Айсберг астындағы ағыстар

Әлі есімде, 1989 жылдың соңы еді. “Жұлдыз” журналының проза бөлі­мін­де жаңа қызметкер, ақын Рафаэль Ни­яз­беков екі-үш жылдан бері көбесі сө­гі­л­мей шаң қауып жатқан көп қол­жазбаның ішінен жөргем іліктіргендей іліп түсіп “Құзғын тойған қыс” атты хикаятты оқып шықты да, ұнатып, кезекті нөмірге ұсынды. Журналға алғашқы беттен-ақ жөндем дүние ұсыну Рафқаңның өзіне де абырой. Әрі бас редактор болып келгеніне әлі бір жыл тола қоймаған Мұхтар Мағауиннің талабы “Жұлдызды” жақсарту, жаңарту, арыстарымыздың ақталуына орай ұлттық рухпен жаңғырту ыңғайынан табылып тұр еді. Әсіресе, жас, жаңа есімдерден үміт күтетін, таңның таза самалындай жамалды жаңалық іздейтін. Сол іздегені жаңағы хикаяттан табы­лып, оның авторы Тұрысбек Сәукетай шығармасы журналға шықпастан бұ­рын әуелі өзі “Жұлдызға” қызметке шақырылған болатын. Хикаятты қол­жазба күйінде оқып көңілі толған бас ре­дактордың орынбасары, марқұм Ра­мазан Тоқтаровтың сонда лапылдап балаша қуанғаны да жадымызда. “Ай, Мұхтар, бұл жігітті дереу “Жұлдызға” алу керек” деп кеу-кеулеп ай-шайға қаратар емес. “Жұлдызда” жұмыс істеу бақыт деп санайтын, ашаршылық туралы бір повесть жазу өзінің де қиялында жүрген жауапты хатшы Ахат Жақсыбаев та Рамазан ағаның ұсыны­сын құптайтын сыңайлы. Тек “Жұл­дызға” шықпақ оңай ма, сол қуанышты Тұрысбек сүйіншілетіп келіп өзімізге “жуып” кеткен Рафқаң екеуміз ғана “қап, әттеген-ай, келмей тұра тұрса болар еді, повесі енді кейін ысырылып, кешігіп шығатын болды-ау” деп өкінетін сияқтымыз. Өйткені, тәртіп солай-тын. Десек те, қатарымызға Тұ­рыс­б­ек қосылғасын ортамыз бұрын­ғы­дан толып, берекелене түсті. Тұрсын Жұртбаев басқаратын проза бөлімі нығайды. Келер жылы журналға повесі де шықты. Тұрсын М.Әуезов музей-үйінің директоры болып кеткен кезде елдің бас әдеби журналының проза бөлімінің тізгінін ұстауға Тұрысбек лайық деп танылды. Оның пайымды пікірін сол кездерде “Жұлдызға” шы­ғармалары шығып жататын Шерхан Мұртаза, Қабдеш Жұмаділов, Қалихан Ысқақ, Бекежан Тілегенов, басқа да біраз үлкен жазушылар ілтипатқа алып тұрды. Кейін жауапты хатшының да қызметін атқарды. Рамазан аға зейнетке шыққанда М.Мағауин еш ойланбастан редактордың орынбасарлығына қалам қуаты жағынан да, азаматтығы тұрғы­сынан ең сенімді серік інілерінің біріне айналған Тұрысбек Сәукетайды жыл­жыт­ты. Бара-бара журналды жоспарлау, жасау, автор тарту, редакцияішілік жұ­мыстың бар билігін беріп қойды. Бұған дейін 16 жыл табан аудармастан “Қа­зақфильмде” аударма бөлімін басқарған Тұрысбектің еңбек кітапшасындағы ек­ін­ші жазу әлі күнге өзгермеген. Біздің досты Жазушылар одағының сол баяғы үшінші қабатындағы “Жұлдыз” журна­лының редакциясынан, есігінің сыр­тына “Бас редактордың орынбасары” деп жазылған бөлмеден табасыз. Бұл дегеніңіз, Тұрысбектің өмірдегі тұрақтылығының, кәсіп пен мұратқа адалдығының бір көрінісі болар. Ал енді жоғарыда тілге тиек еткен, оның “Жұлдыз” журналына аттай қаланып шақырылуына себепші болған “Құзғын тойған