Сауда сапалы болса табыс та толымды Қаржы министрі Болат ЖӘМІШЕВПЕН әңгіме

Кеден одағы – кемелдену кепілі – Болат Бидахметұлы, Кеден одағы Кеден кодексінің 2010 жылдың 1 шілдесінен бастап күшіне енуі Қазақстанның сыртқы сауда көрсеткіштеріне қалай әсер етті? – Кеден одағы жағдайында жұмыс істе­генімізге 9 ай толса, Кеден одағы Кеден ко­дексінің бірегей ережесі бойынша біртұтас кеден аумағында жұмыс істеп жатқанымызға бір тоқсан ғана өтті. Сыртқы саудада теріс өз­герістер орын алған жоқ деп қазірдің өзінде сеніммен айтуға болады. Оның есесіне сыртқы сауда айналымы көрсеткіштеріндегі өсу тенден­циялары мен оның құрылы­мындағы сапалы өзгерістер туралы айтуға толық негіз бар. Кеден органдарының опера­тивті мәліметтері бойынша, Қа­зақстан Республикасының Ке­ден одағынан тыс елдермен сау­да айналымының көлемі 2010 жыл­дың қаңтар-тамыз ай­ларын­да 54975 миллион АҚШ дол­ларын құрап, өткен жылдың тиіс­т­і кезеңімен салыстырғанда (2009 жылы—43090 миллион АҚШ­ долл.) 27 пайызға немесе 11885 миллион АҚШ долларына артты. Алты айдың қорытындысы бойынша Ресей­ден келген импорт 1,1 миллиард АҚШ дол­ларына немесе 2009 жылдың тиісті кезеңі­мен салыстырғанда 27 пайызға өсті. Сонымен бірге Қазақстаннан Ресейге шығарылған экспорт та өсу тенденциясына ие болып 1,2 мил­лиард АҚШ долларына немесе өткен жыл­дың тиісті кезеңіне қарағанда 78 пайызға ұлғайды. Жарты жыл ішінде біз минералды өнімдерді (2 есеге жуық), металдан жасалған бұйымдарды (2,4 есе), химия өнімдерін (1,4 есе) көбірек экспорттай бастадық, сондай-ақ тоқыма бұйымдарында да (1,4 есе) аздаған өсу бар. Шикізат импортының сыртында Ресейден жабдықтар (6 пайыз) мен құрылыс материал­дары (39 пайыз) және азық-түлік (3 пайыз) әкелу арта түсті. Осылайша, алты айдың қоры­тындысы бойынша Қазақстан мен Ресей ара­сындағы сауда айналымы 2,3 миллиард АҚШ долларына, ал Беларусь Республи­касымен арада 74,7 миллион АҚШ долларына ұлғайды. Осы орайда кедендік ресімдеудің жойы­луына сәйкес есептілік құрылымына өзгерістер енгізілуіне байланысты 3-тоқсандағы тауар айналымы туралы мәліметтердің кейінірек белгілі болатынын да айта кету керек. Дегенмен 2010 жылдың 1 шілдесінен бастап импортқа қосылған құн салығының іс жүзіндегі түсуінің динамикасы Ресеймен арадағы сауданың оң сипатта екенін бейнелейді. Ал ол өз кезегінде өсу тенденциясының сақталып отырғанын айғақтайды. Менің пайымдауымша, Кеден одағы ішін­дегі өзара тауар айналымының өсуіне біздің елдеріміз арасындағы саудада жоқ, үшінші елдерге қатысты сақталып отырған баж салық­тарының өсуі мен сауда-саттықты жүзеге асыру­да Кеден одағы ішіндегі кедендік про­цедуралардың жеңілдетілуі жағдай жасады. — Қалай ойлайсыз, Кеден одағы жағдайында кедендік әкімшілендіру сапасына нұқсан келген жоқ па? — Ресей Федерациясы және Беларусь Рес­пуб­ликасымен арадағы саудада кедендік ресімдеулер жойылған жағдайдағы кедендік әкімшілендірудің сапасына үшінші елдермен арадағы шекаралық сауда-саттықты сипаттай­тын сандар арқылы баға беруге болады. Қазақстанның негізгі сауда әріптестерінің бірі болып табылатын Қытаймен арадағы сауда айналымы 2010 жылдың шілде-тамыз ай­ларында 2445 миллион АҚШ долларын құрады. Бұл өткен жылдың тиісті кезеңімен салыс­тырғанда 746 миллион АҚШ долларына немесе 43 пайызға көп. Тауар айналымының айтар­лықтай өсуі экспорттың 45 пайызға (534 мил­лион АҚШ долл.), сол сияқты, импорттың 40 пайызға (212 миллион АҚШ долл.) артуы ар­қылы да қамтамасыз етіліп отыр. Талдау жасалып отырған кезең ішінде Қырғызстанмен арадағы тауар айналымы 