Селдіреген сексеуіл

Талбесік Шөлейтті далада құм бар­хан­дарының көшкінін “кісендеп” ұс­тайтын, ұлан-ғайыр адырлардың то­пы­рағын эрозиядан сақтайтын, аты­раптарда тіршілік ететін елді ме­­кендерді дауылдардан қорғайтын сексеуілдің қадір-қасиетін біл­мей­тін адам аз болар. Шеті көзге ша­лын­бас құладүзді құлазудан құт­қа­ра­тын табиғаты айрықша ағаштың бұл түрі негізінен оңтүстік өңірінің Түркістан, Шардара, Оты­рар, Арыс, Созақ аймақтарында өседі. Егер өсімі жақсы болса, тамыры отыз метрге дейін тереңдеуімен жер­ге де, елге де паналық пайдасы ора­сан сексеуіл қоры облыста 2941600 гектардан астам алқапты алып жатса, оның басым бөлігі Со­зақ ауданының аумағында – 1599200 га. Ең үлкен үлес салмағының осы өлкеде болуының басты себебі де қарт Қаратаудың теріскей тұсының солтүстігі үстінен ұшқан құстың қанаты талатын иен Бетпақдалаға, оң­түстігі телегей теңіздей Мойын­құмға созылатын ауқымдылығында, жерінің тұзды кебіртектігінде, су­сымалы құм қабатының қалың­дығында. Байтақ аралықты желі жиі үздіксіз уілдейтін қолай­сыз­дықтан құтқарудың бірден-бір жолы ағаш егу екені де бесенеден белгілі. Ал, құмдақ және тақыр жері басым әрі ауа райы Арқаның табиғаты тектес осы өлкеде өсетін бұтақты дарақтарға қарағанда сек­сеуіл өсімтал да төзімді. Сексеуіл алқабын сауықтыра отырып, бұл өңірде молайту шаруасымен Созақ орман және жануарлар әлемін қор­ғау жөніндегі мемлекеттік мекемесі айналысады. Ауданның жер көлемі 4 миллион гектар болса, оның 1 млн. 200 гектары осы мекеменің иелігіне тиесілі. Осыншама кеңдікті ен жайлаған орман қорының бір шеті Жамбыл облысындағы Мо­йын­құмның толқынды құм жота­ларынан басталады. Екінші ендігі Қызылорда облысының Жаңа­қорған ауданына барып тіреледі. Шөлейтті, құмды далада табиғи өсетін қатты ағаш тұқымдасқа жататын сексеуілдің жалпы ақ, қара, Зайсан деп аталатын үш түрі бар. Созақта соның алдыңғы екеуі өседі. Ағы құмды төбелерде, қарасы тегіс жазықтарда бітеді. Оларға баяу бой көтерер кірпияздық тән. Жиыр­ма бес жылда 1,5-2 метрге де­й­ін өседі. Осы кезде ғана пісіп-жетілді деп есептеледі. Ал енді тұзды топыраққа да, құрғақшылық жағдайға да төзімді осы сексеуіл алқаптары Созақтың ұшы-қиырына көз жетпес дала­сында, айналасы адырға ала қаша­тын ауылдарда орманға айналдыру­дың барысы қандай? Міне, енді қоршаған ортаны қорғауда бүгінгі өзекті мәселенің бірі болып отыр­ған осы сауалдың түйінін тарқатып байқалық. Рас, бағзы замандардан бертінге дейін, кеңес дәуірі дәурен құрғанға шейін Созақ даласын сексеуілдің ну орманы көмкеріп тұрғаны та­рих­та дәлелденген дерек. Баба-ата­ларымыз сыңсыған тоғайдай жай­қалған оны қызуы қуатты бол­ған­дықтан, қысы-жазы тұрмы­сында отын ретінде пайдаланғаны да ай­ғақты ақиқат. Ежелден серіктес сексеуілді, даланың өзге де бұта-бүр­генін бей-берекет кесе бермей, қажеттілігіне аса ұқыптылықпен, ұсықты жаратып келген дәстүрлі әрекеті де қазақтың өткен өмірінен белгілі жәйт. Бүгінде бұрын жалпақ жазығы­мыздың сұлулық салтанаты болған сол қалың сексеуіл