қыс” хикаятына айналып келер болсақ, бұл жалпы әдебиетіміздегі сонау 32 жылғы сойқан ашаршылық туралы ащы шындықты ашып айтқан алғашқы соқталы туындылардың бірі болуымен қатар, автордың жазушы ретінде жан-жақты толысып қалыптас­қанын аңдатты. “Сүйек” деп аталатын бір тарауы “Егемен Қазақстанда” да жарияланған. Ауыр салмақ, қазақтың зілмауыр қасіретін арқалаған осынау хикаяттың басынан аяғына дейін мұңға бөленген сыршыл суретті сұлулығын бір сәтке де жоғалтпай алып шыққан­ды­ғына қайран қалғандайсың. Ашар­шы­лық нәубетіндегі адам тағдыры, бір отбасының ошақ отының аянышты азаппен сөнуі арқылы бүкіл халықтың басына түскен қасіретті шебер өріп, нанымды бейнелеп, тереңдей ашып көрсете білген. Асыл білезігін жарты шелек талқанға айырбастаған бір кездегі байдың сылқылдаған сұлу қызы, адам етін жемек болғанда қақпанға түскен... адам, шөмеледен тышқан аулаған бір кездегі жігіттің сұлтаны, сал-сері, саятшы Нұрбек. Уәкіл Ни­колай Исакович: “Демек, бұл “Социа­лизм” колхозының жеріндегі жүз жетпіс үшінші өлік де. Ұмытпай жазып қой” дейтін бір ғана штрихтан аждаһа алапаттың ауқымы анық аңғарылады. Осындай сұмдық трагедиялық сурет­терге толы повесті Тұрысбек роман қы­луға да ниет еткен-ді, бірақ осы алғаш­қы аса бір шынайылықпен мұңды мү­сін болып құйылған, көз бен көңілге бір­де­й ыстық қалпын бұзғысы келмеп­ті. Біз де сол шешімін құптадық. “Құзғын тойған қысқа” дейінгі әңгіме-хикаяттары да өзін сыйлайтын кез келген қаламгердің тақиясына тарлық етпейтін Тұрысбектің студенттік шағын көзге елестетемін. Орынды же­рінде тауып айтар әзіл-қалжыңға да ұс­та, сабырдан да жазбайды, бірақ кө­біне-көп саяқ жүреді. Тұрысбекті ғалым болар деп ойлайтынбыз. Ұстазымыз профессор Хайыржан Бекхожиннің жетекшілігімен Шоқан шы­ғармала­рын­да патшалы Ре­сейдің астарлы мысқыл­мен сыналуын ізерлеген ғылы­ми жұ­мы­сымен Қазан қа­ла­сында өткен сту­дент­тердің бү­кілодақтық ғылыми кон­фе­­рен­циясына да қатысып келіп еді. Дегенмен, ғылым­ға одан әрі тереңдемеді, Қа­заннан кері қайтты. Бірер жыл бұ­рын курсымыздың бір сер­кесі: “Шіркін-ай, Тұ­­­рысбек ғылыммен сол бе­тін­де ай­на­лыса бергенде ендігі ака­де­мик болып оты­рар еді” де­ген сыңайда өкі­ніш біл­дір­ді. Өз басым осы пікірді қа­былдай қоймадым. Себе­бі, жазушылық өнерді Тұ­рыс­бектің табиғатына тә­ңі­рім өзі тарту етіп дарыт­қан сияқты болып көрінеді маған. Еліміздің шығысынан, Ал­тай өңірінен шыққан та­лантты жазушылар үлкен бір шоғыр. Солардың бел ор­тасынан ойып орын ал­ған Тұрысбектің бала қия­лын ең әуелі Күршімнің сұ­лу табиғаты әлдилеген бо­лар. Ауылдың жаз жайлауы – Барлыбай тауында. Әкесі Рахметолла бақташы, мо­мын адам. Өз бетімен мұсылманша оқыған, арғы аталарынан бері намазын қаза қылмаған діндар. Әкеге ерген бала Тұрысбек Барлыбай­дың барлық қоныш-қойнауы, қолат-қолтықтарында бұзау бағып, біте қай­насып өседі. Ондағы Алабие, Жіңішке, Кесік, Қайрақты, Қабақ деген жер­лер­дің әрбір бұта, әр тасымен сырласып күн кешеді. Бұраңдаған Бұқтырма, мұнарланған тау