Тәуелсіздік және жаңару шарттары

Еліміз өз Тәуелсіздігінің жиырма жылдығына келе жатыр. Бірінші қыр­күй­ек­те Парламент палатасының бірлескен отырысында Н.Назарбаев: “біз бүкіл келесі 2011 жылды “Тәуелсіздіктің 20 жы­лы” ұранымен өткізуге тиіспіз” деп атап көр­сетті. Елбасы бұл мерекені жақсы же­­тіс­тіктермен, айтулы табыстармен қар­сы алу үшін жаңа күш-жігермен еңбек ету қа­жеттігіне баса назар аударды. Өйткені, мерекені атап өту той тойлау, аста-төк мол дастарқан жайып, қызық думан жасау емес. Қол жеткен биігіңді бір саралап кө­ріп, жаңа белестерді анықтау болып та­былады. Жиырма жыл Қазақстан үшін ғасырларға бергісіз жылдар болды. Еліміз әлемдік қауымдастықтың белді мү­ше­ле­рі­нің қатарынан табылды. Мұсылман елдерінің ішінен бірінші болып ЕҚЫҰ-ға төрағалық ету абыройына ие болды. Еуро­па­лық және азиялық саяси оқиғалардың түйткіл мәселелерін шешуге белсене ара­ла­сып отыр. Дүние жүзінде етек алып, әлі де бетінен қайтпай отырған әлемдік дағ­да­рысқа қарамастан, Қазақстан эко­номика тізгінін өз қолында мығым ұстап, күрт шегініске барған жоқ, рецессияға ұрынған жоқ, қалыпты даму үстінде. Мұның өзі тәуелсіз жас респуб­ли­ка­ның ішкі-сыртқы саясатының дұрыс бағытта екенінің, мақсатты түрде оңтайлы жүргізіліп отырғанының дәлелі болып табылады. Тәуелсіздік жылдары елеулі табыстарға қол жеткізілді. Ең бастысы, қазақ мемлекеттігінің негізі қаланып, оның келешегінің бағдары айқындалды. Мемлекет дегеніміз – қарапайым тілмен айтқанда, үстемдікке ие болған әлеуметтік топтың қолындағы қару. Ал біз­дің Ата Заңымызда жазылғанындай, Қа­зақстан Республикасы демократиялық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады. Бірақ бұл мақсат әлі түбегейлі ше­шіліп болған жоқ. Бұл үшін мемлекетті бел­гілі бір әлеуметтік топтың қолындағы қарудан шын мәніндегі жалпы халықтық, қо­ғам мүшелерінің бәрінің мүддесін қорғайтын әділетті, демократиялық, әлеу­мет­тік мемлекетке айналдыруымыз қажет. Бұл әлі жүзеге асқан жоқ. Рас, бұл ба­ғыт­та елімізде елеулі шаралар жүзеге асы­ры­лып жатыр. Сондықтан да тәуелсіздік идея­сы толық салтанат құрып отыр деп айту әлі ертерек. Тәуелсіздікті баянды ету, оның әлеуетін барынша тиімді пайдалану үз­діксіз жалғаса беретін үдеріс. Тәуелсіздік бір рет қол жетіп, одан әрі тұрақты күй ке­шетін феномен емес, ол үздіксіз қоз­ға­лыстағы, даму үстіндегі үдеріс. Тәуелсіздік қанатын кеңге жайып, тамырын тереңге жібере беретін құбылыс. Спортта белгілі мөлшерге дейін ре­корд­ты жаңартуға болады. Бірақ оның шегі бар, ол адам мүмкіндігінен тым ұзап ке­те алмайды. Бұл адам қабілеті да­муы­ның белгілі бір жоғарғы нүктесі, адам өз мүмкіндігінен тым алыстап кете алмайды, белгілі бір деңгейге жеткен соң оның спорттағы көрсеткіші тұрақтап қалады. Ал Тәуелсіздік олай емес, тұсалып бір орында тұ­рып қалмайды, ол әрдайым қозғалыста болады. Бірақ бұл әрқашан алға жылжу де­ген мағынаны бермейді. Дамудың өзі түрлі кезеңдерден өтеді, өрлеу, баяулау, дағ­дарыс-тоқырау, қайта өрлеу кезеңдерін бас­тан кешіреді. Тәуелсіздік кең ұғым. Ол жеке адам­ның, әлеуметтік топтың, саяси пар­тия­ның, тұтас елдің тәуелсіздігі болады. Дүниежүзілік қауымдастық біртұтас әлем болса, Қазақстан оның бір бөлігі. Ол өзі­нің Тәуелсіздігін осы қауымдастықтың бір бөлшегі ретінде сезіне алуы керек, бұл тұ­тастықтан тысқары Қазақстан Тә­уел­сіз­дігінің мәні жоқ. Өйткені, Қазақстан бұл қауымдастықтың құрамына кірмей, оқшау өмір сүруі мүмкін емес. Ел тәуелсіздігінің мәні қауымдастықтың бір бөлшегі бола отырып, өзін тәуелсіз сезінуінен, дамудың жал­пы заңдылықтарын сақтай білуінен ер­кіндікті шынайы пайдалана алуынан көрінеді. Шынайы тәуелсіздіктің мәнін түсіну үшін қарапайым мысалға жүгінейік. Екі адамның өмірін мысалға алайық. Біреуі үлкен фирмада жұмыс істейді. Жалақысы жоғары, отбасы бар, әйелі де еңбек етеді, екі баласы мектепте оқиды. Үй иесі өз өміріне риза, ұжымы алдында, үй іші ал­дын­да белгілі жауапкершілігі бар, олардың талап-тілегімен үнемі санасады. Мұ­ны ол еркіндігімнен айырылдым деп санамайды Ал екінші кісі еш жерде істемейді, жалғыз тұрады. Әке-шешесінен қалған үй-мүлікті жалға беріп, күнін көреді. Өзін емін-еркін сезінеді. Аузына келгенін айтады. Ешкімнен қымсынбайды. Өзін нағыз еркін адаммын деп түсінеді. Сонда бұл екеуінің қайсысы нағыз еркін адам дейсіз? Әрине, біріншісін. Ол ұжымда, от­ба­сы алдында белгілі жауапкершілік көрсетеді, бірақ ол өзін еркін адам деп сезінеді. Екіншінікі жалған еркіндік. Оның ұжымнан тыс өмірінің еш мәні жоқ. Оның еркіндігі мәнсіз бостандық бо­лып табылады. Сондықтан да тәуелсіз бо­лу­дың әр түрі бар. Үлкенді-кішілі қа­уым­дастықтың құрамынан тыс еркіндік те бо­лады. Сондай-ақ қауымдастықтың мү­ше­сі бола отырып, оның ортақ заң­ды­лық­тарын, тәртіп-реттіліктерін сақтай оты­рып, өзін еркін сезіну де бар. Екіншісі бі­рін­шісінен гөрі тиімдірек. Тәуелсіздікті жариялаумен мемлекет­тің егемендігі қалыптаса қалмайды. Ол ұзақ жылдарға созылатын үдеріс. Декрет, заң қабылдау бір күндік шара. Ол тәуелсіз да­мудың алғашқы бастамасы ғана. Нағыз Тәуел­сіздік атрибуттары біртіндеп жүзеге асы­рылады. Тәуелсіздік мемлекеттің өмір сү­руінің ахуалы. Шын Тәуелсіздік және жал­ған Тәуелсіздік болады. Шын Тәуелсіздік дегеніміз, мемлекет құраушы ұлт­тың, өз халқының мүддесін қорғай бі­ле­тін заңдары бар, әрі оларды мүлтіксіз жүзеге асыра алатын мемлекеттік басқару ап­параты бар, дүниежүзілік қауымдастық құ­рамында бола отырып, өз елінің тү­бегейлі ұлттық мүдделерін қорғай алатын, сатқындық жасамайтын билік органдары бар, өз алдына тәуелсіз ішкі-сыртқы сая­сат­ты жүргізе алатын басшылығы бар мем­лекет қана өзін тәуелсіз сезіне алады. Би­лік органдарына ат төбеліндей шенеуніктер жайласып алып, өздерінің ға­на мүдделерін қорғап, бүкіл саясатты осы тоғышар мақсатқа пайдаланатын, сыртқы күштердің ықпалымен жүретін ком­пра­дор­лық қуыршақ билікке бағынған мем­лекет шын мәніндегі тәуелсіздікке ие деп ай­туға болмайды. Тәуелсіз сыртқы және ішкі саясаты, дер­­бес экономикасы, ұлттық мәдениеті мен тілі бар, әлемге танымал тұлғалары бар, ұлттық брэнді мен тарихи дәстүрі бар, тәуелсіз қорғаныс қабілеті бар, қау­іп­сіздігі ойластырылған, елінің, аза­мат­та­ры­ның құқығы мен ар-намысын, азамат­тығын қорғай алатын құзыреті, халық­ара­лық үні мен моральдық бет-бейнесі бар мемлекет қана тәуелсіз болып табылады. Тәуелсіздікті философия тілімен айт­қанда құбылыс деп танимыз. Оған материалдық обьект, оқиға, тіршілік, нақ­ты­лы дүние ұғымдары кіреді. Құбылыс де­геніміздің өзі мәннің көрініс беруінің формасы болып табылады. Мән дегеніміз бол­са, ол системаның, оқиғаның, үде­ріс­тің, өмірдің, нақтылы ақиқаттың өзегі, негізі. Құбылыс пен мән өзара тығыз са­бақ­тас, бірінсіз бірі жоқ. Құбылыссыз мән көріне алмайды, мәнсіз құбылыстың ба­ға­сы жоқ. Құбылыстың мәні бірден көріне бермейді. Кейде ол өзінің мәнін бей­нелей алмайды. Соның сұлбасынан ғана хабар береді. Мұның өзі өмір шындығын бұрмаланған, солақай қал­пында бейнелеудің салдарынан болады. Бұл мәнді жалған, бұрмаланған күйінде бей­нелеу деген сөз. Тәуелсіздікті құбылыс деп қабылдасақ, оның мәні, негізгі мазмұны бірден көзге ша­лына бермейді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарын көзге елестетіп көрелік, ұзақ жылдар аңсап, армандап қол жеткізген Тәуелсіздік халыққа бірден өзінің мәнісін аша алған жоқ. Керісінше, бостандықты зарыға күт­кен халық көп қиындыққа белшесінен малына кетті. Тәуелсіздіктің жұпар самалын құшырлана жұтқан жұртшылық күтпеген тосын жайларға тап болды. Жоқшылық пен тапшылық, хаос пен берекетсіздік, көшеге өрекпіп шыққан көпшілік, жалған ұраншылдық, өткенді сыпыра жамандау, жадағай ақыл айту, еңбек тәртібін аяққа басу, мемлекеттік мүлікті жаппай талау, шектен шыққан бассыздық өріс алды. Мұның бәрін жұрт тәуелсіздік берген еркіндік деп түсінді. Тәуелсіздік өзінің шын мәнісін аша алмады. Негізгі мәнінің орнына жалған, бұрмаланған жайсыз түрін алға тартты. Тәуелсіздіктің сынаржақ, жартылай мәні ғана ашылды. Қиындыққа, жоқшылыққа тап болған көпшілік күткен тәуелсіздігіміз осы ма деп те күдіктенді. Ел ол кезде Тәуелсіздіктің түпкі мәнін емес, оның адекваттылықтан алыс көрінісіне, яғни жалған сұлбасына ғана кезікті. Кез келген сұлба бірден нағыз мәңге ие бола алмайды. Бұл үшін қажетті жағдайлардың пісіп жетілуі қажет. Сонда ғана ол өз мазмұнын, мәнін көрсете алады. Лотерея билеті арқылы мәшине ұтып алуға болады, бұл кездейсоқтық жағдай, бірақ бұл заңдылық емес, лотерея ойынына қатысқан адамның бәрі бірдей ұтысқа ие болады деген сөз емес, ілуде біреудің ұтысқа ие болуы ықтимал. Бұл – кездейсоқтық жағдай. Мұндай кездей­соқ­тық­тың бәрін жоққа шығаруға тағы болмайды, оның шындыққа айналу ық­тималдығы да бар. Бірақ олардың шын­дыққа айналу ықтималдығы жоққа тән, тіпті мүмкін емес деуге де жақын. Тәуелсіздік өзінің шын мәнін таныту үшін уақыт керек етті. Өйткені, егемен ел бо­лу – бір күндік, бір сәттік шаруа емес, ол декларация қабылдап, тәуелсіздікті жа­рия етсек болды, Тәуелсіздік өз жемісін бе­ре береді, өз мәнін-мазмұнын сыйлай са­лады деп ойлау дұрыс емес. Тәуелсіздік өз мәнін, өз мүмкіндігін толық ашуы үшін көп атрибуттарды жүзеге асыру қа­жет болды. Оларсыз шын тәуелсіздікке же­ту мүмкін емес. Тәуелсіздік – тарихи үдеріс. Тәуелсіздік туралы Парламент заң әзірледі, Президент оған ұйытқы болды, заң­герлер, саясаткерлер тер төкті. Пар­ла­мент Тәуелсіздік туралы заңды басым да­уыс­пен қабылдады. Осыған қарап елімізге тәуелсіздікті, егемендікті жеке тұлғалар әперді десек, артық айтқандық болар еді. Рас, тәуелсіздікті паш етуде, оның тарихи ма­ңызын ұлықтауда олар маңызды рөл ат­қар­ды. Бірақ тәуелсіздікті осы шағын топтың еңбегінің, бастамашылығының же­місі десек, қателесеміз. Олар тәуел­сіздікті Парламент арқылы заңдас­тыр­ды, юриспруденция талабымен ресмилендірді, қағаз жүзінде ретке келтірді. Ал тәуелсіздік болса, жалпы халық­тың ғасырлар бойғы ой-арманының, ежелгі мақ­сат-ниетінің орындалуы. Бұл бір күн­нің – 16 желтоқсанның ғана жемісі емес. Ол тарихи үдерістің дамуының жемісі, та­рихи себептердің жүзеге асқан салдары бо­лып табылады. Тәуелсіздік – тарихи нақтылы, нақты шындық. Тәуелсіздік кейбіреулер айтып жүр­гендей, төбеден дайын күйінде түсе салған сыйлық емес, ол көлденең кездескен көк атты сыйлаған базарлық емес, ол бір сөз­бен айтқанда, кездейсоқ құбылыс емес. Тәуелсіздік халықтың ғасырлар бойғы кү­ре­сінің, аңсаған арманының бабалар тіле­гінің заңды ақиқатқа, шындыққа ұласуы, тарихи қажеттілік болып та­бы­ла­ды. Қажеттілік дегеніміз не? Оның құ­рам­дық, анықтауыш күштері қандай? Халықтың, қазақтардың еркін, тәуел­сіз ел болып өмір сүруге ежелден қа­қы­сы болды. Оған мүмкіндігі де болды. Ұл­ан-байтақ территориясы, ұшан-теңіз бай­лығы, ержүрек, еңбек сүйгіш, дарынды хал­қы болды. Бірақ бұл мүмкіндіктер нақ­ты шындыққа айнала алмады. Тарихи ал­ғы­шарттар пісіп жетілу қажет болды. ХХ ға­сырдың соңында сол алғышарттар пісіп же­тілді, обьективті және субьективті факторлар кемеліне келді. Мүм­кін­дік­тер­дің шындыққа айналу сәті туды. Қазақ елі егемендікке ие болды. Өз мемлекеттігін жария етті. Қазір оның жиырма жылдығы қар­саңында отырмыз. Қажеттілік дегеніміз, дамудың оралып немесе аттап өтуге болмайтын міндетті са­ты­­сы. Ұлттық жаңару, өсіп-жетілу бел­гілі бір уақытта дамудың жаңа сатысына кө­те­­рілуді міндетті түрде қажет етеді. Бұл де­геніміз, қажеттілік. Елдің егемендікке қол жетуі тарихи үдерістің қажетті шарт­ты­­лықтарды бастан кешіру арқылы жаңа са­па деңгейіне аяқ басуы болып та­бы­ла­ды. Бұл қажеттілік белгілі бір заңдылық­пен өрнектеледі. Кез келген қажеттілік салыс­тырмалы сипатқа ие. Бір және сол құ­былыс белгілі