Кеше “Қазақстан” Орталық концерт залында халқымыздың тұңғыш ұлттық антологиясы “Қазақтың дәстүрлі 1000 әні” жобасының тұсаукесер рәсімі өтті. Мәдени шараны Үкімет басшысы Кәрім Мәсімов келіп тамашалап, өнерпаздарға өз атынан ықылас гүлін тарту етті.
Халқымыздың мерей тұтып, мақтаныш етер асыл мұрасы, рухани жәдігерліктері ішінде замана сүзгісінен өтіп, бүгінгі ұрпақтың еншісіне егжей-тегжейлі жеткен ән қазынасы қашаннан дәстүрлі өнердің қаймағы саналады. Дәстүрлі ән үлгілері ежелден ғұрыптық әндер, халық әндері, кәсіби халық композиторлары шығармалары болып, баға жетпес құндылықты құраса, “Қазақтың дәстүрлі 1000 әні” бірегей антологиясы ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен дүниеге келген “Мәдени мұра” ұлттық жобасы аясындағы ең бір елеулі, ғасырлар бойы әсем әуезбен әрдайым әспеттеліп, әуелей шырқалған ең бір қымбат құндылыққа айналуда. Ән мұрасы, әр өңірдің өзегінен өзгеше өрнек төккен әуендік мектеп қазақ жанының ғасырлар көшінде шаң баспаған, түрлі қауіп-қатерлер мен қайшылықтарда қадір-қасиетін жоғалтпаған, ата-бабалар рухына дем бітіріп, ықылымнан ықыластана төгілген мерейлі шуақ іспетті тарихтың тірі куәгеріне теңелуде. Сол куәгер тарих өзінің сырлы сандығынан небір шұрайлы, шуақты жырдың тұмаларын сыңғырлатса, осының түбегейлі жарқын көрінісін қазіргі заман үлгісімен дүниеге келген мың әнді тоғыстырған бірегей жобадан айқын көруге болар еді.
Тұсаукесердің ашылу рәсімінде сөз сөйлеген Мәдениет министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед сонау 1925 жылғы А.Затаевичтің кең даламызды шарлап, “Қазақтың 1000 әні” атты кітап қалдырғанын, онда қазақтың мың әні деп аталғаны болмаса, оның құрамында бірталай күйлер де болғанын, сондай-ақ бірталай әннің мәтіні қатар кезігіп отыратынын айтып, Шоқанның жақын досы Григорий Потаниннің: “Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай болып көрінеді”, деген қанатты сөзінің бүгін шындыққа айналғанына көз жеткізді. Әннің тууына байланысты ел арасына кең тарап кеткен бір аңыз әңгімені тілге тиек ете келе, Арқадағы Біржан сал, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай, Мәди, Естай сынды әрқайсысы өз алдына жеке тұрып та ән өнерінің ғажайып үлгілері саналуға лайық көшті, ал шығысында Бүркітбайдан бастап Жәнібек Кәрменовке дейінгі аралықта бір-бірімен тұшымды тұтасқан сан мақамды ән мектебі, еліміздің батысында Мұхиттан өрбіп, бүгінгі Қатимолла мен Айгүл секілді дүлдүлдер легіне келіп жалғасатын дауылпаз үлгілерді, Сыр мен Жетісу өңірлерінің санқырлы сиқырлы саздарын тізсе, ұлан-ғайыр қазақ даласында шаттық жыры әуелегендей әсер ұялататынын ұғынықты әңгімеледі.
Қазақтың дәстүрлі әндері тек осы мектептермен ғана түгесіліп, түгін тартса түбі көрінетін таяздыққа тақау деп тағы да айта алмайсыз. Себебі, соңғы кездері оның санатына атамекенге сағына оралған алыстағы қандастардың халық әндері мен әнші-композиторлардың туындылары түгелге жуық енгенін есепке алсақ, мұның көлемі одан да молая түсетінін мойындау керек. Антологияға қазақтың тұрмыс-салтына негізделген ғұрыптық әндердің (бесік жыры, сыңсу, аужарлар, тойбастарлар, жарапазандар, дауыс-жоқтаулар) небір қайталанбас үлгілері енгізілген. Қазақстанның Алматы, Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар, Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарында және Моңғолия, Қытай, Ресей, Өзбекстан жерінде тұратын қандастардың ғұрыптық әндері кірген. Жобаның тағы бір айрықша тұсы – оған халық көп жиналатын жерде, мәселен, думан-тойларда, дастарқан басында музыкалық аспаптың сүйемелдеуінсіз, әншілік дайындығы жоқ кез келген қарапайым адам орындай беретін қара өлең жанрының кіргені. Жинаққа сондай-ақ әр өңір ерекшелігіне бейімделген 500-ге жуық халық әндері топтастырылған. Антологиядағы домбыра, үш ішекті домбыра, қобыз, сырнай, күйсандықтың сүймелдеуімен орындалған әндерге құлақ түру өз алдына бір ғанибет. “Қазақтың дәстүрлі мың әні” бірегей жинағына негізінен Арқа, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Жетісу, Сыр, Шығыс өңірлерінің әндері қамтылды. Мәселен, Арқада кейінгі ұрпаққа Әміре Қашаубаев, Қали Байжанов, Игібай Әлібаев, Байғабыл Жылқыбаев, Қосымжан Бабақов, Жабай Тоғандықовтар арқылы жеткен асыл мұраны Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов, Жаңыл Қартабаева, Ләззат Сүйіндікова, Мәдениет Ешекеев, Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов сияқты белгілі әншілер дәстүрлі әннің бүгінгі буынына еш бұзбай, бұлақ көзін қыспай жеткізгеніне тәнтіміз.
Ал Батыстың кәсіби ән мектебі негізінен эпикалық дәстүр уызында дамығанын көпшілік жақсы біледі. Бұл ретте Ахмет Жұбановтың “Қазақтың халықтық музыка мәдениетінде, оның ішінде әннің дамуында жыршылар үлкен рөл ойнайды” деген сөзі қай кезден де ән мен жырды бір-бірінен бөле-жармаған өлкеге ғана қатысты айтылғаны сезіледі. Жинаққа Бала Ораз, Қиса, Аманғали, Ауқат, Сары, Қызыл, Молдабай, Өтеғали, Дәуке, Білек және тағы да басқа әнші-композиторлардың бүгінгі күнге жеткен туындылары енгізілсе, Маңғыстау әндері де осындай сирек есімдердің еңбектерінен құралады. Жетісу әншілік дәстүрі мен Сыр өңірінің, Алтай, Тарбағатай, Іле қазақтарының дәстүрлі әндері де тұсаукесер кеште тұшымды орындалып, халқымыздың ән қазынасы құс қанатындай әуелеп, көрерменді таза леппен тыныстатты. Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Бекболат Тілеухан Доспамбеттің жырын қобызбен орындағанда байырғы бабалар сарыны сарқыла төгіліп, көне әуенге көп назары тігілді. Мемлекеттік “Дарын” жастар сыйлығының лауреаты Жамбылдың “Қазақстанның тойына” арнауын орындаған соң, Ержан Қосбармақов бастаған Қарақат Әбілдина, Нұржан Жанпейісов, Шолпан Дәржанов, Перизат Тұрарова сынды Жетісу ән мектебінің түлектері түрленте ән шырқады. Алмас Алматов сынды көмекеймен көрікті әуез төгетін Сыр елінің жампозы Тоқжанның “Гөй-гөйін” айтқан соң, артынша Елмұра Жаңабергенова бастаған Баян Мұсаева, Әлихан Дүйсенбай, Бидас Рүстембеков, Азылхан Мақсатбаев сияқты жыр жұртының жаһұт әншілері әнмен шашу шашты. Мемлекеттік “Дарын” жастар сыйлығының лауреаты Айгүл Қосанова Мұхиттың “Айнамкөзін” өзінің сыбызғыдай сыңғырлақ үнімен мінсіз орындағаны көпшілікті сүйсінтті. Іле-шала Сәуле Жанпейісоваға ерген Қайрат Кәкімов, Мая Исмайылова, Ақмарал Ерімбетова, Серік Абдрахманұлы Батыстың байсалды мақамымен маржан жырларды төкті. Республикалық байқаулардың лауреаты Ерлан Рысқали орындаған Әсеттің “Қысметі” жаңа сахнаны қыздырып жібергендей еді. Оған Берік Омаров, Бағлан Бәбіжан, Гүлдана Ноғайбаева, Төлеутай Серіков, Аллажар Қайбар қосылғанда шығыс әндерінің шынайы бейнесі нұрланып шыға келді. Қазақстанның халық әртісі Қайрат Байбосынов Үкілі Ыбырайдың “Қызыл асық” әнін орындағанда жұрт көне әннің көсіле шырқалған ырғағына тебіреніп кетті. Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның халық әртісі Нұржамал Үсенбаева “Сазген сазы” фольклорлық-этнографиялық ансамблімен “Қуанамын”, “Гәкку” әндерін наздана айтқанда, дәстүрлі әндердің классикалық үлгіге жақындығы аңғарылған. Қазақстанның халық әртісі Нұрғали Нүсіпжанов халық әні “Алқоңырды” орындаса, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Майра Мұхамедқызы халық әні “Гүлдерайымды” байытылған жаңа үлгіде жеткізді. Республикаға еңбек сіңірген әртіс Кенжеғали Мыржықбай Абайдың “Көзімнің қарасы” әнін, ал КСРО халық әртісі Бибігүл Төлегенова Сегіз Серінің “Гауһартасын” тамылжыта шырқап, тәмам жұртты тамсантты. Кеш соңы Бекболат Тілеуханның орындауындағы “Елім менің” әнімен қорытындыланды. Әрине, бір ғана жобамен дәстүрлі әндердің мәселесі толық шешіліп бітті деп айта алмаспыз. Рухани мұраны түгендеудегі мақсат – ел ішінде сақталған саф алтындай кәусар дүниелерді мұқалтпай мұқым жұрттың мұратты игілігіне айналдыру. Осы ретте бүгінгі бас-аяғы жинақталып, байтақ даланың байлығына айналған антологияны мәдени өміріміздің мәңгілік оқиғасы ретінде қабылдауымызға әбден болады.
Қарашаш ТОҚСАНБАЙ, Суреттерді түсірген Советбек МАҒЗҰМОВ
Халқымыздың мерей тұтып, мақтаныш етер асыл мұрасы, рухани жәдігерліктері ішінде замана сүзгісінен өтіп, бүгінгі ұрпақтың еншісіне егжей-тегжейлі жеткен ән қазынасы қашаннан дәстүрлі өнердің қаймағы саналады. Дәстүрлі ән үлгілері ежелден ғұрыптық әндер, халық әндері, кәсіби халық композиторлары шығармалары болып, баға жетпес құндылықты құраса, “Қазақтың дәстүрлі 1000 әні” бірегей антологиясы ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен дүниеге келген “Мәдени мұра” ұлттық жобасы аясындағы ең бір елеулі, ғасырлар бойы әсем әуезбен әрдайым әспеттеліп, әуелей шырқалған ең бір қымбат құндылыққа айналуда. Ән мұрасы, әр өңірдің өзегінен өзгеше өрнек төккен әуендік мектеп қазақ жанының ғасырлар көшінде шаң баспаған, түрлі қауіп-қатерлер мен қайшылықтарда қадір-қасиетін жоғалтпаған, ата-бабалар рухына дем бітіріп, ықылымнан ықыластана төгілген мерейлі шуақ іспетті тарихтың тірі куәгеріне теңелуде. Сол куәгер тарих өзінің сырлы сандығынан небір шұрайлы, шуақты жырдың тұмаларын сыңғырлатса, осының түбегейлі жарқын көрінісін қазіргі заман үлгісімен дүниеге келген мың әнді тоғыстырған бірегей жобадан айқын көруге болар еді.
Тұсаукесердің ашылу рәсімінде сөз сөйлеген Мәдениет министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед сонау 1925 жылғы А.Затаевичтің кең даламызды шарлап, “Қазақтың 1000 әні” атты кітап қалдырғанын, онда қазақтың мың әні деп аталғаны болмаса, оның құрамында бірталай күйлер де болғанын, сондай-ақ бірталай әннің мәтіні қатар кезігіп отыратынын айтып, Шоқанның жақын досы Григорий Потаниннің: “Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай болып көрінеді”, деген қанатты сөзінің бүгін шындыққа айналғанына көз жеткізді. Әннің тууына байланысты ел арасына кең тарап кеткен бір аңыз әңгімені тілге тиек ете келе, Арқадағы Біржан сал, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай, Мәди, Естай сынды әрқайсысы өз алдына жеке тұрып та ән өнерінің ғажайып үлгілері саналуға лайық көшті, ал шығысында Бүркітбайдан бастап Жәнібек Кәрменовке дейінгі аралықта бір-бірімен тұшымды тұтасқан сан мақамды ән мектебі, еліміздің батысында Мұхиттан өрбіп, бүгінгі Қатимолла мен Айгүл секілді дүлдүлдер легіне келіп жалғасатын дауылпаз үлгілерді, Сыр мен Жетісу өңірлерінің санқырлы сиқырлы саздарын тізсе, ұлан-ғайыр қазақ даласында шаттық жыры әуелегендей әсер ұялататынын ұғынықты әңгімеледі.
Қазақтың дәстүрлі әндері тек осы мектептермен ғана түгесіліп, түгін тартса түбі көрінетін таяздыққа тақау деп тағы да айта алмайсыз. Себебі, соңғы кездері оның санатына атамекенге сағына оралған алыстағы қандастардың халық әндері мен әнші-композиторлардың туындылары түгелге жуық енгенін есепке алсақ, мұның көлемі одан да молая түсетінін мойындау керек. Антологияға қазақтың тұрмыс-салтына негізделген ғұрыптық әндердің (бесік жыры, сыңсу, аужарлар, тойбастарлар, жарапазандар, дауыс-жоқтаулар) небір қайталанбас үлгілері енгізілген. Қазақстанның Алматы, Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар, Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарында және Моңғолия, Қытай, Ресей, Өзбекстан жерінде тұратын қандастардың ғұрыптық әндері кірген. Жобаның тағы бір айрықша тұсы – оған халық көп жиналатын жерде, мәселен, думан-тойларда, дастарқан басында музыкалық аспаптың сүйемелдеуінсіз, әншілік дайындығы жоқ кез келген қарапайым адам орындай беретін қара өлең жанрының кіргені. Жинаққа сондай-ақ әр өңір ерекшелігіне бейімделген 500-ге жуық халық әндері топтастырылған. Антологиядағы домбыра, үш ішекті домбыра, қобыз, сырнай, күйсандықтың сүймелдеуімен орындалған әндерге құлақ түру өз алдына бір ғанибет. “Қазақтың дәстүрлі мың әні” бірегей жинағына негізінен Арқа, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Жетісу, Сыр, Шығыс өңірлерінің әндері қамтылды. Мәселен, Арқада кейінгі ұрпаққа Әміре Қашаубаев, Қали Байжанов, Игібай Әлібаев, Байғабыл Жылқыбаев, Қосымжан Бабақов, Жабай Тоғандықовтар арқылы жеткен асыл мұраны Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов, Жаңыл Қартабаева, Ләззат Сүйіндікова, Мәдениет Ешекеев, Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов сияқты белгілі әншілер дәстүрлі әннің бүгінгі буынына еш бұзбай, бұлақ көзін қыспай жеткізгеніне тәнтіміз.
Ал Батыстың кәсіби ән мектебі негізінен эпикалық дәстүр уызында дамығанын көпшілік жақсы біледі. Бұл ретте Ахмет Жұбановтың “Қазақтың халықтық музыка мәдениетінде, оның ішінде әннің дамуында жыршылар үлкен рөл ойнайды” деген сөзі қай кезден де ән мен жырды бір-бірінен бөле-жармаған өлкеге ғана қатысты айтылғаны сезіледі. Жинаққа Бала Ораз, Қиса, Аманғали, Ауқат, Сары, Қызыл, Молдабай, Өтеғали, Дәуке, Білек және тағы да басқа әнші-композиторлардың бүгінгі күнге жеткен туындылары енгізілсе, Маңғыстау әндері де осындай сирек есімдердің еңбектерінен құралады. Жетісу әншілік дәстүрі мен Сыр өңірінің, Алтай, Тарбағатай, Іле қазақтарының дәстүрлі әндері де тұсаукесер кеште тұшымды орындалып, халқымыздың ән қазынасы құс қанатындай әуелеп, көрерменді таза леппен тыныстатты. Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Бекболат Тілеухан Доспамбеттің жырын қобызбен орындағанда байырғы бабалар сарыны сарқыла төгіліп, көне әуенге көп назары тігілді. Мемлекеттік “Дарын” жастар сыйлығының лауреаты Жамбылдың “Қазақстанның тойына” арнауын орындаған соң, Ержан Қосбармақов бастаған Қарақат Әбілдина, Нұржан Жанпейісов, Шолпан Дәржанов, Перизат Тұрарова сынды Жетісу ән мектебінің түлектері түрленте ән шырқады. Алмас Алматов сынды көмекеймен көрікті әуез төгетін Сыр елінің жампозы Тоқжанның “Гөй-гөйін” айтқан соң, артынша Елмұра Жаңабергенова бастаған Баян Мұсаева, Әлихан Дүйсенбай, Бидас Рүстембеков, Азылхан Мақсатбаев сияқты жыр жұртының жаһұт әншілері әнмен шашу шашты. Мемлекеттік “Дарын” жастар сыйлығының лауреаты Айгүл Қосанова Мұхиттың “Айнамкөзін” өзінің сыбызғыдай сыңғырлақ үнімен мінсіз орындағаны көпшілікті сүйсінтті. Іле-шала Сәуле Жанпейісоваға ерген Қайрат Кәкімов, Мая Исмайылова, Ақмарал Ерімбетова, Серік Абдрахманұлы Батыстың байсалды мақамымен маржан жырларды төкті. Республикалық байқаулардың лауреаты Ерлан Рысқали орындаған Әсеттің “Қысметі” жаңа сахнаны қыздырып жібергендей еді. Оған Берік Омаров, Бағлан Бәбіжан, Гүлдана Ноғайбаева, Төлеутай Серіков, Аллажар Қайбар қосылғанда шығыс әндерінің шынайы бейнесі нұрланып шыға келді. Қазақстанның халық әртісі Қайрат Байбосынов Үкілі Ыбырайдың “Қызыл асық” әнін орындағанда жұрт көне әннің көсіле шырқалған ырғағына тебіреніп кетті. Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның халық әртісі Нұржамал Үсенбаева “Сазген сазы” фольклорлық-этнографиялық ансамблімен “Қуанамын”, “Гәкку” әндерін наздана айтқанда, дәстүрлі әндердің классикалық үлгіге жақындығы аңғарылған. Қазақстанның халық әртісі Нұрғали Нүсіпжанов халық әні “Алқоңырды” орындаса, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Майра Мұхамедқызы халық әні “Гүлдерайымды” байытылған жаңа үлгіде жеткізді. Республикаға еңбек сіңірген әртіс Кенжеғали Мыржықбай Абайдың “Көзімнің қарасы” әнін, ал КСРО халық әртісі Бибігүл Төлегенова Сегіз Серінің “Гауһартасын” тамылжыта шырқап, тәмам жұртты тамсантты. Кеш соңы Бекболат Тілеуханның орындауындағы “Елім менің” әнімен қорытындыланды. Әрине, бір ғана жобамен дәстүрлі әндердің мәселесі толық шешіліп бітті деп айта алмаспыз. Рухани мұраны түгендеудегі мақсат – ел ішінде сақталған саф алтындай кәусар дүниелерді мұқалтпай мұқым жұрттың мұратты игілігіне айналдыру. Осы ретте бүгінгі бас-аяғы жинақталып, байтақ даланың байлығына айналған антологияны мәдени өміріміздің мәңгілік оқиғасы ретінде қабылдауымызға әбден болады.
Қарашаш ТОҚСАНБАЙ, Суреттерді түсірген Советбек МАҒЗҰМОВ