шатқалдары, одан әрі Қатонқарағай. Барлыбай биігінен бақташы балаға осы ғажаптың бәрі көрініп тұрады. Өркештене сатылай биіктеген Алтай таулары осынау ұлы көшімен аспан жаққа сапар шегіп бара жатқандай. Биігінде мәңгі қар. Етегінде самырсын, қарағай, қайың. Сай-сала толы таспен тармасып ұйысқан үшқат, қарақат, таңқурай, жарға жармасқан тұшала. Осы бұла табиғат, туған жердің қасиет-киесі мен толайым тамашалары Алтайдың Қалихан Ысқақ, Оралхан Бөкей, Әлібек Асқаров, Дидахмет Әшім­ханов сияқты жүйрік жыршы­ларымен қатар Тұрысбек Сәукетайдың да, әсіресе, хикаяттар топтамасында бірінен екіншісіне ауыса отырып, әсем эскиз-суреттермен, жадында жәдігердей сақталған көрікті слайдтармен, мәйекті тілмен әдемі жырланған дер едік. Сөйтіп, Күршімде ес білгеннен жан дүниесі табиғатпен жарасым тапқан ойын баласы бірте-бірте басқа бір қызықтың сорабына түседі. Ауылға келген автодүкен алған заттың қалған ақшасын қайтармай, орнына кітап бере салатын көрінеді. Кейбіреулер бұған келіспей дауласып жатса да, дәл осы­нысы Тұрысбектің қолайына қона кет­ті. Кітап көп, үйіліп жатады. Әдебиет жаңа серпінмен дамыған алпысыншы жылдардың ортасы. Батырлар жырын тауысқан бақташы бала енді Ғафу, Із­тай, Шәміл, Әділбек, Сағи, Тұманбай, Қадыр сияқты аузымен құс тістеген арқалы ақындарға ауысты. Бір әрпін қалдырмастан құнығып оқиды, үсті-үстіне қызығып оқиды. Өстіп жүріп өлеңнің құдіретімен біздің Тұрысбегіміз сөз сиқырына арбалған екен-ау. Арбалғаны сол, өлең оның жүрегіне дерт болып байланды. Өзі де өлең жаза бастады. Жаны шуақ, көңілі шат, сезімі бұла. Кеудесі тұнған романтика. Жүрек әлдебір құштарлықпен лапылдап жанады. Жотаның басына шығып алып көкірегін керіп, көзі буланып, айнала төңірекке ұзақ-ұзақ қарап тұрар еді. Ауылды айнала қоршаған табиғат өлеңіне өрнегін салатындай. Сонымен бірге еліктеуі де, солықтауы да бар сияқты. Не керек, алғашқы өлең Күр­шімнің “Коммунистік еңбек” аудандық газетінде тасқа басылып шыққан күн де жеткен. Одан шалдарға Алпамыс пен Қобыландыны заулатып оқуы қосылып ақын бала атанды. Келе-келе ақын ба­ла­ңыздың өлеңдері Алматыдағы “Қа­зақстан пионері” және Семейдегі об­лыстық “Коммунизм туы” газеттерінің беттерінен жиілетіп көрінуге айналды. Осы тұста облыстық газетте Марат Қа­банбаев, Асқар Егеубаевтар жарыса, қатар көріне бастады. Газетте құлаш-құлаш өлеңі шығатын оқушыны мектеп алақанында ұстады. 1967 жылы “Совет­тік менің Отаным” атты республикалық конкурсқа бір дәптер поэма жазып, айды аспанға шығарғаны және бар. Құдай салмасын, қыздар хат жазып, көп достар тапқан. Ақын бала әдебиетті ғана емес, математика, физика, химия пәндерін де ұнатып жақсы оқыды. Оқушылық олимпиадаларда тәуір нәтижелерге жетіп, мектеп бітірерде Ленинградтың киноинженерлер институтына шақыру қағаз алған. Арманшыл жас алабұртқан көңіл толқуымен құжаттарын әуелі политехникалық институтқа тапсырса да, одан қайтып алып “нархозға” түс­кен. Бір жыл кілең беске оқыған студентті Москваның Плеханов атын­дағы қаржы институтына жіберген. “Балалық қой, бармай қалдым” дейді өзі. Ал, шындығында, көңілден ақын болсам деген арман кетпей қойған. Сол арман ақыры математика, физика­лар­дан, “нархоздан” да ат құйрығын кес­тіріп, 1970 жылы ҚазМУ-дің журналис­тика факультетіне алып келді. Қазақ­тың қазіргі қабырғалы қаламгері Тұ­рысбек Сәукетайдың айсберг астын­дағы ағыстардай жұрт біле бермейтін өмір бетінің бір айшығы осындай. “Не іздейсің, көңілім, не іздейсің?” деп ұлы ақын айтқандай, өз арман­дас­тарының арасына қосылғаннан кейін де көңіл тыныштық бермеді. Айсберг астында басқа ағыстар пайда болды. Өзінің өлеңнен гөрі прозаға бейімді­лігін сезіне берді. Алғашқы бір-екі әңгімесінің біз де дәмін алып көргенбіз. Сол кезде “эйфория”, “экстаз” деген әңгімеде қолданылған сөздердің астар­лы мағыналары жайында пікір алыс­қа­нымыз да есімде қалыпты. “Дос жү­регі” деген әңгімесінде жан сырын өлеңдегідей ақтарғаны бар еді. Өлеңнен кете алмай жүргені болар деп ойлай­мын. Кейінгі шығармаларының барлы­ғындағы көп жазушыларда кездесе бермес тұнып тұрған поэзия, ішкі сыр­шыл үндестік, нәзік лиризм лүпілі тоқ­тамаған сол ақындығының себебінен болар деп шамалаймын. Қалай болған­да да, өткен ғасырдың 70-ші жыл­да­рының ортасына таман Тұрысбектің мөлдіреген, тұма тұнықты тырнақалды әңгімелерінің жарияға шығуына жол ашылмай қалмады. “Жалын” журна­лында “Өзектегі өрт”, “Жұлдызда” “Тас­бақаның қабығы” іспеттес әңгіме­лері жарияланды. Бұдан соң осы жас жазушының қолайына дөп келер қой асығындай алшы түсіріп отырар жанры повесть болғаны да көз алдымызда. Сыр­лы-мұңды “Жанартаудың жа­лы­ны”, “Айлы түн еді”, “Шаңырақтан түс­кен күн” хикаяттары бірінен соң бірі жа­зылды. Осы таңғы шықтай таза се­зімге, ізгілікті ардақтауға құрылған хи­каяттар үш мәрте – бір рет бірінші, екі рет екінші “Жалын” сыйлығын енші­ле­генде алыс Көкшетауда жатып Тұ­рыс­бектің табысына, қазақ проза­сын­дағы сәтті қадамдарына қуанып едік-ау. Одан бері де отыз жылдай уақыт зымырап өтіпті. Сол алғашқы повестер­дегі ұстанымы мен ұсталығынан жаз­баған Тұрысбек Сәукетай бұл күндерде өнегесі мол, өрісі кең, қаламгерлік па­рыз үдесінен шыққан, шынайы су­реткер жазушы. 1998 жылы “Жазушы” баспасынан шыққан, халықаралық “Алаш” сыйлығын иеленген “Көлең­ке­лер патшалығы” кітабындағы жоғарыда айтқан “Құзғын тойған қыс” хикаяты бастатқан серек-серек салиқалы повес­тер топтамасы, Желтоқсан оқиғасынан кейінгі қазақ қоғамының қатпарларына үңілген, алмағайып шақтың қараң­ғы­сында қарманып жол іздеген халық рухының жаңғырықтарын аулаған “Айқараңғысы” және “Желқайық” сияқты кең тынысты, биік өрелі, соны сипатты күрделі романдары жазушы­ның қазіргі әдебиетіміздегі орнын осы­лайша биік бағамдауға негіз береді. Бәрі бәйгелі болған алғашқы кездегі шағын повестерін былай қойғанда, Тұрысбектің “Көлеңкелер патшалығы” жинағына енген таңдаулы хикаяттары­ның тартымдылығы қандай десеңізші! Әдемі жырдай оқылады. Тілінен Алтай баурайларындағы көкорай шалғынның сыбдыры естіледі, жұпарлы лебі еседі. Кейде бір ерке