бір жағдайда қажеттілік болса, ол қайсыбір жағдайда кез­дей­соқ­тық болып табылады. Мәселен, Қазақстан көп жылдардан Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына мүшелікке кіре алмай келеді. Ал көршіміз Қырғызстан болса, ол ұйымға әлдеқашан мүше. Екі елдің экономикалық жағдайы екі түрлі, екінші елдің біздің рес­публикадан бұрын БСҰ-на мүше болуы кез­дейсоқтық жай, Қазақстан үшін қажет­ті­лік әлі пісіп жетілмей отыр. Еліміз Ре­сеймен бір мезгілде бұл ұйымға мүше бо­лу­ға ұйғарып отыр. Өйткені, Қазақстан үшін сауда жолы көбінесе Ресей арқылы өте­ді. Сондықтан да тауар айналымы үшін екі елдің бұл ұйымға бірдей мүше болуы тиімді. Екі елдің мүддесі түйіспеген жағдайда бұл шара кездейсоқтық сипат алады. Ал екі ел мүддесі тоғысқанда бұл эко­но­ми­калық ынтымақтастық қажеттілік болып есептеледі. Кез келген қоғамдық прогресс қажет­ті заңдылықтарды басшылыққа алудың, жүзеге асырудың арқасында көп кез­дей­соқ­тықтарды бастан кешіре отырып, кері шегініске де жол береді. Басқарудағы кемшіліктер, субьективтік факторлардың ықпал етуі арқасында даму барысы түрлі ауытқуларға ұшырайды. Даму қарқыны бәсеңдеп, тежеледі, тіпті дағдарысқа, то­қы­рауға дейін барады. Әлемдік эконо­микалық және қаржылық дағдарыс осын­дай ауытқу факторларының әсері бо­лып табылады. Біздің қазіргі тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық өмірі түрлі қайшылықтарды бас­тан кешіріп отыр. Қайшылықсыз қо­ғам жоқ. Қайшылықтың орын алуы да­му­дың, өсіп-өркендеудің, жаңарудың кепілі, алғышарты. Қайшылық өздігінен ше­шіл­мейді. Ол ішкі-сыртқы күштердің тікелей әрекет етуінің арқасында шешіледі. Қай­шы­лықты шешу үдерісі дамуды, жаңа са­паның пайда болуын қамтамасыз етеді. Қазақстан қоғамында әр кезеңде әр түрлі қайшылықтар белең алды. Тәуел­сіздіктің алғашқы жылдарында өндіріс пен тұтыну арасында теңсіздік, қарама-қайшылық бой көрсетті. Тұтынудан сұраныс асып түсті, тауарлар жетіспеді, тіпті азық-түлік тапшылығы бағаны өсіріп жіберді, тауарларды өндіру мен тұ­ты­нудың арасында алшақтық пайда болды. Қоғамдық өмірдің рухани саласында да қайшылықтар өріс алды. Тәуелсіздікті ар­қаланған елдің кейбір байырғы тұрғын­­дары ұлттық мемлекетті дереу жариялау­ды, келімсектер елден кетсін, Қазақ елі жасасын, ұлттық мәдениет пен қазақ тілі жасасын деді. Бір тілде оқып, бір тілде сөйлеуге көшейік. Жер біздікі, ел біздікі, біз­дің барлық салада үстемдікке ие бо­луы­мыз керек. Ұлттық сана мен ұлттық дәс­түрді тезірек қалпына кел­ті­руіміз керек. Уақыт оздырмау керек. Тарихты қайта жа­зып, мектеп бағдар­ла­маларын қайта қа­рау қажет. Физика, химия, биологияға дей­інгі төл оқу­лық­та­ры­мыз болуы керек, деді. Па, шіркін, бостандық, еркіндік не дегізбейді. Ел іші дүрліге түсті. Қызылдар мен отаршылардан арылуымыз керек. Бо­дан­дық бұғаудан біржола босануымыз керек. Бәрі өзімізше, қазаққа тән төл құндылықтар болуға тиіс. Кешегі отарлықтың шекпені тарих қоқырсығына тасталуы керек дегендей өрекпулер аз болған жоқ. Қоғамдық пікірдегі бұл асығыстықтар елде қайшылық туғызды. Қайшылықтардың шешімі тез табылмаса, қоғам дағдарыс құшағына ілініп, ел да­муында кері шегініс болатыны сөзсіз еді. Бірақ салиқалы ойлай білетіндер де аз бол­мады. Олар бәрін сарапқа салып, ақыл­ға жеңдірді. Ел сабасына түсіп, жайлап жаңа дүниені жасауға кірісті. Дамудың секірмелі жолы терістеліп, ел қалыпты өрлеу, жаңару жолына түсті. Мұнда елдің тұңғыш Президенті Н.Назар­баев­тың батыл күш-жігер жұмсауы, сая­сат­ты көрегендікпен байсалды жүргізуі шешуші рөл атқарды. Тәуелсіз мемлекет құру бақыты ХХ ғасырдың соңында біздің ұрпақтың үлесіне тиді, оны ақылмен, жауапкер­ші­лік­пен жүзеге асыру – біздің парызымыз, деді Елбасы. Тәуелсіздікті орнықтыру үшін күрес бүкілхалықтық, тұтас ұлттық идеяға айналды. Тәуелсіздікті жалпы халық қолдады, оны баянды ету бәріміздің ортақ ісіміз деп танылды. Бұл егемен елдің жаңаруына кең жол ашты. Өйт­кені, ұлт, халық қажет етпеген, қолдамаған жағдайда тәуелсіздікті ор­нық­ты­ру тіпті мүмкін емес еді. Елде тәуелсіздіктің орнауын кейбір шағын топ өкілдері, саясаткерлер, заң­герлер өздерінің еңбегінің, күресінің же­місі етіп көрсетуге әуестенушілік бай­қа­лады, яғни Римді құтқарған қаздар де­ген­дей ыңғай танытады. Бұл түбірімен жаң­сақ түсінік. Тәуелсіздікті жеңіп алу нендей бір шағын топтың іс-әрекетінің, төн­ке­ріс­тің нәтижесі емес, барша халықтың, бүкіл ұлттық қоз­ға­лыстың ерік-жігерінің шын­дыққа айналуы, тарихи же­місі. Қоғамда қайшылық әлі де жет­кілікті. Оны зерттеп, анық­­тап отырмасақ, ол қай­шы­лық өсе береді. Қай­шы­лық­­сыз қоғам дамуын тоқ­та­тады. Сол қайшылықтарды дер кезінде көре біліп, олар­ды шешіп отыру – дамудың шар­ты. Бізде бәрі жақсы, бәрі та­ма­ша деп қол қусырып отыра бе­руге болмайды. Бұл ба­ғыт­та билікпен бірге қоғам, сая­си партиялар елмен, бұқара көп­шілікпен әрдайым жұмыс іс­теу­лері қажет. Бәрін сайлау науқанына қалдырмай, үгіт-тү­сінік, елмен тілдесу, пі­кір­ле­су, керек болса ақылдасу жұ­мыстары, социология ті­лі­мен айтқанда, мониторинг жүр­гізуді естен шығаруға бол­майды. Бұл туралы Елбасы, “Нұр Отан” партиясының лидері Ақ­төбеде аймақтық партия мек­тебінің ашылуына орай, пар­тия активімен кездесуде жан-жақты айтып берді. Рас, бізде бұқаралық жұмыс әлі де өз дә­режесінде емес. Алыс аймақтардың, ша­ғын ауылдың тұрғындары, зейнет­кер­лер­дің басым бөлігі, оқу орындарына түс­пе­ген жастар қоғам өмірінен сырт қалып, назар­дан, рухани әсер ету ықпалынан шет­теп қалуда. Бұқаралық ақпарат құ­рал­да­ры, мәдениет ошақтары оларға жет­пей­ді, тіпті байланысы да нашар. Дәрігерлік кө­мек көрсету, адамдардың денсаулығын сақ­тау, дер кезінде аурудың алдын алу ша­ралары нашар жүргізіледі. Мұның бәрі адамдардың көңіл күйіне тікелей әсер етеді, қоғамдық белсенділігі кемиді. Отан­шыл­дық сезімі, елге, билік саясатына қол­дау көрсетуі төмен болады. Мұның бәрі азамат­тардың отаншылдық, патриоттық сезімін тәрбиелеуге кері әсерін тигізеді. Отаныңды сүй, еліңді қастерле деп жалынды ұран тастағанмен, қоғам наза­рынан шетқақпай қалған жас-кәрілердің бұл сезімі қалыптаспайды. Өзіне сәулесі түс­пеген, қамқорлық құшағын ашпаған Отан, елді жұртшылық тебіреніп, сай-сүй­егі елжіреп қабылдай алмайды, оның тағ­ды­рына немқұрайлы қарайды. Әр адамға ең түсінікті, ең жақын саясат бұл өз мүд­де­сіне қатысы бар, өзіне жылуы бар дүниелерді тез қабылдайды, жете ұғы­нады. Басқа дерексіз, жадағай жалпылама өсиет-ұрандар халықтың, жеке адамның ми­ына кіріп те шықпайды. Сондықтан да, біз­де күн сайын ресми жиындарда, мем­лекет­тік-қоғамдық шараларда жастардың, халықтың патриоттық сезімдерін, отаншылдық қабілеттерін тәрбиелеудің бір­ден-бір тиімді жолы – адамдардың күн­делікті мүдделерін, сұраныстарын қанағаттандыру жолында нақты шаралар­ды жүзеге асыру болып табылады. Қатар­дағы қарапайым әрбір адам бұл қамқор­лықты дұрыс түсініп, жоғары бағалай біледі. Осы арқылы оның жергілікті билік өкі­лі­не, Үкіметке, Елбасына, түптеп кел­генде өз Отанына, өз еліне деген сүйіс­пен­шілік сезімі бірте-бірте артып, ол өз елі­нің нағыз патриотына айналады. Бізде тәр­биенің осы жағына үлкен мән беріл­мей келеді. Мұның орнына билік, саяси партиялар көбінесе үлкен саясатпен әуестеніп, халықаралық конференциялар, форумдар, семинар-кеңестер өткізуге құмар. Екі-үш күндік салтанатты жиындар өткізу, жеке тұлғалардың, қоғамдық ұйым­дардың мерейтойларын ат шап­ты­рып, думандатып өткізуімен әуестену­ші­лік бар. Әрі оны бір жерде емес, бірнеше аймақтарда қайталап өткізу әдетке айналған. Негізінен оған шақырушылар ұлтымыздың танымал өкілдері саналатын адамдардың бір тобын анда да, мында да шақыру өріс алған, стандартқа айналған, бірыңғай бір-біріне ұқсас сценариймен өткізу дәстүрге енген. Міндетті түрде гүл шоғын қою, ақындар айтысы, ғылыми конференциялар (онда қандай ғылым ашылады дейсіз), естелік кітап тарату, аста-төк дастарқан жайып, ас беру, ат жарыс, бәйге ұйымдастырылып, жеңіл мәшине мен ат мінгізу, шапан-шекпен кигізу, “аса сыйлы қонақтарға” арнайы сый-сияпат тарату – бір сөзбен айтқанда, осы сценарий азды-кем өзгерістермен бар­лық жерде қайталанып, “стандартқа” ай­налды. Айлар бойы дайындалып, мұрыннан су кетіп әзірленген той-томалақ екі-үш күнге созылып, әрең дегенде аяқталады. Жергілікті биліктегі ше­неуніктер күн-түн демей уақыттарын осы­ған жұмсайды. Халық пен жұмыс жайына қалады. Шенеуніктер өз ша­ра­ла­ры­ның көршілердікінен кем болмауына көп күш салады, бар білгенін, күш-жіге­рін, уақытын аямайды. Бұған қоса қан­ша­ма қаржы жұмсалады. Үкіметтен кеткен шығын аз ғой, неге тарығасыздар дейді олар. Жұмсағанымыз бизнес­мен­дердің, қаржыгерлердің, кәсіпкерлердің ақшасы. Бюджеттен жүз теңге де алған жоқ­пыз, дейді жергілікті әкімдік өкілдері, той ұйымдастырушылар. Әрине, бұл жақсы, мемлекет қар­жы­сын үнемдеу керек. Ал сонда демеу­ші­лер­дің қолдаулары шашылып жатқан байлық па екен? Оларды неге ұқыпты пай­да­лан­бай, оңды-солды жұмсауға, артық ысырап жа­сау­ға аямаймыз. Оларды басқа әлеу­мет­тік мәселелерді, сұраныстарды шешуге жұм­сауға болмай ма? Бізде кезегін күтіп тұр­ған қаншама сұраныстар бар десеңізші. Кәсіпкерлердің де қаржысы мемлекет қаржысындай үнемшілікті, тиімді пай­далануды, орын-орнымен жұмсауды талап ете­ді. Мұның өзі де іскерліктің, өр­ке­ниет­ті­ліктің, жақсы шаруақорлықтың үлгі-өне­гесі болып табылатыны сөзсіз. Қайшылықтардың бірі әлеуметтік топтардың жіктелісі, өзара бөлектенуі, бір-бірінен оқшаулануы. Қоғамда шағын топ қатты байып, алпауыттарға айналды. Бұл алпауыттар ел тәуелсіздік алғаннан кейін, дамудың жаңа жолына, капи­та­лис­тік жүйесіне көшкеннен кейін пайда бол­ды. Алпауыттарға көзқарас біркелкі емес, негізінен жағымсыз, оларды қалың көпшілік ұнатпайды. Сондықтан да оларға деген қоғамда ұнамсыз көзқарас басым. Ал­пауыттар болса, өздерін жоғары са­най­ды, қоғамның ұйытқысы, қаймағы деп біледі. Халыққа жұмыс тауып беріп отыр­мыз, мемлекетке салық төлеп, елдің әлеу­меттік әжеттерін өтеп отырмыз, саяси билікке демеушілік жасап, сайлау шы­ғын­дарын көтеріп, билікті жеңіске жеткізіп отыр­мыз, біз елдің негізгі тұтқасымыз деген пікірде. Жалдамалы еңбекпен өз күн­дерін көріп отырған орташа тап пен қо­ғамның жырындысы, сормаңдайы са­налатын, жолы болмаған, үйсіз-күйсіз та­қыр кедейлері алпауыттарды ұната қой­майды. Өздерінің сұрғылт, қоңырқай өмір­лерін, тапшылық тақсыретіне ке­зік­кен­дерін солардан көреді. Бұларды қоғамның кемтарларына айналдырған осы ал­пауыттар деп түсінеді. Бұл өкпелі ашу-ыза­ның, байлар мен кедейлер арасындағы қайшылықтың алдын алып, оны шешудің жолдарын іздестірмесе, биліктің режіміне қауіп төндіруі мүмкін. Билік өзінің күш қолдану құрылымдарына ғана сүйенбей, ішкі саясатты ізгілендіру мен оның әлеу­меттік сипатын күшейтуге басты назар аударуы керек. Бай мен кедей арасындағы қайшылықты билік өз саясатын халыққа жақындату арқылы еңсермесе, тәуелсіз­дікке қауіп төнуі ықтимал. Елбасы, ұлт лидері Н.Назар­баев­тың көрегендігі сонда, ол облыстарды аралағанда халықтың төменгі топтарының мұң-мұқтажын көзбен көріп, әлеуметтік-тұрмыстық кем­шіліктерді шешудің сали­қа­лы жолдарын анықтауға зер салып отырады. Халықтың ренішін болдырмау, әлеу­мет­тік хал-ахуалын жақсарту үшін елді жұмыспен қамтамасыз ету, жаңа жұмыс орындарын ашу, өңірлердің біркелкі дамуына жағдай жасаудың қажеттілігін алға тартады. Бір облысты, бір қаланы ғана емес, барлық аймақтарда өндіргіш күштерді дамыту, инфрақұрылымдармен, байланыс, жол қатынастарымен қам­тыл­уы­на баса назар аударады. Әр аймақтың шикізат, еңбек ресурстарын тиімді пайда­лану арқылы өңірлердің біркелкі дамуына, өсіп-гүлденуіне қамқорлық жасайды. Соның нәтижесінде, елдің жұмыспен қамтамасыз етілуі, өз мүмкіндіктерінің то­лық іске қосылуы барынша ескеріледі. Мұ­ның өзі орын алып отырған немесе енді көріне бастаған қайшылықтардың ал­дын алуға көмектеседі. Бай мен кедей арасындағы қайшы­лық­тардың шиеленісуін болдырмау және алдын алу үшін кәсіпкерлердің әлеуметтік жауапкершілігі мен адами қасиеттерін ізгілендірудің пайдасы мол. Жиі-жиі өткізіліп тұратын кәсіпкерлердің, қаржыгерлердің, қоғамның ауқатты топтарының форумдары мен бас қосу­ларында Елбасы осы мәселелерге ұдайы екпін түсіріп отырады. Бұл өз нәтижесін беруде. Әлемдік экономикалық дағдарыс кезінде Қазақстан халқы бұл қиын­шы­лық­ты едәуір еңсеріп, елдің тұрмыс дең­гейінің төмендеуіне жол бермей отыр. Өндіріс пен еңбек өнімділігі арасында да сәйкессіздік орын алуда. Жұмыс орын­да­рының жетіспеуі мен сырттан келген басы артық жұмыс қолдары, өз аяғымен келген босқындар арзан жұмыс қолын жа­сақтап, өнеркәсіп, өндіріс иелерінің озық технологияны қолдануына кері әсер етіп отыр. Осыған қарамастан Үкімет елді ин­новациялаудың, индустрияландырудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасын жасап, өнер­кәсіпті, құрылысты модерни­зация­лау­дың жолдарын белгілеп, дамудың интенсивті бағытын берік ұстанып отыр. Мұның өзі еліміздің экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етудің бірден-бір алғышарты болып табылады. Үкімет осыны жете ұғынып, Н.Назарбаевтың Жолдауында айтылған міндеттерге сай экономикалық саясатта сілкініс туғызып отыр. Экономиканы шикізат өндіруден дайын өнім шығару, өңдеу өнеркәсібін да­мыту, мәшине жасау мен ғылымды керек ететін салаларды дамытуға басты ба­ғыт ұсталып отыр. Бұл өндіріс пен еңбек өнімділігі арасындағы қайшы­лық­тың ықпалын кемітуге жағдай жасайды. Әлеуметтік салада да шешуін күтіп тұрған шаруалар жеткілікті. Тікелей өндірісте істейтіндер мен зейнеткерлер са­ны­ның арақатынасында сәйкессіздік туып отыр. Әрбір жұмыс істейтін жанға шақ­қан­да зейнеткердің үлес салмағы өсіп ке­леді. Бұл да белгілі мөлшерде әлеуметтік са­лада қайшылық туғызады. Рухани өмірде де жиі-жиі қайшы­лық­тар туып отырады. Тәуелсіз Қазақстанда жаңа ұрпақ, жас ұрпақ өсіп келеді. Тәуел­сіз­дік жылы туған сәбидің өзі қазір жиыр­ма жасқа толды. Жаңа заманда өскен жас­тар­дың тілек-талғамы, рухани сұранысы ке­шегі кеңес кезеңіндегіден өзгеше. Бү­гін­гі жастар жеңіл музыкаға әуес, техника тілін жақсы біледі, компьютер, телевизор, ки­ноға сұранысы жақсы, кітап оқудан гө­рі іздегенін, керегін интернеттен табады. Ұялы телефон арқылы өзара байланысқа жиі шығады. Аға ұрпақ болса, жастардың бұл кәсі­біне күдікпен қарайды, жеңіл өмірге әуес, қиналып, терлеп еңбек етуден аластап барады, киім киісі де, жүріс-тұрысы да бөлек, ашық-шашық жүреді, шетелдік та­уар­лар мен киімдерге құмар, деп ренжиді. Жастардың жаңалыққа жаны жақын тұрады, өмірге тез бейімделеді, ескілікке еліре қарайды. Кейбір ескіше тәрбие­лен­ген егде жандар мұның бәрін тәуелсіздік әкелген еркіндіктен көреді, егемендік елді жайылтып, еркінсітіп жіберді, жастарға еш тыйым жоқ, өз бетімен кетті деп сөгу­ші­лер де аз емес. Қарттар мен жастар арасындағы бұл қайшылыққа түсіністікпен қарау керек. Жастардың жалындаған күш-жігерін дұрыс бағалай білу керек. Билік жастарға қарсы күресті қолдамай, олардың сұ­ра­нысын қанағаттандыруға, күш-қайратын дұрыс пайдалануға, рухани талап-ті­лек­те­рін әрдайым ескеруге тиіс. Осыған орай елі­мізде жастар саясаты туралы заң қа­был­данып, “Нұр Отанның” жастар қа­на­ты біраз жұмыс атқаруда. Көркем өнер, спорт, туризм, шығармашылық бір­лес­тік­терге жастарды көптеп тартуға бай­ланыс­ты шаралар жүзеге асырылуда. “Мәдени мұра” бағдарламасы бойынша көптеген игі істер атқарылуда. Мұның бәрі жас­тар­дың отаншылдыққа, өткен мұраға, тарих­қа оңды көзқарасын қалыптастыруға игі қыз­мет етуде. Билік пен азаматтық қоғамның бірлесіп жұмыс істеуі жақсы жемісін беруде. Азаматтық қоғамның белсенділігі артып, тәуелсіздік жағдайында адамдар­дың өз қабілеттерін тереңірек ашуға, қо­ғам­дық, саяси белсенділігін арттыруға қо­лай­лы жағдай жасап отыр. Өмірде шешілмеген мәселелер көп болса да, тәуелсіз Қазақстан бұл күнде дамудың дұрыс жолында. Барлық салада жет­кен табыстарымыз баршылық. Ең бастысы, Қазақстан Тәуелсіздіктің іргесін бекітті. Әлемге танымал, дүниежүзілік қауымдастықта өз орны, едәуір салмағы бар беделді елге айналды. ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі осы сенімнің айғағы. Бұл ұйымға басшылық еткен қадамы жаман болған жоқ, бірқатар беделді халықаралық шараларды жүзеге асырудың ұйтқысы болды. Биылғы желтоқсанда Астанада бол­ғалы отырған ЕҚЫҰ-ның Саммиті Қазақстанның халықаралық беделінің тағы бір дәлелі болып саналады. Қазақ­стан­ның 55 елдің басшылығын Астанада жинап, халықаралық ахуал, әлемдік саясаттың ертеңгі тағдыры жайлы келелі кеңес ұйымдастыруы үлкен планетарлық тарихи оқиға болғалы отыр. Осы Саммитті шақыруға әлем саясат­кер­лері­нің, мемлекет басшылары­ның көзін жет­кізу, назарын аудару тікелей Елбасы Н.На­зар­баев­тың қажыр-қайратының, са­ли­қалы саясаткер ретіндегі сұңғылалығын танытатыны сөзсіз. Бұл тарихи басқосуды тыңғылықты, өркениетті түрде дипломатиялық биік дең­­гейде өткізу Қазақстанның өсу дә­режесін, бүгінгі келбетін, саясат са­ла­сын­дағы сауаттылығын танытатын болады. Сол үшін оны ұйымшылдықпен өт­кізу билікке ғана емес, қазақ халқына үл­кен сын. Сынға түспей ешбір жан ысыл­майды, есеймейді. Саммит бәріміз үшін есеюдің, ел қатарлы өркениет биі­гіне көтерілуіміздің көрсеткіші болмақ, әлем­де қордаланып қалған мәселелер же­тіп артылады. Қоғамды басқарудың же­тіл­ген, мінсіз әдістері әлі де қалыптасып үл­гер­ген жоқ. Ел басқару саясаты күр­делі­ле­ніп, қиындап, ғылым жетістіктерін ке­ңі­нен пайдалануды қажет етіп отыр. Халықаралық саясатта ашық қоғам құру көптен айтылып жүрген қағида. Бұл не деген сөз? Кез келген мемлекеттің сырт­қы саясаты ғана емес, ішкі саясаты да әлемдік құбылыстарға өз әсерін ти­гі­зе­ді. Мәселен, АҚШ-тың қаржылық сая­са­тының басқа елдердің мүддесімен санаспауы әлемді қаржылық дағдарысқа ду­шар етті. Бір елдің солақай саясаты өзге ел­дердің өміріне нұқсан келтірді. Жер шарында климаттың жылынуы, орман­дар­дың өртенуі, бірнеше елді басып өтетін өзен­дердің суын пайдалану өзім­шіл­дік­те­рі, экономикалық саясатты дұрыс жүр­гіз­беу жеке елдердің деңгейінен шығып, көр­ші мемлекеттердің ауасын ластауға, эко­логиясына кері әсерін тигізеді. Мұның өзі соғыс ашпай-ақ көрші елдердің эко­но­микалық, әлеуметтік ахуалына елеулі зар­дап шектіреді. Сондықтан да басқа елдердің сыртқы саясатымен қоса ішкі саясатынан да хабардар болып отыру өз елінің қауіп­сіз­ді­гін (эко­номикалық, энергетикалық, эко­логиялық, рухани қауіпсіздігін) сақ­тау­ға көмектеседі. Бүгінгі жаһандану жағдайында әлем елдерінен темір шымылдықпен жасыры­нып отыра алмайсың. Бұл халықаралық сая­сатқа қайшы. Әр елдің саясаты мөлдір, ашық, таза, көзге анық көрініп тұруы ке­рек. Мұндай саясаттың жақтаушылары да, қолдаушылары да көп болады. Елдер арасындағы дипломатиялық қатынасты, мемлекет басшыларының бас қосуын, үн қатысуларын жиі ұйым­дас­ты­ру халықаралық саясатты сауықтыру, ізгі­лен­діруге, әлемдік қауіпсіздікті нығайтуға сөзсіз оң ықпалын тигізеді. Алдағы желтоқсанда өтетін Астана Саммиті де ха­лық­аралық ахуалды жақсартуға, елдер қа­уіпсіздігін арттыруға көмектесетін болады. Тәуелсіз Қазақстан алдында үлкен істер тұр. Соларды жүзеге асырып, Тәуел­сіздікті баянды ету – биліктің ғана емес, бүкіл халықтың, барша қоғамның парызы. Сонда ғана Тәуелсіздіктің шын мәнін, жасам­паз күшін танитын боламыз. Тәуелсіздік халық үшін, ұлт үшін өз жемісін беретіні сөзсіз. Бұл үшін еңбек ету керек. Үмітіміз зор, болашаққа кәміл сенеміз. Әбдеш ҚАЛМЫРЗАЕВ, философия ғылымдарының докторы, профессор.