Кәрі Каспий, Ақжайық десек, ең алдымен көз алдымызға қызыл балық, қара уылдырық елестері сөзсіз. Қызыл балық тұқымдарына жататын бекіре (осетр), шоқыр (севрюга), қорытпа (белуга) балықтарының 90 пайызы Каспий мен Азов теңіздерінде шоғырланған. Оның табиғи түрлері тек осы екі теңізде, олардың айналасындағы өзен су қоймаларында ғана мекен етеді.Тарих парақтарынан сыр тартсақ, жергілікті халық XІІІ ғасырдан бастап бекіре балықтарын тағам ретінде пайдалана бастағанын білеміз. Ата-бабаларымыз ерекше құнарлы тағамды түрліше дайындап, сақтау әдістерін тез меңгеріп алған. Ал, Кеңес Одағы тұсында кәсіби балық аулау шаруашылықтары құрылды. Тауарлы балық өнімдерін дайындайтын ірі кәсіпорындар да осы кезеңде өз жұмыстарын бастаған.
Балық аулау – Атырау облысы үшін дәстүрлі сала және өңір экономикасының негізін құрайды деуге болады. Жергілікті жерде балық ресурстарының жағдайына үлкен маңыз беріліп отыр. Себебі, еліміздегі балықтың 60% осы жерде ауланып, өңделеді. Осы саланың кәсіпорындары 70 мыңнан астам халқы бар жағалаудағы ауылдар үшін негізгі жұмыс беруші болып табылады. Алайда, бүгінгі таңда балық шаруашылығына қатысты көптеген мәселелер өзінің шешімін күтіп тұр. Әсіресе, бұл бекіре тұқымдас балықтар қорын сақтауға және оны көбейтуге қатысты өрбиді. Ащы шындық мынадай: дәмді жеңсік ас, теңдессіз тағам болып табылатын бекіре тұқымдас балықтар қоры соңғы 20 жылда күрт азайды, қазір құрып кетудің аз-ақ алдында тұр. Кезінде облыс халқын асыраған, елімізді әлемге әйгілі еткен балық шаруашылығының қазіргі күйі құлдырау деңгейіне жетті. Осыған дейін тонналап аулағаннан басқа, балықты сақтау, көбейту, қорын өсіру туралы мәселе ешкімді толғантқан емес. Судағы маржан сарқылмайтын тай қазандай көрінгендіктен, ысырапшылдыққа жол берілген. Енді сол ысырапшылдықтың зардабын шегудеміз.
Дегенмен, балық шаруашылығы саласының еңсесін көтеріп, жандандырудың амалы қарастырылып жатыр. Бұл бағытта үлкен жұмыстар бар. Алдымен, былтыр Елбасының Атырау облысына жұмыс сапары кезінде көтеріліп, тиісті министрліктерге тапсырмалар жүктелгенін айту ләзім. Сондай-ақ биыл облысқа арнайы жұмыс сапарымен келген Премьер-Министрдің тарапынан да үлкен қолдау тауып, салаға біраз қаржы бөлінетін болды. Сол сапардың тағы бір нәтижесі – облыстық әкімдікте ҚР Бас прокуроры Қайрат Мәмидің төрағалық етуімен Бас прокуратураның Жайық-Каспий бассейнінде балықтың бағалы түрін сақтауды және өсіруді қамтамасыз ету саласында заңдылықтың сақталу мәселелері бойынша құқық қорғау органдарының кеңейтілген көшпелі мәжілісі өтті. Оған Парламент депутаттары, Ауыл шаруашылығы, Ішкі істер, өзге де министрліктердің, Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің, Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шекара әскерлерінің басшылары, республиканың батыс өңірінің жергілікті атқарушы билік пен құқық қорғау органдары қатысты. Атыраудағы мәжілістің өту барысында Премьер-Министрдің орынбасары, Индустрия және жаңа технологиялар министрі Әсет Исекешев тікелей байланыста болды. Мұндай кең көлемде, жоғары өкілдікте, республикалық деңгейдегі маңызды мәжіліс облыста тұңғыш рет өткізілді. Облыс әкімдігінің бастамасымен Жайық-Каспий бассейніндегі заңсыз балық аулауды болдырмау жұмыстары пәрменді жүргізілуде. Біздің ұсынысымызбен Үкіметте ведомствоаралық комиссия құрылып, осы саладағы көптеген проблемалық мәселелерді анықтады. Қазіргі кезде осы жоғары деңгейде балық қорын қорғаудың тиімділігін арттыру жұмыстары жүріп жатыр.
Балық қорын қорғау мәселесіне осыншалықты мән беруіміздің терең сыры бар. Бар-жоғы 25-30 жыл ғана тіршілік ететін балықтардың қоры құрып кетердей болып азаюының ең негізгі себебі – адамдардың тағылық әрекеттері. Қара басының қамын ойлаған браконьерлер құнды балықтарды уылдырық шашу жасына жеткізбей-ақ қынадай қырып жатыр. Шабақтардың тек 10 жылдан кейін ғана өскен ортасына оралып, уылдырық шаша бастайтынын ескерсек, қарақшылардың бұл әрекетін құнды балықтардың тұқымына балта шабу деп түсінеміз. 1998 жылы Атырауға әйгілі Кусто командасы келді. Сол сапар барысында Жак Ив мырза “Мен әлемнің біраз теңіздерінде болып едім. Бірақ, дәл Каспийдегідей браконьерлікті алғаш көруім”, деп таңғалған екен…
Жасыратыны жоқ, бүгін кім көрінген күнкөрістің қамы деп алтынға пара-пар бекіре тұқымдас балықтарға жаудай тиіп, қанағатсыз қылғытып жатыр. Нан таба алмай, аштықтан жеп жатқан жоқ, пайдакүнемдіктің құлына айналып, ар-ұятты, табиғатты, қанағатты ұмытқан. Осындайлардың кесірінен аса қымбат қара уылдырық беретін бекіре тұқымдас балықтар құрып барады. Жесе дәмі тіл үйіретін, әлсізге қуат беретін қара уылдырықты шеттен келгендер шелектеп әкеткендеріне мәз, іштегілер ішіп, жегендеріне мәз.
Шеттен келген браконьерлердің озбырлығы – тек бекіреге ғана емес, елдің ұлттық қауіпсіздігіне төнген қатер. Олардың Каспий қазақстандық бөлігінде емін-еркін тайраңдап, браконьерлікпен айналысуы тәуелсіз мемлекет деген атымызға сын. Қазіргі күні бұл – қоғамды, жұртшылықты толғандырып отырған күрделі проблема. Балық қорын қорғау заңнамамен Ауыл шаруашылығы министрлігінің балық инспекциясына жүктелген. Сонымен бірге, браконьерлікпен күресті Қаржы полициясы, Ішкі істер департаменті бөлімі, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекаралық қызметі, “Ақ Жайық” табиғат резерваты жүргізеді. Барлық шараларға Ұлттық қауіпсіздік комитеті департаментінің, көлік инспекциясының қызметкерлері қатысады. Алайда, бір мәселенің басын ұстаған осынша мемлекеттік органдар бір-бірінің қызметін қайталайды. Олардың ісінен түпкі нәтиже болмай тұр. Сонымен қатар, мемлекеттік органдардың қызметін бағалаудың нақты белгіленген өлшемдері жоқ. Соның салдарынан алға қойылған міндеттерді шешуге әрбір органның қосқан үлесін және жұмысының тиімділігін анықтау мүмкін емес. Аталған органдардың қай-қайсысы да құқық бұзған тұлғаларды анықтамай, құқық бұзушылықты ашуға ғана мүдделі. Яғни, қылмыс бар, жауап беруші жоқ. Ешбіреуі алдын алу шараларымен айналыспайды. Мұндай жағдайда қылмыскер өзін еркін сезінетіні бесенеден белгілі.
Теңізді айтпағанда, жыл бойына Жайық өзені құйылысынан бастап 4 мыңға жуық ау құрылған. Теңіз бекіресін талан-таражға түсірген браконьерлік ұйымдасқан қылмысқа айналып отыр. Ресми статистикаға сүйенсек, соңғы 3 жылда ел аумағынан 40 тонна бекіре тұқымдас балықтар, 10 тоннаға дейінгі мөлшерде қара уылдырық әкетілген. Алайда, жедел ақпаратқа сәйкес жыл сайын ел аумағынан шығарылатын бекіре тұқымдас балықтар көлемі әлдеқайда көп: 500-600 тонна. Бұл – бекіре балықтарын заңсыз шетелге шығару ресми статистика көрсеткішінен 37 есеге, ал қара уылдырықты шығару 7 есеге артық деген сөз. Бұл әзірге белгілі болған деректер ғана. Ал, ұсталмай өтіп кетіп жатқаны қанша. Міне, ел байлығын талан-таражға салу деген осы.
Теңіздің қазақстандық бөлігі шетелдік браконьерлердің заңсыз балық аулау аймағына айналған. Қаржы полициясының мәліметінше, қара уылдырықтың көлеңкелі айналысы 92 пайызға жеткен. Каспий-Жайық су бассейніндегі аса бағалы су маржаны жылма-жыл осылай көрінгеннің қолында кететін болса, бекіре тұқымдас балықтар қорының мүлдем жойылатыны анық. Елімізде браконьерлікпен күрестің басталғанына бірнеше жыл болғанмен, оларға тосқауыл қоятын мемлекеттік органдардың жұмысы мардымды нәтиже бермей тұр. Бұл құқық қорғау, оның ішінде балық қорғау органдары қызметінің тиісті дәрежеде ұйымдастырылмағанын көрсетеді.
Ел Президенті бекіре тұқымдас балықтар қорын сақтауға, оны талан-таражға салған браконьерлікке қарсы бітімсіз күрес жүргізуді қатаң тапсырған. Ал шындығында, ең негізгі міндеттер қағаз жүзінде ғана қалып келеді. Бүгінге дейін ашылып, жойылған бірде-бір ұйымдасқан қылмыстық топ жоқ. Аймақта экологиялық қылмыс жөніндегі арнайы мамандандырылған жедел-тергеу тобы құрылғанымен, бұл топ тек қағаз жүзінде қызмет ететіні анықталды. Мұндай көзбояушылық кімге керек? Ал Ауыл шаруашылығы министрлігі олардан да асып түсіп, бекіре балықтарын уылдырық шашу кезінде аулауды тоқтату жөнсіз деп есептеген. Заң бойынша тыйым салынғанын министрлік білмеуі мүмкін емес. Білсе, неге заңға қарсы шығады?
Бізді теңіз шекарасын қорғау мәселесі де ерекше алаңдатады. Өйткені, жоғарыда айтылғандай, республиканың өзен-көлдерінде шетелдік браконьерлердің жаппай әрекет етуі тек балық қорына ғана емес, елдің ұлттық қауіпсіздігіне де тікелей қатер тудырады. Шекаралық қызмет Каспий теңізінің 12 мильдік шекара аймағына басқа мемлекеттік қызметтерді жібермейді. Бұл ерекшелік оларға теңіздің кең аймағын толықтай бақылауға, заңсыз балық аулауға жағдай жасауға мүмкіндік береді. Атырау облысында құқық қорғау органдары браконьерлікпен күресті жандандыруына байланысты Шекаралық қызмет Маңғыстау облысының аймағына ауысып, сол өңірде заңсыз балық аулауға қолдаушылық көрсету фактілері анықталды. Ал жергілікті құқық қорғау органдарының Маңғыстау аймағына кіруге ешқандай құқығы жоқ. Демек, браконьерліктің тамыры тереңге кетіп, жаппай ұйымдасқан қылмыстық сипатқа ие болған. Осы әрекеттердің түпкі себептері жойылмай, браконьерліктің өзін жою мүмкін емес.
Каспий теңізі тек Қазақстанға ғана тиесілі емес. Бұл – Ресей, Иран, Әзірбайжан, Түркіменстан секілді көршілес мемлекеттерге де ортақ су қоймасы. Сонымен қатар, жағалаудағы мемлекеттер арасында теңіздің мәртебесін анықтау мәселесі әлі толық шешімін тапқан жоқ. Бұл да браконьерлікпен күрестің тиімділігіне әсер ететін фактор. “Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы туралы” Заңға сәйкес Каспий теңізінде ел аумағындағы жағалаудан 22,2 шақырым қашықтықта (12 миль) мемлекеттік шекара анықталған. Бірақ мемлекеттік шекараның нақты қай жермен өтетінін анықтайтын нормативті құжат болмай тұр. Ең бастысы, су айдынында мемлекеттік шекараны айқындау туралы Қазақстан мен Каспий жағалауындағы өзге де мемлекеттер арасында нақты келісім болмағандықтан, бұл біржақты шешім күйінде қалуда. Осыған байланысты теңіз шекарасын бұзған көршілес елдердің азаматтарына Қылмыстық және Әкімшілік кодекстердің тармақтарын қолданудың заңдылығы күмән туғызады. Қазақстандық құқық қорғаушылар Ресей Федерациясының немесе Әзірбайжанның азаматтарын ұстаса, ол өз елдерінің дипломатиялық өкілдіктері арқылы қазақстандық құқық қорғау органдарының заңсыз әрекеттері туралы талап қоюы мүмкін. Бұған қоса, Каспий теңізінің бейтарап бөлігінде браконьерлікпен айналысқан шетелдік азаматтарды жауапкершілікке тартудың құқықтық негіздері болмағандықтан, ұсталғандар жауапкершіліктен сытылып кетіп отыр.
Міне, осы себепті, Каспий теңізінің мәртебесін анықтау аса маңызды мәселеге айналып, айрықша назар аударуды қажет етеді. Алдымен, Каспий мәртебесін анықтауда көршілес мемлекеттермен ортақ мәмілеге келіп, нақты шешім қабылдануы тиіс, әрбір мемлекеттің заңнамасының қолданылу тәртібі айқындалуы керек. Мәселе дәл осылай шешімін тапса, мұндағы кең өріс алған браконьерлікке қарсы күресті көршілес мемлекеттермен бірлесіп жүргізуге мол мүмкіндік болар еді. Өзге елдердің браконьерлеріне заңдылыққа сәйкес қатаң жаза қолдануға жол ашылады. Ең бастысы, өзге ел браконьерлерінің теңіздің қазақстандық бөлігінде бекіре тұқымдас балықтарды заңсыз аулауына сенімді тосқауыл қойылады.
Браконьерліктің өрістеуі және Каспий теңізінде бекіре тұқымдас балықтар қорының азаюы бір-бірімен тікелей байланысты. Бұл – ақиқат. Жалпы, бекірені сақтау, қорғау мәселесіне көзқарасты түбегейлі өзгерту керек. Осыған орай, облыс әкімдігінің мынадай бірнеше ұсыныстары бар: Біріншіден, бекіре тұқымдас балықтарды өткізудің заңсыз нарығын жою. Мәселен, Ресей мемлекеті тәркіленген уылдырықты жою жолына көшкен. Біздің елде де дәл осындай тәртіп енгізілсе, қазіргі таңда тәркіленген уылдырықтың екінші мәрте айналымға түсуін түбегейлі жоя алар едік. Қазір мемлекеттік бюджетке бекіре тұқымдас балық түрлерін өткізуден небары 2-3 млн. теңгені молайтуға мүмкіндік болады.
Екіншіден, Қазақстан Республикасында қолдануға тыйым салынған синтетикалық моножіптерден жасалған аулар мен балық аулау құралдарын әкелуге және сатуға тыйым салу. Сондай-ақ, кәсіпшілік балық аулаудың ау материалдары мен құралдарын еркін сату қызметін лицензиялау, мұндай лицензияны кәсіптік балық аулау құқығына ие тұлғаларға ғана беру арқылы шектеу қою қажет.
Үшіншіден, балық ресурстарын заңсыз аулауға жауапкершілікті күшейту.
Браконьерлікпен күресуде айыппұлдарды қолдану бұл қылмыстың алдын алатындай шара бола алмайды. Өйткені, бұл пәрмені төмен жаза. Бекіре тұқымдас балықпен ұсталған тұлғалар көп жағдайда Қылмыстық кодекстің 183-бабын бұзып, заң бойынша алдын ала қылмыстық жолмен мүлікті алғаны немесе өткізгені үшін жазаға тартылады. Сондықтан, бекіре тұқымдас балықтарды немесе оның өнімдерін заңсыз алу, сақтау, тасымалдау немесе өткізу үшін қатаң жаза қарастырып, қылмыстық заңнаманы тиісті баппен толықтыру ұсынылады.
Төртіншіден, балық ресурстарын қорғау және браконьерлікпен күрес жөнінде біртұтас мемлекеттік органды заң шығарушылық деңгейде белгілеу.
Менің ойымша, мұны ішкі істер департаментіне немесе балық қорғау инспекциясына жүктеген дұрыс. Алдын алу шараларын жүктеуде Каспий теңізінің 12 мильдік аймағында қимыл жасайтын құқығы болуы тиіс. Басқа құқық қорғау органдарына суда кез келген рейдтік шараларды жүргізуге тыйым салу керек. Шекара күзету қызметі шекараны қорғасын. Прокуратура тиісінше қадағалауды жүзеге асырады. Ресейде “Пиранья” атты арнайы балық қорғау тобы құрылған. Айта кету қажет, Атырау бекіре тұқымдас балық зауыты мен жергілікті балық инспекциясы бір органға – Ауыл шаруашылығы министрлігіне бағынады. Мұндай жағдайда бекіре тұқымдас балық зауытының қызметіне тиісті бақылау болмайды. Қызмет көрсетуші де, тапсырыс беруші де – бір жақтан. Уылдырықтың шығарылуы және басқа да технологиялық үдерістер бақылаусыз қалуда. Шыққан тұқымның көлемі қанша екені белгісіз.
Бесіншіден, ең бастысы, балық ресурстарын қорғау және браконьерлікпен күрес жөнінде біртұтас мемлекеттік орган құрып, оның облыс әкімдігіне де есеп беруін міндеттеу керек. Жергілікті жердегі жағдайды әкімдік жақсы біледі. Министрліктің орталықта отырып балық шаруашылығындағы барлық жағдайды бақылауда ұстайтын мүмкіндігі жоқ. Балық қорғау органдары өздерінің қуаты аз катерлерімен браконьерлерді ұстауға дәрменсіз. Бұл үшін аумақтық балық инспекциясының қызметін қаржыландыру мәселелері бойынша қолданыстағы заңнамаға өзгерістер енгізу қажет. Мәселен, ішкі істер органдарының тәжірибесіндегідей. Сонда жергілікті атқарушы орган бұл органға материалдық-техникалық жабдықтау бойынша жан-жақты қолдау көрсетеді. Сондай-ақ, облыс әкімдігі мен Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігіне бағынышты балық шаруашылығы комитеті арасында реттеу функцияларын бөлу қажет деп есептейміз. Міне, сонда ғана ортақ жауапкершілік, бірегей тәртіп болады, жұмыстың тиімділігі артады.
Браконьерліктен басқа балық қорының азаюына ықпал ететін өзге де факторлар бар. Соңғы жылдары Каспийде қарқынды дамып келе жатқан мұнай өндірісінің теңіз фаунасына тиетін зияны, соның ішінде балық қорының азаюына тигізер әсері – айрықша назар аударуды қажет ететін мәселе. Міне, 16 жылдан бері жыл сайын Каспий теңізінде итбалықтардың жаппай қырылу фактісі тіркеледі. Судың ластануы бекіре тұқымдас балықтарға да жайлы болмайтыны түсінікті. Мәселен, 2006-2009 жылдары 2143 бекіре тұқымдас балықтар мен 1293 итбалық қырылғаны жөнінде деректер тіркелген. Балықтардың қырылуымен келген шығын 206 миллион 678 мың теңгені құраған. Бұл осы кезеңде браконьерлер келтірген залал көлемінен артық. Жекелеген эколог-мамандардың пікіріне сүйенсек, су жануарларының бұлайша жылма-жыл опат болуы теңіздегі барлау және көмірсутекті өндіру кезінде ауаға шығарылатын күкірт, метан немесе өзге ілеспе газдармен байланысты болуы ықтимал. Бұл әзірге болжам ғана. Бірақ теңізде бұрғылау жұмыстары басталғанға дейін су жануарларының бұлай жаппай қырылуы болмағанын білеміз.
Атырау және Маңғыстау облыстары аумағында Каспий теңізі суының астында қалған 170 мұнай-газ ұңғымасы бар. Әзірге осы ұңғымалардың қоршаған ортаға әсері жөніндегі мәселе оңтайлы шешімін тапқан жоқ. Каспийдегі тіршілікті сақтаймыз десек, бұл мәселеге де ерекше назар аудару қажет. Бұл туралы біз қазір Үкіметке, тиісті министрліктер мен ведомстволарға ұсыныстарымызды беріп, осы проблеманы көтеріп отырмыз.
Бекіре тұқымдастарға қатысты жағдай осындай екен деп қол қусырып отыруға да болмайды. Керісінше, енді оның қорын молайтудың жолын белсенді іздестіруіміз қажет. Сонда қандай жолды таңдаған жөн? Қазақстан үшін қолайлы болатын әлемдік тәжірибе бар ма? Баршаға белгілі, бекіре тұқымдас балықтарды өңдеу мен қара уылдырық шығаруға мамандандырылған республикамыздағы жалғыз кәсіпорын – Атыраудағы зауыт – “Атыраубалық” акционерлік қоғамы. Бұл бұрыннан балық саласындағы жетекші кәсіпорын және әлемдік нарыққа бекіре балықтарының қара уылдырықтары мен жеңсік асын ұсынушы жалғыз қазақстандық компания болатын. Статистикалық деректерге көз жүгіртсек, “Атыраубалық” зауытында 1986 жылы 30 тонна қара уылдырық өндіріліпті. Бұл – ең соңғы тіркелген жоғары көрсеткіш. Бағалы балық пен құнарлы қара уылдырық бұл күнде көзден бұлбұл ұшты. Ол түгілі, қара балықтың да қарасы азайып қалған. Бір кездері жекеменшікке өтіп кеткен еліміздегі маңдайалды кәсіпорын флагманнан балластқа айналды. Бұл онсыз да құрып бара жатқан балық шаруашылығын одан әрі тұралатты десек артық болмас. Әділін айтар болсақ, оған сырттан келгендер де, осы жердің адамдары да “үлес қосып”, кәсіпорынды тақырға отырғызды. Солардың қарекетінен соңғы 15 жылда бүкіл республикаға өз өнімімен танымал болған кәсіпорын құрдымға кетті.
Кәсіпорынның иелері бірнеше рет ауысуы оның қаржылық жағдайының мейлінше нашарлауына әкеліп соқты. Әйгілі кәсіпорын 1 млрд. теңгеден астам қарыздар болып қалды. Өндіріс көлемі жылына 13,5 мың тоннадан 3,8 мың тоннаға дейін төмендеді. Консерві шығару өндірісі жабылып, 500-дің үстінде адам жұмыссыз қалды. Кәсіпорынның барлық активтерінің тозығы жеткен, өндірістік қуаты 90%-ға ескірген. Сала қызметкерлерінің жалақысы облыс бойынша ең төмен болып саналады. Осының салдарынан жоғары білікті мамандар кетуде. Президент былтыр бекіре тұқымдас балықтарды аулау, сатып алу, қайта өңдеп, өткізуге мемлекеттік монополия енгізу туралы заңға қол қойды. Соған орай енді қызыл балыққа қатысты мәселелердің барлығы жергілікті жерде шешілетін болады және осы бағытта монополия субъектісі – “Жайық-Балық” коммуналдық мемлекеттік кәсіпорны құрылды. Облыс әкімдігінің бастамасымен бүгінде “Атыраубалық” АҚ-тың мүлігі мемлекет меншігіне қайтарылып, босап қалған қызметкерлер түгел жұмысқа орналастырылды. Жалақы бойынша қарыздар да толықтай төленеді. Бұрын әркімнің қолында кетіп, талан-таражға салынған қызыл балықты аулау, өңдеу, сату бір қолға шоғырланып, бірыңғай тәртіппен жүзеге асады. Аталмыш мәселені жоғары органдарда қайта-қайта көтеріп, табандылықпен шешіп отырмыз. Бұл – біздің үлкен жетістігіміз.
Алдағы уақытта бұл кәсіпорынның жұмысын қалай өркендеткен жөн? Қаражат қайдан табамыз? Міне, енді осындай сауалдарға орай өз ұсыныстарымыз бар. Бұрынғы Кеңес Одағы кезіндегі тәжірибеге сүйеніп, балық шаруашылығын орталықтандыруды көздедік. Бұған қатысты барлық мәселелер бір мекеме –“Жайық-Балық” коммуналдық мемлекеттік кәсіпорны арқылы реттеліп отырады. Бұрынғыдай жеке-жеке өз алдына кооператив дегендер болмайды. Балық шаруашылығымен айналысатын кәсіпкерлер осы жобаға үлеске кіріп, акционер болып, қаржыларын салуға ниет білдіріп отыр. Барлығы бірігіп, бір жерде жұмыс жасайды. Бюджеттен бір тиын да қаржы шығармай, жергілікті кәсіпкерлердің күшімен-ақ саланы көтеріп алуға болады. Бұл – кім-кімге де өте тиімді.
Жаңа кәсіпорынның алдына үлкен міндет қойылып отыр. Ол – бұрынғы балық шаруашылығының флагманына тың серпін беріп, өркендету, қуатты өндіріс орнына айналдыру. Қазіргі уақытта мемлекеттік монополия субъектісінің перспективалық даму бағыттары жасақталуда. Соған орай “Жайық-Балық” коммуналдық мемлекеттік кәсіпорны алдында келесідей міндеттерді жүктеп отырмыз. Біріншіден, жылына 15 мың тоннаға дейін балықты терең өңдеу және аулау көлемін ұлғайту. Сонымен қатар, балық шикізаты нарық бағасымен балық аулаушы шаруашылықтардан сатып алынады. Бұл олар үшін тиімді және олар осы бастаманы қолдайды.
Екіншіден, балық-құты өндірісін жандандыру. Ол үшін қуаттылығы жылына 5 млн. шартты ыдыс болатын балық-құты зауытын салу қажет. Өндіріс әр түрдегі балық-құты өндірісін (40 атауға дейін) 4 желімен іске асыратын болады. ИСО, ХАССП, Еуронөмір және басқа да халықаралық стандарттар нормаларына сай тұздайтын, ыстайтын, қақтайтын және кулинарлық өнімдер шығаратын цехтар қайтадан салынады. Сондай-ақ, ескірген тоңазытқыштардың орнына өнімділігі жоғары, қазіргі заманғы тез қатырғыш қондырғылар орнатылатын болады. Балық өнімінің ассортименті мен жоғары қосылған құнын арттырып, шикізат өндірісін төмендетіп, ал жұмысшылар санын 700-ден 2500 адамға көбейтеміз. Барлық өнімдер шетелдік және ресейлік сұранысқа ие болып, экспортқа шығарылады.
Үшіншіден, теңізде балық аулауды және жаңа кәсіптік аудандарды игеруді ұйымдастыру. Теңізде қоры мол майшабақ аулауды жандандыру керек. Қазақстаннан басқа Каспий маңы мемлекеттерінің барлығы теңіздік аулаумен айналысады.
Төртінші бағыт – тауарлы бекіре балығын өсіруді дамыту. Монополия субъектісі ретінде перспективасы мол осы бағытты қарқынды дамытуымыз керек. Шындығында, бекіре балығының өсіп-өнетін табиғи аймағын сақтау бойынша жұмыстардың деңгейі мүлде төмен. Жайық өзеніндегі бекіре тұқымдас балықтардың уылдырық шашатын 68 мекенінің қазір 13-і ғана жарамды. Жағалаудағы ауылдардың тұрғындары үшін жұмыс орны болып табылатын тауарлық бекіре өндірісі де екпін ала алмай отыр. Осыған байланысты мына жайтты баса айтқым келеді.
Мемлекет басшысы қойған міндеттің бірі – Каспий бекіресінің табиғи қорын сақтау. Ал, оның баламалы жолы – тауарлы бекірені өсіру. Мұның тиімділігі неде? Алдымен, бекіре тұқымдас балықтардың тұқымын жоғалтар болсақ, оның өнімін шығару да тоқтайды. Бұл – мемлекет бюджеті үшін орны толмас шығын. Ал, қазіргі экологиялық ахуал бекіренің табиғи өсіміне белгілі бір деңгейде шектеу қояды. Демек, тауарлы бекіре өсіру – табысты, тұрақты, экономикалық тұрғыдан, балық шаруашылығын дамытудың ең тиімді бағыты. Осы әдіс көптеген шет мемлекеттерде қолданылып, қазіргі уақытта тауарлы бекірені өсіру әсіресе, Қытайда, АҚШ-та, Францияда, Германияда, Италияда, Дания мен Жапонияда ерекше қарқынмен дамуда. Балық шаруашылығын жетік білетін мамандардың пайымдауынша, Қазақстанның балық шаруашылығын дамытуға ең қолайлысы – Қытайдың тәжірибесіне жүгіну. Өйткені, бұл елде тауарлы бекіре өсірудің әлемдік тәжірибесі қалыптасқан. Осы мәселеге Қытай мемлекеті ден қойып, арнайы мемлекеттік бағдарлама қабылдап, саланы дамытуға бет бұрған кәсіпкерлерге мемлекет тарапынан қолдау көрсетіп отырады екен.
Қытайдың аталған саланы экономиканың алдыңғы легіне шығарып, аса тиімді етіп отырғаны басқа елдерді де қызықтырады. Бір ғана мысал, әлем бойынша тауарлы бекіре өсірудің 60 пайызы Қытайдың үлесіне тиеді екен. Яғни, бұл елде жылына 20 миллион тоннадан аса тауарлы бекіре өсіріледі деген сөз. Қазақстанда тауарлы бекірені өсіру кең көлемде дамымай отыр. Мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, бұған несие саясатының жетілмегені кері әсерін тигізеді. Екіншіден, тауарлы бекірені өсіруге ұмтылғандар мемлекеттік қолдауды сезіне бермейді. Үшіншіден, тауарды өндіру технологиясы мен тәжірибенің жоқтығы осы істі өркендетуге кедергі жасайды. Төртіншіден, тауарлы бекірені өсіруге ниет еткен фермер, кәсіпкер, балықшыларды толыққанды ақпараттандыру жетіспейді. Тауарлы бекіре деген не? Жеке тауарлы бекіре шаруашылығын қалай құру керек? Оның экономикалық тиімділігі қандай? Міне, жұрт осыдан бейхабар.
Және бесінші бағыт – ғалымдар бекіре тұқымдас балықтардың табиғи жолмен көбеюіне ықпал ететін бір әдісті ұсынады. Ол – шабақтарды жасанды жолмен өсіру. Бұл – көптеген шет мемлекеттерде кеңінен қолданылатын әдіс. Рас, Қазақстанда, соның ішінде Атырау облысында осындай екі зауыт бар. Оларда жыл сайын 7 миллион шабақ өсіріліп, Каспий теңізіне жіберіледі. Бірақ мұның мөлшері көршілес мемлекеттермен салыстырғанда тіптен аз екенін мойындауымыз керек. Мәселен, жылма-жыл Ресейде 56 миллион, Иранда 22 миллион, Әзірбайжанда 15 миллион шабақ өсіріледі екен. Әзірге бекіре шабақтарын өсіруді ұлғайту мүмкіндігі шектеулі. Себебі, Атыраудағы бекіре шабағын өсіретін зауыттардың технологиясы ескірді. Елбасының тапсырмасына сәйкес, бекіре балығының аналық үйірін ұстай отырып, жылдық қуаттылығы 30 млн. дана шабақ шығаратын жаңа зауыт салу қажет.
Жоғарыда айтылғанның барлығы басым назарды, үлкен күш-жігерді, ерен еңбекті, мол қаржыны қажет етеді. Әңгіме тек балықты аулап, оны сатуда ғана емес. Мәселенің тамыры тым тереңде жатыр. Біз өмір бойы қазба байлықтардан рента алып отыра алмаймыз. Күндердің күнінде мұнай да, газ да сарқылады. Ал, балық дегеніміз – дұрыс пайдалана білсек, азайған қоры молаятын, сақтай білсек, сарқылмайтын ресурс. Осы саланы өркендетуді ұтымды ұйымдастыра алсақ, оның табысы да мол болады. Балық шаруашылығы балаларымызды да, немерелерімізді де, одан кейінгі талай ұрпақты асырайтын кәсіп. Осы саланың болашағын осы кезден ойлауымыз керек. Сондықтан салмағы да бар, бермегі де мол осы мәселені шешу баршамыздың міндетіміз деп білемін.
Бергей РЫСҚАЛИЕВ, Атырау облысының әкімі.
Кәрі Каспий, Ақжайық десек, ең алдымен көз алдымызға қызыл балық, қара уылдырық елестері сөзсіз. Қызыл балық тұқымдарына жататын бекіре (осетр), шоқыр (севрюга), қорытпа (белуга) балықтарының 90 пайызы Каспий мен Азов теңіздерінде шоғырланған. Оның табиғи түрлері тек осы екі теңізде, олардың айналасындағы өзен су қоймаларында ғана мекен етеді.Тарих парақтарынан сыр тартсақ, жергілікті халық XІІІ ғасырдан бастап бекіре балықтарын тағам ретінде пайдалана бастағанын білеміз. Ата-бабаларымыз ерекше құнарлы тағамды түрліше дайындап, сақтау әдістерін тез меңгеріп алған. Ал, Кеңес Одағы тұсында кәсіби балық аулау шаруашылықтары құрылды. Тауарлы балық өнімдерін дайындайтын ірі кәсіпорындар да осы кезеңде өз жұмыстарын бастаған.
Балық аулау – Атырау облысы үшін дәстүрлі сала және өңір экономикасының негізін құрайды деуге болады. Жергілікті жерде балық ресурстарының жағдайына үлкен маңыз беріліп отыр. Себебі, еліміздегі балықтың 60% осы жерде ауланып, өңделеді. Осы саланың кәсіпорындары 70 мыңнан астам халқы бар жағалаудағы ауылдар үшін негізгі жұмыс беруші болып табылады. Алайда, бүгінгі таңда балық шаруашылығына қатысты көптеген мәселелер өзінің шешімін күтіп тұр. Әсіресе, бұл бекіре тұқымдас балықтар қорын сақтауға және оны көбейтуге қатысты өрбиді. Ащы шындық мынадай: дәмді жеңсік ас, теңдессіз тағам болып табылатын бекіре тұқымдас балықтар қоры соңғы 20 жылда күрт азайды, қазір құрып кетудің аз-ақ алдында тұр. Кезінде облыс халқын асыраған, елімізді әлемге әйгілі еткен балық шаруашылығының қазіргі күйі құлдырау деңгейіне жетті. Осыған дейін тонналап аулағаннан басқа, балықты сақтау, көбейту, қорын өсіру туралы мәселе ешкімді толғантқан емес. Судағы маржан сарқылмайтын тай қазандай көрінгендіктен, ысырапшылдыққа жол берілген. Енді сол ысырапшылдықтың зардабын шегудеміз.
Дегенмен, балық шаруашылығы саласының еңсесін көтеріп, жандандырудың амалы қарастырылып жатыр. Бұл бағытта үлкен жұмыстар бар. Алдымен, былтыр Елбасының Атырау облысына жұмыс сапары кезінде көтеріліп, тиісті министрліктерге тапсырмалар жүктелгенін айту ләзім. Сондай-ақ биыл облысқа арнайы жұмыс сапарымен келген Премьер-Министрдің тарапынан да үлкен қолдау тауып, салаға біраз қаржы бөлінетін болды. Сол сапардың тағы бір нәтижесі – облыстық әкімдікте ҚР Бас прокуроры Қайрат Мәмидің төрағалық етуімен Бас прокуратураның Жайық-Каспий бассейнінде балықтың бағалы түрін сақтауды және өсіруді қамтамасыз ету саласында заңдылықтың сақталу мәселелері бойынша құқық қорғау органдарының кеңейтілген көшпелі мәжілісі өтті. Оған Парламент депутаттары, Ауыл шаруашылығы, Ішкі істер, өзге де министрліктердің, Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің, Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шекара әскерлерінің басшылары, республиканың батыс өңірінің жергілікті атқарушы билік пен құқық қорғау органдары қатысты. Атыраудағы мәжілістің өту барысында Премьер-Министрдің орынбасары, Индустрия және жаңа технологиялар министрі Әсет Исекешев тікелей байланыста болды. Мұндай кең көлемде, жоғары өкілдікте, республикалық деңгейдегі маңызды мәжіліс облыста тұңғыш рет өткізілді. Облыс әкімдігінің бастамасымен Жайық-Каспий бассейніндегі заңсыз балық аулауды болдырмау жұмыстары пәрменді жүргізілуде. Біздің ұсынысымызбен Үкіметте ведомствоаралық комиссия құрылып, осы саладағы көптеген проблемалық мәселелерді анықтады. Қазіргі кезде осы жоғары деңгейде балық қорын қорғаудың тиімділігін арттыру жұмыстары жүріп жатыр.
Балық қорын қорғау мәселесіне осыншалықты мән беруіміздің терең сыры бар. Бар-жоғы 25-30 жыл ғана тіршілік ететін балықтардың қоры құрып кетердей болып азаюының ең негізгі себебі – адамдардың тағылық әрекеттері. Қара басының қамын ойлаған браконьерлер құнды балықтарды уылдырық шашу жасына жеткізбей-ақ қынадай қырып жатыр. Шабақтардың тек 10 жылдан кейін ғана өскен ортасына оралып, уылдырық шаша бастайтынын ескерсек, қарақшылардың бұл әрекетін құнды балықтардың тұқымына балта шабу деп түсінеміз. 1998 жылы Атырауға әйгілі Кусто командасы келді. Сол сапар барысында Жак Ив мырза “Мен әлемнің біраз теңіздерінде болып едім. Бірақ, дәл Каспийдегідей браконьерлікті алғаш көруім”, деп таңғалған екен…
Жасыратыны жоқ, бүгін кім көрінген күнкөрістің қамы деп алтынға пара-пар бекіре тұқымдас балықтарға жаудай тиіп, қанағатсыз қылғытып жатыр. Нан таба алмай, аштықтан жеп жатқан жоқ, пайдакүнемдіктің құлына айналып, ар-ұятты, табиғатты, қанағатты ұмытқан. Осындайлардың кесірінен аса қымбат қара уылдырық беретін бекіре тұқымдас балықтар құрып барады. Жесе дәмі тіл үйіретін, әлсізге қуат беретін қара уылдырықты шеттен келгендер шелектеп әкеткендеріне мәз, іштегілер ішіп, жегендеріне мәз.
Шеттен келген браконьерлердің озбырлығы – тек бекіреге ғана емес, елдің ұлттық қауіпсіздігіне төнген қатер. Олардың Каспий қазақстандық бөлігінде емін-еркін тайраңдап, браконьерлікпен айналысуы тәуелсіз мемлекет деген атымызға сын. Қазіргі күні бұл – қоғамды, жұртшылықты толғандырып отырған күрделі проблема. Балық қорын қорғау заңнамамен Ауыл шаруашылығы министрлігінің балық инспекциясына жүктелген. Сонымен бірге, браконьерлікпен күресті Қаржы полициясы, Ішкі істер департаменті бөлімі, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекаралық қызметі, “Ақ Жайық” табиғат резерваты жүргізеді. Барлық шараларға Ұлттық қауіпсіздік комитеті департаментінің, көлік инспекциясының қызметкерлері қатысады. Алайда, бір мәселенің басын ұстаған осынша мемлекеттік органдар бір-бірінің қызметін қайталайды. Олардың ісінен түпкі нәтиже болмай тұр. Сонымен қатар, мемлекеттік органдардың қызметін бағалаудың нақты белгіленген өлшемдері жоқ. Соның салдарынан алға қойылған міндеттерді шешуге әрбір органның қосқан үлесін және жұмысының тиімділігін анықтау мүмкін емес. Аталған органдардың қай-қайсысы да құқық бұзған тұлғаларды анықтамай, құқық бұзушылықты ашуға ғана мүдделі. Яғни, қылмыс бар, жауап беруші жоқ. Ешбіреуі алдын алу шараларымен айналыспайды. Мұндай жағдайда қылмыскер өзін еркін сезінетіні бесенеден белгілі.
Теңізді айтпағанда, жыл бойына Жайық өзені құйылысынан бастап 4 мыңға жуық ау құрылған. Теңіз бекіресін талан-таражға түсірген браконьерлік ұйымдасқан қылмысқа айналып отыр. Ресми статистикаға сүйенсек, соңғы 3 жылда ел аумағынан 40 тонна бекіре тұқымдас балықтар, 10 тоннаға дейінгі мөлшерде қара уылдырық әкетілген. Алайда, жедел ақпаратқа сәйкес жыл сайын ел аумағынан шығарылатын бекіре тұқымдас балықтар көлемі әлдеқайда көп: 500-600 тонна. Бұл – бекіре балықтарын заңсыз шетелге шығару ресми статистика көрсеткішінен 37 есеге, ал қара уылдырықты шығару 7 есеге артық деген сөз. Бұл әзірге белгілі болған деректер ғана. Ал, ұсталмай өтіп кетіп жатқаны қанша. Міне, ел байлығын талан-таражға салу деген осы.
Теңіздің қазақстандық бөлігі шетелдік браконьерлердің заңсыз балық аулау аймағына айналған. Қаржы полициясының мәліметінше, қара уылдырықтың көлеңкелі айналысы 92 пайызға жеткен. Каспий-Жайық су бассейніндегі аса бағалы су маржаны жылма-жыл осылай көрінгеннің қолында кететін болса, бекіре тұқымдас балықтар қорының мүлдем жойылатыны анық. Елімізде браконьерлікпен күрестің басталғанына бірнеше жыл болғанмен, оларға тосқауыл қоятын мемлекеттік органдардың жұмысы мардымды нәтиже бермей тұр. Бұл құқық қорғау, оның ішінде балық қорғау органдары қызметінің тиісті дәрежеде ұйымдастырылмағанын көрсетеді.
Ел Президенті бекіре тұқымдас балықтар қорын сақтауға, оны талан-таражға салған браконьерлікке қарсы бітімсіз күрес жүргізуді қатаң тапсырған. Ал шындығында, ең негізгі міндеттер қағаз жүзінде ғана қалып келеді. Бүгінге дейін ашылып, жойылған бірде-бір ұйымдасқан қылмыстық топ жоқ. Аймақта экологиялық қылмыс жөніндегі арнайы мамандандырылған жедел-тергеу тобы құрылғанымен, бұл топ тек қағаз жүзінде қызмет ететіні анықталды. Мұндай көзбояушылық кімге керек? Ал Ауыл шаруашылығы министрлігі олардан да асып түсіп, бекіре балықтарын уылдырық шашу кезінде аулауды тоқтату жөнсіз деп есептеген. Заң бойынша тыйым салынғанын министрлік білмеуі мүмкін емес. Білсе, неге заңға қарсы шығады?
Бізді теңіз шекарасын қорғау мәселесі де ерекше алаңдатады. Өйткені, жоғарыда айтылғандай, республиканың өзен-көлдерінде шетелдік браконьерлердің жаппай әрекет етуі тек балық қорына ғана емес, елдің ұлттық қауіпсіздігіне де тікелей қатер тудырады. Шекаралық қызмет Каспий теңізінің 12 мильдік шекара аймағына басқа мемлекеттік қызметтерді жібермейді. Бұл ерекшелік оларға теңіздің кең аймағын толықтай бақылауға, заңсыз балық аулауға жағдай жасауға мүмкіндік береді. Атырау облысында құқық қорғау органдары браконьерлікпен күресті жандандыруына байланысты Шекаралық қызмет Маңғыстау облысының аймағына ауысып, сол өңірде заңсыз балық аулауға қолдаушылық көрсету фактілері анықталды. Ал жергілікті құқық қорғау органдарының Маңғыстау аймағына кіруге ешқандай құқығы жоқ. Демек, браконьерліктің тамыры тереңге кетіп, жаппай ұйымдасқан қылмыстық сипатқа ие болған. Осы әрекеттердің түпкі себептері жойылмай, браконьерліктің өзін жою мүмкін емес.
Каспий теңізі тек Қазақстанға ғана тиесілі емес. Бұл – Ресей, Иран, Әзірбайжан, Түркіменстан секілді көршілес мемлекеттерге де ортақ су қоймасы. Сонымен қатар, жағалаудағы мемлекеттер арасында теңіздің мәртебесін анықтау мәселесі әлі толық шешімін тапқан жоқ. Бұл да браконьерлікпен күрестің тиімділігіне әсер ететін фактор. “Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы туралы” Заңға сәйкес Каспий теңізінде ел аумағындағы жағалаудан 22,2 шақырым қашықтықта (12 миль) мемлекеттік шекара анықталған. Бірақ мемлекеттік шекараның нақты қай жермен өтетінін анықтайтын нормативті құжат болмай тұр. Ең бастысы, су айдынында мемлекеттік шекараны айқындау туралы Қазақстан мен Каспий жағалауындағы өзге де мемлекеттер арасында нақты келісім болмағандықтан, бұл біржақты шешім күйінде қалуда. Осыған байланысты теңіз шекарасын бұзған көршілес елдердің азаматтарына Қылмыстық және Әкімшілік кодекстердің тармақтарын қолданудың заңдылығы күмән туғызады. Қазақстандық құқық қорғаушылар Ресей Федерациясының немесе Әзірбайжанның азаматтарын ұстаса, ол өз елдерінің дипломатиялық өкілдіктері арқылы қазақстандық құқық қорғау органдарының заңсыз әрекеттері туралы талап қоюы мүмкін. Бұған қоса, Каспий теңізінің бейтарап бөлігінде браконьерлікпен айналысқан шетелдік азаматтарды жауапкершілікке тартудың құқықтық негіздері болмағандықтан, ұсталғандар жауапкершіліктен сытылып кетіп отыр.
Міне, осы себепті, Каспий теңізінің мәртебесін анықтау аса маңызды мәселеге айналып, айрықша назар аударуды қажет етеді. Алдымен, Каспий мәртебесін анықтауда көршілес мемлекеттермен ортақ мәмілеге келіп, нақты шешім қабылдануы тиіс, әрбір мемлекеттің заңнамасының қолданылу тәртібі айқындалуы керек. Мәселе дәл осылай шешімін тапса, мұндағы кең өріс алған браконьерлікке қарсы күресті көршілес мемлекеттермен бірлесіп жүргізуге мол мүмкіндік болар еді. Өзге елдердің браконьерлеріне заңдылыққа сәйкес қатаң жаза қолдануға жол ашылады. Ең бастысы, өзге ел браконьерлерінің теңіздің қазақстандық бөлігінде бекіре тұқымдас балықтарды заңсыз аулауына сенімді тосқауыл қойылады.
Браконьерліктің өрістеуі және Каспий теңізінде бекіре тұқымдас балықтар қорының азаюы бір-бірімен тікелей байланысты. Бұл – ақиқат. Жалпы, бекірені сақтау, қорғау мәселесіне көзқарасты түбегейлі өзгерту керек. Осыған орай, облыс әкімдігінің мынадай бірнеше ұсыныстары бар: Біріншіден, бекіре тұқымдас балықтарды өткізудің заңсыз нарығын жою. Мәселен, Ресей мемлекеті тәркіленген уылдырықты жою жолына көшкен. Біздің елде де дәл осындай тәртіп енгізілсе, қазіргі таңда тәркіленген уылдырықтың екінші мәрте айналымға түсуін түбегейлі жоя алар едік. Қазір мемлекеттік бюджетке бекіре тұқымдас балық түрлерін өткізуден небары 2-3 млн. теңгені молайтуға мүмкіндік болады.
Екіншіден, Қазақстан Республикасында қолдануға тыйым салынған синтетикалық моножіптерден жасалған аулар мен балық аулау құралдарын әкелуге және сатуға тыйым салу. Сондай-ақ, кәсіпшілік балық аулаудың ау материалдары мен құралдарын еркін сату қызметін лицензиялау, мұндай лицензияны кәсіптік балық аулау құқығына ие тұлғаларға ғана беру арқылы шектеу қою қажет.
Үшіншіден, балық ресурстарын заңсыз аулауға жауапкершілікті күшейту.
Браконьерлікпен күресуде айыппұлдарды қолдану бұл қылмыстың алдын алатындай шара бола алмайды. Өйткені, бұл пәрмені төмен жаза. Бекіре тұқымдас балықпен ұсталған тұлғалар көп жағдайда Қылмыстық кодекстің 183-бабын бұзып, заң бойынша алдын ала қылмыстық жолмен мүлікті алғаны немесе өткізгені үшін жазаға тартылады. Сондықтан, бекіре тұқымдас балықтарды немесе оның өнімдерін заңсыз алу, сақтау, тасымалдау немесе өткізу үшін қатаң жаза қарастырып, қылмыстық заңнаманы тиісті баппен толықтыру ұсынылады.
Төртіншіден, балық ресурстарын қорғау және браконьерлікпен күрес жөнінде біртұтас мемлекеттік органды заң шығарушылық деңгейде белгілеу.
Менің ойымша, мұны ішкі істер департаментіне немесе балық қорғау инспекциясына жүктеген дұрыс. Алдын алу шараларын жүктеуде Каспий теңізінің 12 мильдік аймағында қимыл жасайтын құқығы болуы тиіс. Басқа құқық қорғау органдарына суда кез келген рейдтік шараларды жүргізуге тыйым салу керек. Шекара күзету қызметі шекараны қорғасын. Прокуратура тиісінше қадағалауды жүзеге асырады. Ресейде “Пиранья” атты арнайы балық қорғау тобы құрылған. Айта кету қажет, Атырау бекіре тұқымдас балық зауыты мен жергілікті балық инспекциясы бір органға – Ауыл шаруашылығы министрлігіне бағынады. Мұндай жағдайда бекіре тұқымдас балық зауытының қызметіне тиісті бақылау болмайды. Қызмет көрсетуші де, тапсырыс беруші де – бір жақтан. Уылдырықтың шығарылуы және басқа да технологиялық үдерістер бақылаусыз қалуда. Шыққан тұқымның көлемі қанша екені белгісіз.
Бесіншіден, ең бастысы, балық ресурстарын қорғау және браконьерлікпен күрес жөнінде біртұтас мемлекеттік орган құрып, оның облыс әкімдігіне де есеп беруін міндеттеу керек. Жергілікті жердегі жағдайды әкімдік жақсы біледі. Министрліктің орталықта отырып балық шаруашылығындағы барлық жағдайды бақылауда ұстайтын мүмкіндігі жоқ. Балық қорғау органдары өздерінің қуаты аз катерлерімен браконьерлерді ұстауға дәрменсіз. Бұл үшін аумақтық балық инспекциясының қызметін қаржыландыру мәселелері бойынша қолданыстағы заңнамаға өзгерістер енгізу қажет. Мәселен, ішкі істер органдарының тәжірибесіндегідей. Сонда жергілікті атқарушы орган бұл органға материалдық-техникалық жабдықтау бойынша жан-жақты қолдау көрсетеді. Сондай-ақ, облыс әкімдігі мен Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігіне бағынышты балық шаруашылығы комитеті арасында реттеу функцияларын бөлу қажет деп есептейміз. Міне, сонда ғана ортақ жауапкершілік, бірегей тәртіп болады, жұмыстың тиімділігі артады.
Браконьерліктен басқа балық қорының азаюына ықпал ететін өзге де факторлар бар. Соңғы жылдары Каспийде қарқынды дамып келе жатқан мұнай өндірісінің теңіз фаунасына тиетін зияны, соның ішінде балық қорының азаюына тигізер әсері – айрықша назар аударуды қажет ететін мәселе. Міне, 16 жылдан бері жыл сайын Каспий теңізінде итбалықтардың жаппай қырылу фактісі тіркеледі. Судың ластануы бекіре тұқымдас балықтарға да жайлы болмайтыны түсінікті. Мәселен, 2006-2009 жылдары 2143 бекіре тұқымдас балықтар мен 1293 итбалық қырылғаны жөнінде деректер тіркелген. Балықтардың қырылуымен келген шығын 206 миллион 678 мың теңгені құраған. Бұл осы кезеңде браконьерлер келтірген залал көлемінен артық. Жекелеген эколог-мамандардың пікіріне сүйенсек, су жануарларының бұлайша жылма-жыл опат болуы теңіздегі барлау және көмірсутекті өндіру кезінде ауаға шығарылатын күкірт, метан немесе өзге ілеспе газдармен байланысты болуы ықтимал. Бұл әзірге болжам ғана. Бірақ теңізде бұрғылау жұмыстары басталғанға дейін су жануарларының бұлай жаппай қырылуы болмағанын білеміз.
Атырау және Маңғыстау облыстары аумағында Каспий теңізі суының астында қалған 170 мұнай-газ ұңғымасы бар. Әзірге осы ұңғымалардың қоршаған ортаға әсері жөніндегі мәселе оңтайлы шешімін тапқан жоқ. Каспийдегі тіршілікті сақтаймыз десек, бұл мәселеге де ерекше назар аудару қажет. Бұл туралы біз қазір Үкіметке, тиісті министрліктер мен ведомстволарға ұсыныстарымызды беріп, осы проблеманы көтеріп отырмыз.
Бекіре тұқымдастарға қатысты жағдай осындай екен деп қол қусырып отыруға да болмайды. Керісінше, енді оның қорын молайтудың жолын белсенді іздестіруіміз қажет. Сонда қандай жолды таңдаған жөн? Қазақстан үшін қолайлы болатын әлемдік тәжірибе бар ма? Баршаға белгілі, бекіре тұқымдас балықтарды өңдеу мен қара уылдырық шығаруға мамандандырылған республикамыздағы жалғыз кәсіпорын – Атыраудағы зауыт – “Атыраубалық” акционерлік қоғамы. Бұл бұрыннан балық саласындағы жетекші кәсіпорын және әлемдік нарыққа бекіре балықтарының қара уылдырықтары мен жеңсік асын ұсынушы жалғыз қазақстандық компания болатын. Статистикалық деректерге көз жүгіртсек, “Атыраубалық” зауытында 1986 жылы 30 тонна қара уылдырық өндіріліпті. Бұл – ең соңғы тіркелген жоғары көрсеткіш. Бағалы балық пен құнарлы қара уылдырық бұл күнде көзден бұлбұл ұшты. Ол түгілі, қара балықтың да қарасы азайып қалған. Бір кездері жекеменшікке өтіп кеткен еліміздегі маңдайалды кәсіпорын флагманнан балластқа айналды. Бұл онсыз да құрып бара жатқан балық шаруашылығын одан әрі тұралатты десек артық болмас. Әділін айтар болсақ, оған сырттан келгендер де, осы жердің адамдары да “үлес қосып”, кәсіпорынды тақырға отырғызды. Солардың қарекетінен соңғы 15 жылда бүкіл республикаға өз өнімімен танымал болған кәсіпорын құрдымға кетті.
Кәсіпорынның иелері бірнеше рет ауысуы оның қаржылық жағдайының мейлінше нашарлауына әкеліп соқты. Әйгілі кәсіпорын 1 млрд. теңгеден астам қарыздар болып қалды. Өндіріс көлемі жылына 13,5 мың тоннадан 3,8 мың тоннаға дейін төмендеді. Консерві шығару өндірісі жабылып, 500-дің үстінде адам жұмыссыз қалды. Кәсіпорынның барлық активтерінің тозығы жеткен, өндірістік қуаты 90%-ға ескірген. Сала қызметкерлерінің жалақысы облыс бойынша ең төмен болып саналады. Осының салдарынан жоғары білікті мамандар кетуде. Президент былтыр бекіре тұқымдас балықтарды аулау, сатып алу, қайта өңдеп, өткізуге мемлекеттік монополия енгізу туралы заңға қол қойды. Соған орай енді қызыл балыққа қатысты мәселелердің барлығы жергілікті жерде шешілетін болады және осы бағытта монополия субъектісі – “Жайық-Балық” коммуналдық мемлекеттік кәсіпорны құрылды. Облыс әкімдігінің бастамасымен бүгінде “Атыраубалық” АҚ-тың мүлігі мемлекет меншігіне қайтарылып, босап қалған қызметкерлер түгел жұмысқа орналастырылды. Жалақы бойынша қарыздар да толықтай төленеді. Бұрын әркімнің қолында кетіп, талан-таражға салынған қызыл балықты аулау, өңдеу, сату бір қолға шоғырланып, бірыңғай тәртіппен жүзеге асады. Аталмыш мәселені жоғары органдарда қайта-қайта көтеріп, табандылықпен шешіп отырмыз. Бұл – біздің үлкен жетістігіміз.
Алдағы уақытта бұл кәсіпорынның жұмысын қалай өркендеткен жөн? Қаражат қайдан табамыз? Міне, енді осындай сауалдарға орай өз ұсыныстарымыз бар. Бұрынғы Кеңес Одағы кезіндегі тәжірибеге сүйеніп, балық шаруашылығын орталықтандыруды көздедік. Бұған қатысты барлық мәселелер бір мекеме –“Жайық-Балық” коммуналдық мемлекеттік кәсіпорны арқылы реттеліп отырады. Бұрынғыдай жеке-жеке өз алдына кооператив дегендер болмайды. Балық шаруашылығымен айналысатын кәсіпкерлер осы жобаға үлеске кіріп, акционер болып, қаржыларын салуға ниет білдіріп отыр. Барлығы бірігіп, бір жерде жұмыс жасайды. Бюджеттен бір тиын да қаржы шығармай, жергілікті кәсіпкерлердің күшімен-ақ саланы көтеріп алуға болады. Бұл – кім-кімге де өте тиімді.
Жаңа кәсіпорынның алдына үлкен міндет қойылып отыр. Ол – бұрынғы балық шаруашылығының флагманына тың серпін беріп, өркендету, қуатты өндіріс орнына айналдыру. Қазіргі уақытта мемлекеттік монополия субъектісінің перспективалық даму бағыттары жасақталуда. Соған орай “Жайық-Балық” коммуналдық мемлекеттік кәсіпорны алдында келесідей міндеттерді жүктеп отырмыз. Біріншіден, жылына 15 мың тоннаға дейін балықты терең өңдеу және аулау көлемін ұлғайту. Сонымен қатар, балық шикізаты нарық бағасымен балық аулаушы шаруашылықтардан сатып алынады. Бұл олар үшін тиімді және олар осы бастаманы қолдайды.
Екіншіден, балық-құты өндірісін жандандыру. Ол үшін қуаттылығы жылына 5 млн. шартты ыдыс болатын балық-құты зауытын салу қажет. Өндіріс әр түрдегі балық-құты өндірісін (40 атауға дейін) 4 желімен іске асыратын болады. ИСО, ХАССП, Еуронөмір және басқа да халықаралық стандарттар нормаларына сай тұздайтын, ыстайтын, қақтайтын және кулинарлық өнімдер шығаратын цехтар қайтадан салынады. Сондай-ақ, ескірген тоңазытқыштардың орнына өнімділігі жоғары, қазіргі заманғы тез қатырғыш қондырғылар орнатылатын болады. Балық өнімінің ассортименті мен жоғары қосылған құнын арттырып, шикізат өндірісін төмендетіп, ал жұмысшылар санын 700-ден 2500 адамға көбейтеміз. Барлық өнімдер шетелдік және ресейлік сұранысқа ие болып, экспортқа шығарылады.
Үшіншіден, теңізде балық аулауды және жаңа кәсіптік аудандарды игеруді ұйымдастыру. Теңізде қоры мол майшабақ аулауды жандандыру керек. Қазақстаннан басқа Каспий маңы мемлекеттерінің барлығы теңіздік аулаумен айналысады.
Төртінші бағыт – тауарлы бекіре балығын өсіруді дамыту. Монополия субъектісі ретінде перспективасы мол осы бағытты қарқынды дамытуымыз керек. Шындығында, бекіре балығының өсіп-өнетін табиғи аймағын сақтау бойынша жұмыстардың деңгейі мүлде төмен. Жайық өзеніндегі бекіре тұқымдас балықтардың уылдырық шашатын 68 мекенінің қазір 13-і ғана жарамды. Жағалаудағы ауылдардың тұрғындары үшін жұмыс орны болып табылатын тауарлық бекіре өндірісі де екпін ала алмай отыр. Осыған байланысты мына жайтты баса айтқым келеді.
Мемлекет басшысы қойған міндеттің бірі – Каспий бекіресінің табиғи қорын сақтау. Ал, оның баламалы жолы – тауарлы бекірені өсіру. Мұның тиімділігі неде? Алдымен, бекіре тұқымдас балықтардың тұқымын жоғалтар болсақ, оның өнімін шығару да тоқтайды. Бұл – мемлекет бюджеті үшін орны толмас шығын. Ал, қазіргі экологиялық ахуал бекіренің табиғи өсіміне белгілі бір деңгейде шектеу қояды. Демек, тауарлы бекіре өсіру – табысты, тұрақты, экономикалық тұрғыдан, балық шаруашылығын дамытудың ең тиімді бағыты. Осы әдіс көптеген шет мемлекеттерде қолданылып, қазіргі уақытта тауарлы бекірені өсіру әсіресе, Қытайда, АҚШ-та, Францияда, Германияда, Италияда, Дания мен Жапонияда ерекше қарқынмен дамуда. Балық шаруашылығын жетік білетін мамандардың пайымдауынша, Қазақстанның балық шаруашылығын дамытуға ең қолайлысы – Қытайдың тәжірибесіне жүгіну. Өйткені, бұл елде тауарлы бекіре өсірудің әлемдік тәжірибесі қалыптасқан. Осы мәселеге Қытай мемлекеті ден қойып, арнайы мемлекеттік бағдарлама қабылдап, саланы дамытуға бет бұрған кәсіпкерлерге мемлекет тарапынан қолдау көрсетіп отырады екен.
Қытайдың аталған саланы экономиканың алдыңғы легіне шығарып, аса тиімді етіп отырғаны басқа елдерді де қызықтырады. Бір ғана мысал, әлем бойынша тауарлы бекіре өсірудің 60 пайызы Қытайдың үлесіне тиеді екен. Яғни, бұл елде жылына 20 миллион тоннадан аса тауарлы бекіре өсіріледі деген сөз. Қазақстанда тауарлы бекірені өсіру кең көлемде дамымай отыр. Мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, бұған несие саясатының жетілмегені кері әсерін тигізеді. Екіншіден, тауарлы бекірені өсіруге ұмтылғандар мемлекеттік қолдауды сезіне бермейді. Үшіншіден, тауарды өндіру технологиясы мен тәжірибенің жоқтығы осы істі өркендетуге кедергі жасайды. Төртіншіден, тауарлы бекірені өсіруге ниет еткен фермер, кәсіпкер, балықшыларды толыққанды ақпараттандыру жетіспейді. Тауарлы бекіре деген не? Жеке тауарлы бекіре шаруашылығын қалай құру керек? Оның экономикалық тиімділігі қандай? Міне, жұрт осыдан бейхабар.
Және бесінші бағыт – ғалымдар бекіре тұқымдас балықтардың табиғи жолмен көбеюіне ықпал ететін бір әдісті ұсынады. Ол – шабақтарды жасанды жолмен өсіру. Бұл – көптеген шет мемлекеттерде кеңінен қолданылатын әдіс. Рас, Қазақстанда, соның ішінде Атырау облысында осындай екі зауыт бар. Оларда жыл сайын 7 миллион шабақ өсіріліп, Каспий теңізіне жіберіледі. Бірақ мұның мөлшері көршілес мемлекеттермен салыстырғанда тіптен аз екенін мойындауымыз керек. Мәселен, жылма-жыл Ресейде 56 миллион, Иранда 22 миллион, Әзірбайжанда 15 миллион шабақ өсіріледі екен. Әзірге бекіре шабақтарын өсіруді ұлғайту мүмкіндігі шектеулі. Себебі, Атыраудағы бекіре шабағын өсіретін зауыттардың технологиясы ескірді. Елбасының тапсырмасына сәйкес, бекіре балығының аналық үйірін ұстай отырып, жылдық қуаттылығы 30 млн. дана шабақ шығаратын жаңа зауыт салу қажет.
Жоғарыда айтылғанның барлығы басым назарды, үлкен күш-жігерді, ерен еңбекті, мол қаржыны қажет етеді. Әңгіме тек балықты аулап, оны сатуда ғана емес. Мәселенің тамыры тым тереңде жатыр. Біз өмір бойы қазба байлықтардан рента алып отыра алмаймыз. Күндердің күнінде мұнай да, газ да сарқылады. Ал, балық дегеніміз – дұрыс пайдалана білсек, азайған қоры молаятын, сақтай білсек, сарқылмайтын ресурс. Осы саланы өркендетуді ұтымды ұйымдастыра алсақ, оның табысы да мол болады. Балық шаруашылығы балаларымызды да, немерелерімізді де, одан кейінгі талай ұрпақты асырайтын кәсіп. Осы саланың болашағын осы кезден ойлауымыз керек. Сондықтан салмағы да бар, бермегі де мол осы мәселені шешу баршамыздың міндетіміз деп білемін.
Бергей РЫСҚАЛИЕВ, Атырау облысының әкімі.
Соңғы жаңалықтар
Париж-2024: Мария Дмитриенко финалға шықты
Спорт • Кеше