бұлақтай сылдырап, қыз шолпысындай сыңғырлағанына еріксіз сүйсінесің. Сезім суреттері, ауылдағы өмір суреттері, бал мінездер, балдәурен балалық елестері ғажап. Өзіңіз де “Мұң перделеген терезеден” қарағандай боласыз. Әйәш қонжық аю сіздің де бір аяулыңыз болып, көңіліңіздің төрінен орын алады. (Мен, тіпті, сол қонжық тағдырын өлең-балладаға айналдыруға Тұрысбектің рұқсатын да алып қойып едім). Соның бәрін бастан өткерген, өзгермеген дүниеге өзгерген көзбен қа­рап тұрған Тұрысбектің бала кейіпкері Том Сойер, Геклберри Фин, Қожа, Чук және Гектермен қатар өмір сүруге қақылы, сол атақтылармен тең праволы сияқты көрінеді маған. “Бесінші “Б”-дағы Бетховен” де солай. Әр хикаяты қандай да бір салиқалы әңгімеге, тиянақты талдауға өзек болғандай. Қазақ өміріндегі үлкен бір соқталы кезең – Желтоқсан оқиғасы мен одан кейінгі жылдарды айқын көркемдік тұжырыммен, тарихи мән-маңызына һәм психологиялық астарлы иірімде­ріне терең үңіле, талқандалған адам тағдырлары арқылы, солардың жан-дүниесі мен сана-сезіміндегі қасіретті өзгерістер арқылы көрсететін ірі көр­кем полотноға тәуекел етуін Т.Сәуке­тай­дың суреткерлік батылдығы деуіміз керек. Алғашқы романы – “Айқараң­ғысы”. Мұнда айқараң­ғы­сындай өтпелі уақыт, бұл да өтер, мәңгі қасірет жоқ деген астарлы тұспал жа­тыр. Уыз ма­хаб­баттары­ның қуаны­шына у құй­ылған Әзиз-Сұлтан мен Сәбираның күйреген ба­қы­ты. Қонаев, Олжас Сү­лейменов, Гор­ба­чев, Ли­га­чев ақиқат ая­сында өте нанымды бей­неленіп, ро­манның әсер­лілігін арт­ты­ра түскен. Мойнына бұ­ға­лық түспе­ген бұла жас­тықтың алаң­ға селдей ақ­тарылып шы­ғуы кере­мет-ақ. Бұрынғы дәстүрлі роман түсінігінен форма­сы да, мазмұны да бөлек, композициялық тү­зілімі, психологиялық шегі­ніс­те­рі, кейіпкерлердің жан-жақтан жосылып аққан бұлақтардай ақы­рын­да бір арнада тоғысуы неғұрлым еркін қалып­талған роман­да баяндау жоқ, бәрі су­рет­пен, оқи­ға­мен өріліп бе­ріледі. Мі­нез­ге бай, бей­­­нелі сырбаз тіл дәмі таң­дайыңызда қал­ған­дай. Ағы­ны байсал, шым-шым­­­­даған шымыр тегеу­рін­­ді, толқындаған иірімі мол қазағым­­ның қаптал тілі. “Айқараңғысы” – азат та бостан Қа­зақ­стан­ның жаңа тарихындағы соқ­та­лы кезеңдерді кең тыныспен қам­ти­тын, эпопеялық мақсат көздеген ро­ман­­­дар циклының тырна­қал­ды туын­дысы десек, екінші роман “Желқайық” Желтоқсаннан бастап тәуелсіздік алған­ға дейінгі қазақ қоғамының әлеуметтік-психологиялық тұрмыс пен тіршілік күйін, ой-сана­сының аума-төкпе ағындарын зерде­лейді. Бұл екі роман да кезінде “Жұл­дыз” журналында жария­ланған, оқыр­ман қауымнан жоғары бағасын алған. Тек сыншылар мен жазушы ағайындар “Көрмес түйені де көрместің” кебімен жұмған ауыздарын ашар емес. Оқта-текте көзіміз шалып қалады, жақсы нәрсені көрмеуге ше­берленіп алыппыз. “Тәуелсіздік жылда­рын көрсететін дә­неңе жоқ” деп ауыз­ды қу шөппен сүр­тіп, қара аспанды жау­дырамыз. Марқұм Бекежан Тілеге­нов­тің көп шындық­тарды алғаш шы­рыл­датып айтқан “Қа­ра жел”, “Сексен алтыншы жыл” си­яқ­ты кесек те кемел романдарына Мұх­тар Мағауиннен басқа ешкім жылы сөз айтпады. Ра­мазан Тоқтаровтың аққу әніндей “Бітеу жарасы” жайлы ешкім жұмған аузын ашпайды. Дәл осы Рамазан ағамыз осы­дан он жыл бұрын, қайтыс бола­рынан он күн бұрын Тұрысбектің 50 жылдығында өзі жақсы көретін қалам­дас інісінің қоғам мен заманның тол­ғақ­ты мәселелерін толғап жүргені жай­ын­да тебірене сөйлегені көкейімнен кет­пейді. Сол тебіреністі тірілтсек, ұлы мәртебелі Тәуелсіз­ді­гі­мізді терең қат­пар­ларымен қопара, мей­лінше кең ауқым­мен паш ете жыр­ғай зерделеп жатқан үлкен дүние­ле­ріміздің бірегейі Тұрысбек Сәуке­тай­дың нақ жаңағы “Айқараң­ғысы” және “Желқайықпен” әдебиеті­мізге мол олжа салып басталған “Қилы тағдыр” романдар циклы екені сөзсіз. Біз байқаған тағы бір ерекшелігі, жазушы Тұрысбек Сәукетай өз шығар­ма­ларында көрген, естіген, білген шын­ды­ғымен, жалпыға мәлім аксиома шын­­­дықпен ғана шектелмейді. Көрме­генін де көруге, білмегенін де білуге ұм­­­тылады. Сезім-түйсігімен осы шын­дық-ау деген шексіздікке қиялын ша­рық­татады. Шын суреткерліктің қол же­те бермес әуселесі де осы емес пе. Олай болса, стильдік жағынан, көркем­дік тұрғыдан, қилы тағдырларды бір арнада тоғыстырудың қисынын табу мен жалпы жазушылық шеберлік орай­ында “Желқайықтың” бір сүйем болса да алға кеткендігі көңілге қонымды. Жақ­сы үлгісі жан-жақты талдауды қа­жет етер, көкейкесті тың тақырыпты қау­­­заған, тарихта қалар өмірлі туын­ды­ның жөні осы. Демек, 100 сериялы шым-шытырық фильм түсіруге болар­лықтай қалың қатпарлы “Қилы тағдыр” циклының үшінші романы, қазір, Ғафу ақын айтпақшы, жүремелете жазылып жатқан “Қыран қазасының” деңгейі алдыңғылардан жоғары болады деп үміттенуге негіз бар сияқты. Түптеп келгенде, “ақырын жүріп, анық басарымыз” да Тұрысбек болып шық­ты. Баяғыда Бальзак үлкен дү­ние­лерінің ара-арасында бір ауық ты­ныс­тап сергу үшін махаббат тақыры­бын­дағы көл-көсір новеллаларды үйіп-төгіп жазып тастайды екен. Сол үрдістен табылған біздің Тұрсекең де бағзы дәу­ір­лерде ғұмыр кешіп, адамзат өрке­ние­тіне өлшеусіз үлес қосқан ақыл-ой алыптары қақында еркін баяндаған әпсана-эсселерден тұратын “Көне дүние кемеңгерлері” атты қызғылықты танымдық кітабын шығарды. Тіршілік туралы пәлсапалық мәнді мөлтек түйіндерін “Шытыра” деген атпен топтастыруда. Әлі күнге кинодан да қол үзбей, 200-ден астам көркем фильм сценарийлерін қазақшалауының өзі атан түйеге жүк боларлық, өз алдына бір төбе еңбек. Міне, осыларға Жазу­шы­лар одағындағы ұйымдастыру шаруа­ларындағы ықтияттылығы, проза секциясының жұмысын жүргізу сергектігі, “Жұлдыз” журналының не­гізгі бір ұстынындай жиырма жылдық жанкештілігі қосылғанда біз Тұрысбек Сәукетайды алтын басты азаматтық, сәулелі суреткерлік биіктерге көтерген айсберг астындағы ағыстардың қанша­лықты шарапаттылығын сезіне түсер едік. Ал оны түгел түгендеп шығу бұл мақаланың да, бір мақаланың да шеңберіне сыймаса керек. Қорғанбек АМАНЖОЛ. Алматы. -------------------------------- Суретті түсірген Берсінбек СӘРСЕНОВ.