111 миллион АҚШ долларын құрады. Бұл алдын­дағы жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 26 па­йызға (88 миллион АҚШ долл.) артық. Сол сияқ­­ты экспорт 80 миллион, импорт 32 мил­лион АҚШ долларын құрады. Осылайша экс­порт­тың—15, ал импорттың 66 пайызға артқаны байқалып отыр. Халық тұтынатын тауарлар­дың әкелінуіне талдай жасай отырып та кедендік әкімші­лен­діру деңгейі туралы айтуға бола­ды. Осы орайда Қазақ­станның бұ­рынғысынша Қытай Халық Республикасында өндірілген ха­лық тұтынатын тауарлардың не­гіз­гі тұтынушысы болып та­бы­­­­ла­тынын атап көрсету қа­жет. Осы жағдайды, сол сияқты тауар­­­дың аталған түріне қатысты көзбояу­шылықтардың тым жо­ға­ры еке­нін ескере отырып, Қазақ­стан Республикасының ке­ден қызметі Қазақстан-Қытай ше­ка­­ра­­сын­дағы әкімшілендіруді жақсартуға бағытталған бірқатар шаралар қабылдады. Аталған шаралар бүгінде ойла­ғандай нәтиже­лерге қол жеткізуге жағдай жасап отыр. Айта­лық, бұрнағы жыл­дары Қазақстан мен ҚХР арасындағы өзара сауда-саттық мәлімет­теріне салыстыр­малы талдау жасау барысында елдер арасындағы сауда көлемінде айтарлықтай айыр­­машылықтар көрініс берсе, мемлекет­тердің ке­ден қызмет­терінің 2009 жылы жүргіз­ген салыс­тырмалы талдаулары статисти­калық мәліметтер­дегі қи­ғаш­тықтардың жойылғанын, елдердің “айна­лы” көрсеткіш­терінің үйлесеті­нін көр­сетті. Ал ол тауарларды декларациялауда нақты­лық­тардың арта түс­кенін, контрабан­далық жүктер тасыма­лы­­ның қысқарғанын және соған сәйкес тасы­мал­­данатын тауардан алынатын кедендік төлем­дер мен салықтардың ұлғая түскенін білдіреді. — Қазақстан Үкіметі қабылдаған жеке тұлға­лардың автокөлік құралдарын әкелуін жеңілдету жөніндегі шаралардың нәтижелері қандай? — Автомобильдерді жеке басына пайдалану үшін әкелгендер импортқа ҚҚС пен акцизді және Бірегей кеден тарифінің ставкасы бойын­ша баж салығын төлемейді, тек бір жолғы ке­ден­дік төлем ретіндегі төлемді ғана төлейді. Оның ставкасы 2010 жылдың 1 шілдесіндегі №682 қаулымен белгіленген. Олардың мөлшері ав­то­көліктің шыққан жылына байланысты бо­ла­ды. Бүтіндей алғанда, жеңілдікті режім шық­қанына үш жылдан астам уақыт өткен, бірақ он жылдан аспаған автомобильдерге ғана қол­данылады. Ставкалар қозғалтқыштың көле­міне байланысты бір текше сантиметр үшін 0,35 еуродан 0,6 еуроға дейінгі аралықты құрай­ды. Сол сияқты автомобильдерді қайталап әкелуге де жол ашық, бірақ екі немесе одан да көп автомобиль болған жағдайда ставка көтері­ле түседі. Егер мәшинеге жеті жылдан аспаса, тек­ше сантиметрі үшін 0,85-тен 2,25 еуроға дейін салық салынады. Егер мәшинеге 7 жыл толып, бірақ 10 жылдан аспаса әр текше сантиметр үшін 2-ден 3 еуроға дейін салық салынады. 2010 жылдың шілде-қыркүйек айларында белгіленген жалпыға ортақ режім бойынша да (ЖКД), жеңілдетілген режім бойынша да жеке тұлғалар үшін 14122 автокөлік құралдары еркін айналымға жіберілді. Олар бойынша барлығы 7,8 миллиард теңге кедендік төлемдер мен салықтар төленді. Осы орайда егер ЖКД (жүк-кедендік дек­ларация) бойынша 3693 автомобиль ресімделсе, жеке тұлғалар үшін жеңілдетілген режім ар­қылы (ККО бойынша) үш есе дерлік артық автомобильдер ресімделді. — Кеден одағының кедендік заңнамалары жеке тұлғалардың тауар тасымалдауына қандай да бір жеңілдіктер жасай алды ма? — Ең алдымен 2010 жылдың 18 маусы­мын­да Санкт-Петербургте Беларусь Республи­касы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федера­циясы арасында Жеке тұлғалардың тауарларды жеке басқа пайдалану үшін Кеден одағының кедендік