тым селдіреп кетті. Алыстан қарауытқан қараған қатары уақыт озған сайын азайып барады. Кезінде тұтасқан қара ормандай орамдары от опырғандай селкеу-селкеу көзге түседі. Содан да соңғы кезде өте сирексіп қалған сексеуілді қолдағы бар ұрығынан өсіріп, жаңа алқаптарын жасау маңызды іс. Бұрын да табиғаттың бір байлығы санатында қорғалып келгені мәлім. Әсіресе, соңғы жыл­дары сексеуіл алқаптарының кемуі­н­е жол бермеуге байланысты Үкі­мет тарапынан бірқатар маңызды қаулылар қабылданды. Бірақ, іс-шаралардың жүргізілуіне қарамай, оның діттеген деңгейге жетпей тұрғаны да ащы шындық. Мұның тиісті орындардың сала мамандары, қызметкерлері зерттеген, түйін­деген, табиғат жанашырларының пікір-ойларымен қуатталған көп­те­ген себептері алға көлденең тарты­лады. Біріншіден, сексеуілдің пісіп-жетілгенін де, орта өскенін де өз­дерінің атасынан бұйырған байлық­тай аяусыз қырқатын браконьер­лердің жосықсыз әрекеті. Оңай олжа отынға балайтын пайда­күнемдерге тоқтам болмай тұр. Ауыл адамдары ерекше қорғауға алынған сексеуілді өз меншігіндей қалай болса солай кесіп әкете беру заң бұзушылық екенін білсе де, жөнсіз әрекеттерінен арылмай-ақ қойды. Құдды сұрауы жоқтай, отынның басқа түрін сатып алудан тартынып, іргедегі тегін дүниені жымқыруға жақын. Былтыр Созақ орман және жануарлар әлемін қор­ғау жөніндегі мемлекеттік ме­кеме қызметкерлері ұйымдастырған 108 рейдтің нәтижесінде орман заң­на­масын бұзушылықтың 31 оқиға­сы тіркелді. Келтірілген зиян 1868553,5 теңгені құрады. Бұл тексеру кезінде хаттамаға түсірілгені ғана. Ал түн қатып, болмаса күндіз де қадаға­лаудан қалтарыста сексеуіл тасып ұстатпағандар қаншама. Биыл да сексеуілге сұғанақтық өршімесе, азайғаны байқалмайды. Бір қызы­ғы, тамызыққа ағаш ұрлаушы­лар­дың арасында жылда орманшы­лар­дың құрығына ілігетін тұрғындар кездеседі. Сексеуілдің қызу қуатына құ­мар­лардың азаймай отыруын атал­мыш ұжым қызметкерлері орман алқаптарының бір-бірінен шалғай орналасуымен және ауқым­дылы­ғымен, оларды тәулік бойы бақы­лаудың қиындықтарымен байла­ныс­тырады. Шынтуайтында, олар­дың бұл уәжі қисынды. Қиян қыр­лардағы, алыс адырлардағы ірі дегендегісі – 40.000-50.000 гектар, кішісі 4000-5000 гектарды алып жатқан және аудан орталығы Шо­лаққорған ең ұзағы 250 шақы­рым болатын сексеуіл алқаптарын күні-түні күзетудің өз қиыншы­лы­ғы жетерлік. Кейбіреуінде жал­ғыз орманшыдан. Бірқатарында не автокөлік, не аткөлік жоқтың қасы. Шегіне көз жетпейтін атырапты бір адамға араға уақыт ұзатпай аралап шығудың ауырлығын тағы қосы­ңыз. Әр орман алқабында қашық­тық­ты қадағалауға арналған мұна­ра­лардың да ешбірінде орнатыл­мауы бақылауға тұсау. Орманның көзделген дәрежеде өсіп-өнуіне екінші кедергі, басты нұқсан – өрт. Қыруар қаржы жұм­салып, қаншама жыл тер төгіп, ерен еңбекпен аялап өсірілген ор­ман алқаптары әртүрлі себептермен абай­сызда /бәлки қасақана/ тұтан­ған отқа оранып, орны ойсырап қалатыны өкінішті. Оқиғалардың жыл сайын қайталана беруі де сексеуілді сиретумен келеді. Ал­дын-ала сақтық шараларының жа­сал­мау салдарынан тек сексеуіл ға­на емес, тұтас тоғайлар, жайы­лым­дар, егістіктер қара күлге айна­лып жатқанын естіп те, көріп те жүрміз. Енді сексеуіл шоғырларының бойында, қанатын жаза алмай, бірк­елкі жайылып, жайқалмауының және бір күрделі себебіне тоқта­лайық. Созақ даласында “Қазатом­өнеркәсіп” ұлттық компаниясының “Катко” бірлескен кәсіпорны” ЖШС-іне қарасты бірқатар меке­мелер жұмыс істейді. Қазыналы Қаратаудың байлық тұнған шалқар қойнауынан өндірілген бағалы кеннің еліміздің де, өңірдің де өркендеуіне қосар пайдасы орасан, әрине. Бірақ, кеншілердің қазба жұмыстары кезінде кейде орман заңымен санаса бермейтіні де сек­сеуілдің өніп-өсу жүйесінің бұзы­луына соқтырып жатады. Олардың орман қоры жерінің бөлігінде бұр­ғылау ісін жүргізуде алғышарт­тарды жасауға немкеттілік таныта­тыны талай рет анықталды. Жеті қат жер астынан кен іздеу­шілер еліміздің заңдары бойынша орман қорының меншігіндегі аумақта бұрғылау ісін орындауға кірісер алдында сол тұстағы құнарлы то­пы­рақ қыртысын залалсыз орынға сырып жинауы қажет. Жұмыс аяқталған соң жаңағы үйіндіні бұ­рын­ғы жеріне қайтадан жаймалауы керек. Көбінде бұл заңды талаптар орындала бермейді. Бұл туралы Созақ орман және жануарлар әлемін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекеме директоры Шора Ерназаров былайша сөз өр­біт­ті. “Катконың” бұрғылау­шы­лары орман қорындағы сексеуілдің қолдан өсірілген жас өскініне де, табиғи өсіп тұрғанына да қарамай, жұмыстарын құжатты түрде күніл­гері заңдастырмай жерді астан-кестең қопарып тастайды. Қыруар қаржы жұмсап егіліп, енді көтеріл­ген және бұрыннан бар сексеуіл қатарларының көз алдымызда жойылып жатқанын көргенде қалай жаның ауырмас. Кен қазу бәрімізге ортақ игілік екенін түсінеміз. Тым бол­маса олардың орманның опы­рылған орнын қалпына қайта кел­тіріп бергенін қалаймыз. Бұл мін­детке немқұрайдылықтары ашын­ды­рады. Талай рет соттасып, айып­пұл төлеттік. Осы мәселеге облыс­тық, республикалық тиісті мекеме­лердің араласуы қажет. Қазір де кеншілердің сексеуіл алқабының едәуір құнарлы бетіне келтірген зиянын өндіру жөніндегі бір талабымыз сотта жатыр. Байырғы орманшы осылай дейді. Сексеуіл алқабының ауқымын ұлғайтуға қатысты қажетті жағдай­лардың бірі ауа райының қолай­лылығына тікелей байланысты екенін білдік. Бұл оны қолдан өн­діру. Яғни, піскен дәнін жинап, Алматыдағы арнайы зертханадан сұрыптаудан өткізіп, осы мезгілде айдалған жерге ұрығын себу. Мұ­ның да өзіне тән ерекшелігі, қиын­дығы бар. Көктемде жердің бетіне қылтиып қана өскен балапан сек­сеуіл жылдың осы мезгілінде суық­тық 7 градустан аспаса және жаз ап­та­бынан аман қалса, одан әрі ызғарға көндігіп, бой алып өсіп ке­те­ді. Өнгені күзде 25 пайыз деп есеп­телінсе, әрі қарай күтімге алы­нады. Бұдан төмен болса есептен шығарылады. Кей жылдары көктем аязды болып, еңбек зая кететін жағдайлар да болып тұрады. Шу ауылдық округіне қарасты аумақта біздің орман қорына жат­пайтын, арнайы қорғауға алын­баған 41000 гектар табиғи өскен сексеуіл алқабы бар. Егер тездетіп қор­ғауға алынбаса, есепсіз қыр­қылудан ол да құрып бітуі әбден мүмкін. Осы орман алқабын өзі­міздің қорға дер кезінде өткізіп, жойылып кетуден сақтап қалу үшін аудан әкімдігіне, облыстың табиғи ресурстар және табиғат пайда­лануды реттеу басқармасына осы мәселеге ықпал етуін сұрап, бір­неше рет хат жаздық. Алайда, әзірге бізді қуанта қоярлық нәтиже жоқ, дейді тағы бір сөзінде Ш.Ер­назаров. Сексеуілді елді мекен­дердің төңірегіне жақындатып егу ісінің ойдағыдай шешілмей отыр­ғаны да бізді қынжылтады. Ауыл­дарға тақау орналастырылған ор­ман­дардың қандай маңыздылығы барлығы айтпаса да түсінікті. Алай­да, аудан әкімдігі осы мақсатқа жер бөлуді қиындатып келеді. Жасыра­тыны жоқ, бір рет 2000 га жер босатты, онда да Шолаққорғаннан 250 шақырым қашықтықтан, Қаратаудың бір түкпіріндегі уран өндіретін Буденов шахтасы жағы­нан. Бұл біздің көздегенімізді көн­шітпесе де, жоспарға бола амалсыз ектік соған. Ал Созақтың аралары алшақ ауылдары айналасында, Құдайға шүкір, бос жер жетіп артылады. Жергілікті билік осы тір­ліктің күрмеуін тарқатуын сонша­лықты күрделендіре бермей, ортақ мүддеге қарай ойысқаны құба-құп болар еді. Кәнігі орманшы мен оның облыстағы майталман әріптес­тері­нің толымды тәжірибесінен қорда­ланған пайымдарын, Созақта өзі­міздің көзбен көргендерімізді тү­йін­десек, қадым замандардан ха­лықтың талай қажеттіліктерін өтеп келе жатқан сексеуілдің бүгінгі жай-күйі осылай олқыланып тұр. Аяныштылығы ақиқат. Ойлантады. Толғантады. Тереңге тамыр тартып кө­геріп, аңызақ пен аяздан ала­сармай 40-50 жыл дегенде жеті­ліп, құла дүздің дидарын диландырып тұрған ағашты жаппай жосықсыз отай берсе, оның да бір күні түгесі­луі хақ. Қолдан өндірілетіні өсіп-жетілгенше, ұзақ уақыт керектігі және анық. Оның да өмірі тұқы­мын құртар табиғат тосындығына, кездейсоқ өртке, айдаладағы “бат­пан құйрыққа” дәніккен сумақай­ларға тәуелді. Рас, сексеуілді аз мөлшерде тұрғындарға ішінара белгіленген алқапта, сынған бұтақ­тарын, қурағандарын санитарлық мақсатта ғана кесуге рұқсат етіледі. Бірақ, кейбір үйлердің ауласында тау-тау болып үйілген сексеуіл дөңкелері оған місе тұтушылықтың, қанағатшылдықтың жоқ екендігін айқын аңғартып тұр. Бітімі әркелкі, әредікте ербиіп селкеу өскен сексеуіл алқабында жа­йылып жүрген мал да жерден тыр­биып әрең бой көтеріп келе жат­қан жас өскінді табаны астында тап­тайды. Тұрғындар өзінің кіндік қаны тамған жердің табиғатына шы­найы жаны ашымаса, онсыз да жа­дағай туған өлкесінің тоғайсыз, тіп­тен жүк ағашсыз жалаңаш қалуы мүмкін. Әрине, сексеуіл қорын қорғау бары­сында орын алған олқылық­тарды оңалту, бұл салаға қамқор­лық­ты мейлінше күшейте түсу мем­­ле­кеттік тиісті мекемелердің ны­санаға мықтап алар, ширата тү­сер шаруасы екенін де айта кет­кеніміз жөн. Ал, әзірге сексеуіл селдір. Оның тағды­ры, иә, иә тағдыры қазір тәлкекке түсіп тұр. Адамдардан рақым күтеді. Жеңіс БАҺАДҮР. Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданы.