі бетіне өт­кіз­беу туралы” жарлық шығарып, Дон­нан Орынборға келген 3000 казак-орысты пайдалануға рұқсат етті. Ал 1759 жылы 2000-ға жуық өзге де әскери күштер тартылды. Міне, осындай кезеңде Алыбай Қоса­көз­ұлы ел алдына шығып, халық алдын­дағы абырой-беделімен көпшілік құр­меті­не бөленді. Кіші жүздің ханы Әбіл­қайыр, Нұралы, Ерәлі сұлтандармен, өзге де би, батыр, тархандармен қазақ өмірінің күрделі мәселелері – қазақ-орыс, қазақ-жоңғар, қазақ-башқұрт қарым-қатынастарын реттеуде көзге түсіп, Ресей мұрағаттарында хатталуы оның өз заманында елі таныған ұлтжан­ды азамат деңгейіне көтерілгендігін, осы аса зор маңызды істерде шешуші рөл­дердің бірін атқарғандығын дәлелдейді. Оған жоғарыдағы тарихи құжаттар мен саяси оқиғалар куә. Өкініштісі сол, мұрағаттық құжаттар тұлғаның кейінгі өмірі мен қызметі туралы еш сыр аш­пайды. Соған қарағанда бұл кезде ақкете руындағы Арал, Алтай, Жұлдыз батыр­лар сияқты Алыбай батыр Қосакөзұлы да дүниеден өтсе керек. Одан тараған ұрпақтар ішінде XVІІІ ғасырдың екінші жартысында тек қана Елшібек аталады. Ол шежіре бойынша Алыбайға шөбере болып келеді. Яғни, Алыбай-Малдыбай-Табылды-Елшібек болып тараған. Елшібектің көзге түскен кезеңі Сырым бастаған 1783-1797 жыл­дардағы ұлт-азаттық күрестің екінші жартысы. Мұрағаттық құжат бойынша ол 1794 жылғы 4 қаңтардағы Сырым бас­таған 184 би, батыр, өзге де елге белгілі тұлғалардың ІІ Екатеринаға жазған тізімнен көзге түседі. Хатта орыс-казак­тарының қазақтарға жасаған озбыр­лығы ашық жазылған. Соның ішінде атақты ысық Қаратау бидің, ақкете Көккөз бидің, алаша Сопыра тарханның, Беріш Бөдене бидің тағы басқалардың ауыл­дарына жасалған орыс-казак шабуылы­ның қаншалықты озбырлығы анықтал­ды. Хатқа Елшібек ақкете Дербісәлі батырмен бірге қол қойған. Сырым бастаған ұлт-азаттық күресте ақкетелерден оның жанындағы Көккөз Құн­дыбаев (мұрағат дерегінде солай жа­зыл­ған – автор.) айрықша аталады. Сонымен қатар ақкете Наурызәлі батыр, ожырай кете Өтен батыр, Құттылыбай, кетелер – Тілеп батыр, Қараман, Ақ­жігіт, Көзбей мырза, Елекбай Танбай­ұлы, т.б. есімдері кездеседі. Ал кете Базар­би Құдайбергенов 1786 жылы Орын­бордағы шекаралық сотқа мүше бо­лып та сайланды. Ақкете Наурызәлі батыр біздіңше, атақты Арал батырдың бала­сы. Ол 1791 жылдан бастап Жайық бойындағы орыс-казактарына қарсы қарулы әскерді басқарды. Атаман Донсков осы жылы Наурызәлінің жа­нында ожырай кете Өтен батыр, Құтты­лыбай бар деп көрсетті. Оны маусым айында молда Абдул Фетих Абдул-Салимов та Орынборға хабарлап, “кете Наурызәлі, табын Елекбай, Бармақ, беріш Мамынбай, Сары, Есентемір, Мыңбай батыр 500-600 адамды жинап, Сырыммен орыс шептерін шабуға келісті”, – деп толықтырады (Вяткин М.П. с. 299). Сырым бастаған ұлт-азаттық күрес кезеңінде ақкетелер ішінде Көккөз би ерекше беделге ие болды. Мұрағат деректері 1789 жылы-ақ оны ақсақал жаста деп көрсеткенімен, Көккөз би барлық кетелер атынан ортаға шығып, қазақ даласындағы сол кезеңдегі ең беделді би атанып, Сырым, Қаратау, Бөдене, Қаракөбек, тағы басқалармен бірге қазақ-орыс қарым-қатынасындағы барлық мәселелерді шешуге атсалысты. Оның қолтаңбасы Сырым батыр жазған хаттардың астында бүгінге дейін сақталған. Бұдан шығатын қорытынды – Әжі­бай, Алтай, Арал, Алыбай, Жұлдыз және мұрағат арқылы аттары мәңгіге хатталған тағы басқа тұлғалардың Қазақ елінің тәуелсіздігін сақтау жолындағы істерін кейінгі ұрпақ абыроймен атқарды. Ол бүгінгі ұрпақ үшін, бабалар аманаттаған азаттықты қастерлеп, қадірлеу үшін, оны мәңгілік сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастыру үшін аса маңызды. Әбілсейіт МҰҚТАР, тарих ғылымдарының докторы, профессор, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің проректоры.