шекараларынан алып өту және оларды шығаруға байланысты кедендік операцияларды жасау тәртібі туралы келісімге қол қойылғанын айта кету керек. Бұл құжат 2010 жылдың 30 маусымында Қазақстан Республикасы заңымен ратификацияланды. Біртұтас кеден аумағын құру және Кеден одағын қалыптастыру туралы 2007 жылдың 6 қазанындағы келісімнің және Кеден одағының Кеден кодексі туралы 2009 жылғы 27 қараша­дағы келісімнің ережелеріне негізделген аталған келісімде баж салығынсыз енгізу нормасы 1000 доллардан 1500 еуроға дейін ұлғайтылған. Сол сияқты Кеден одағынан сырт жерлерге бұрын шығарылған тауарларды, қолданыста болған мәдени құндылықтарды құны мен салмағы бойынша шектеусіз және кедендік төлемдер мен салықтар төлеместен әкелуге болады. Со­ны­мен бірге аталмыш құжатта жеке пайда­лану үшін қажет тауарларды тек жеке тұлғаның өзі ғана әкеліп қоймай, сондай-ақ тасымалдау­шының жеке тұлғаның мекен-жайына жеткізіп беруіне де рұқсат етілген. Ал жеке тұлғалардың жеке пайдаланымындағы тауарлар бойынша төлемдер ККО (кедендік кіріс ордері) бойынша (ЖКД бойынша емес) бірегей кедендік төлемдер ставкасы бойынша төленеді. — Валюталар қозғалысы мәселесіне қатысты қандай түсініктеме берер едіңіз? — Кеден одағын құру шеңберінде Жеке тұлғалардың қолма-қол ақшалай қаржыларын және (немесе) ақшалық құралдарды Кеден одағының кедендік шекаралары арқылы алып өту тәртібі туралы келісім әзірленіп, соған сәйкес жеке тұлғалардың қолма-қол ақшалай қаржыларын және (немесе) жол чектерін енгізу және шығару нормалары белгіленді. Ол бойынша жеке тұлғалар жалпы сомасы 10 мың АҚШ долларына тең немесе одан аспайтын ақшалай қаржыны және (немесе) жол чектерін бір мезгілде әкелген және шығарған жағдайда, ондай қолма-қол ақшалар және (немесе) жол чектері жазбаша түрде кедендік декларациялауға жатпайды. Ал жеке тұлғалар жалпы сомасы 10 мың АҚШ долларынан асатын ақшалай қаржыны және (немесе) жол чектерін енгізгенде және шығарғанда, ондай қолма-қол ақшалай қаржы­лар және (немесе) жол чектері енгізіліп отыр­ған ақшалай қаржының және (немесе) жол чек­терінің барлық сомасына жолаушының кеден­дік декларациясын ұсыну арқылы жаз­баша түрде кедендік декларациялауға жатады. Жеке тұлғаның ақшалық құралдарын (вексельдер, банк чектері, бағалы қағаздар), жол чектерінен тыс, енгізуі және шығаруы жолаушының кеден декларациясын ұсынуы арқылы жазбаша түрде кедендік декларациялау арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта аталған келісім ратифика­циялану сатысынан өтуде, осы жұмыстар аяқ­тал­ғаннан кейін жоғарыда аталған енгізу нормалары күшіне енетін болады. Ал аталмыш келісім күшіне енгенге дейін бұрынғы ережелер қолданыла береді. Сонымен қатар, валюта қозғалысы кезінде Кеден одағына мүше елдер арасында жоғарыда аталған норманың күші жүрмейтінін де атап өткім келеді. — Сөз соңында кедендік баж салықтарының Қазақстан, Беларусь және Ресей арасындағы бөлінісі туралы да айтып берсеңіз. — Үстіміздегі жылдың қаңтар-тамыз ай­ларында енгізілген орташа айлық баж салық­тары 12,5 миллиард теңгені құрады. 2010 жылдың 1 қыркүйегінен күшіне енуіне байланысты қыркүйек айында Қазақстан Республикасының бюджетіне 24,5 миллиард теңге аударылды. Осылайша үстіміздегі жылдың 9 айында бюджетке 124,5 миллиард теңге енгізілген тауардан түскен кедендік баж салықтары келіп түсті. Егер кедендік төлемдерді Кеден одағына мүше елдер арасында бөлер болсақ, ол төмендегідей болады. Қазақстан—7,33 пайыз, Ресей—87,97 пайыз және Беларусь—4,70 пайыз. — Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ.