Қазақ жерінде, Абайдың, Мұхтар Әуезовтің отанында 480-нен астам бомба жарды. Алдымен жердің бетінде, содан кейін жердің астында жарды. Дегелең деген тау үгітіліп түсіп қалды. Айдаһардың тіліндей жалаңдаған жалын сондағы ағайынды жапырып кетті. Бала демей, шал демей әлі күнге дейін соның құрбандығына айналып жатыр. Марқұм Рымғали Нұрғалиев деген менің досымның өткен жылы бас газетте жазған мақаласында бір әулеттен жалғыз мен қалдым деп жылағаны да есте. Ал әулетінен түк қалмай, қырылып қалғандар қаншама. Бұл жөнінде біз айтудай айттық та, жазудай жаздық та, бірақ ешкім көңіл бөлмеді, селт етпеді. Тек биыл ғана біздің бұл қасіретімізге ортақтасып, БҰҰ-ның Бас хатшысы Пан Ги Мун келді. Жаны жаралы қазақ жерін аралап көрді. Содан кейін айтқан болар айтатын жеріне, осы тақырыпта Вашингтонда жиналыс өтті. Айтайын дегенім, осы тажалдың аузын біздің Елбасымыз жапты. Бұл Кеңес өкіметінің құламаған кезі еді, соған қарамастан, Семей полигонын жабу туралы Жарлыққа қол қойды. Мұндай ерлікке басқа ешкімнің де батылы бармас еді.
– Әкім аға, биыл қазақ үшін әрі жауапты әрі жемісті, қазақша айтқанда, берекелі-мерекелі жыл болды ғой деп ойлаймын. Неге десеңіз, биыл Қазақстан мұсылман елдері, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, түркі тілдес, Орталық Азия мемлекеттерінің ішінен алғашқы болып ЕҚЫҰ-ға төрағалық етті. Енді, міне, осы ұйымның 11 жылдан бері түрлі себептермен жалғаспай келе жатқан Саммитін елордамызда өткізіп, әлем назарын Астанаға аудардық.
– Иә, бүгінде Астана Саммиті бүкіл әлемнің назарында. Оны өзіміз күнделікті көріп те, оқып та отырмыз. Қазақ үшін бұл – үлкен мерей. Және Астана Саммиті бізге бірер күндік қана мақтаныш емес. Бұл ойымды нақты мысалмен дәйектей кетейін. Айталық, біз әңгіме арасында Америка Құрама Штаттары деп күнде айтып жүрміз ғой. Міне, осы елде 51 штат бар, яғни бұл – 51 мемлекеттен құралып отырған ел. Алайда жұрт мықтағанда бұл елдің бірнеше штатын ғана білетін болса, ал басқасынан мүлдем хабары жоқ. Мұны айтып отырғаным, біздің осыдан 19 жыл бұрынғы халіміз сондай еді. Кеңес Одағында 16 республика болды және 16 автономиялы республика бар еді. Соның бәрін қосқанда 32 болмай ма. Міне, осы 32-нің бір-екеуін болмаса, қалғанын мына әлемде ешкім де білмейтұғын. Сол кезеңде қызмет бабымен шетелдерге шығып жүрген кезіміз ғой. Сонда Қазақстаннанбыз, біз қазақпыз десек, ешкім білмейтін. Тіпті мұндай ел бар ма еді деп те сұрамайтын. Бізді орыс деп ұғатын. Ендеше, бұл Саммиттің біздің елде өтуі Жаратқан иемнің берген сыйы деп түсінген жөн. Бүгінде өз алдымызға тәуелсіздік алғанымызға 19 жыл болса да біздің елді әлем әлі де жете танып білді деп айта алмаймын. Ал мына Саммит бүкіл әлемнің байлаулы көзін бір сәтте ашып жібергендей болды. Тіпті дүниені дүр сілкіндірді десе де болады. Иә, бұл жиынның дүние жүзіндегі беделді адамдарды, беделді елдер басшыларын Астанаға жинауы Қазақ елінің зор табысы. Әрине, біз өз алдымызға тәуелсіздік алған жылдар ішінде өзімізді-өзіміз көрсете алмаған болсақ, бұрынғы Кеңес Одағының қатардағы бір республикасының деңгейінде қалып қалған болсақ (мұндай мемлекеттер әлі де бар) біздің елге осы үлкен қонақтар, елді аузына қаратқан қайраткерлер келмес еді. Бұл жерде мен атын атап, түсін түстеп, пәленше-түгенше шақырса қайда қалды демей-ақ қояйын, бірақ біздің елімізге келуге бәрінің бірдей келісіп, осы жиынның Астанада өтуі Қазақ елі, қала берді барша Орталық Азия елдері үшін зор абырой болғаны анық.
– Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық ететін тұста, яғни жыл басында Қазақстан тарапынан атқарылатын барлық шаралар Сенімге, Дәстүрге, Ашықтыққа және Төзімділікке негізделетінін Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев бүкіл әлемге айтқаны белгілі. Ең бастысы, Қазақстан сол қағидадан айныған жоқ. Сол үшін де ұйымға мүше елдердің қолдауына ие болды десек, Астана Саммитінде сөйлеген сөзінде де Елбасы барша адамзат баласы үшін маңызы зор мәселелерге әлем назарын аударумен қатар, жиынға қатысушыларды осы жәйттердің шешімін бірігіп іздеуге жұмылдырған жоқ па?!
– Оның рас. Президент осы алқалы жиында ортаға салған жәйттердің бәрі де жалпы адамзат қауымы үшін маңызы зор мәселелер десем, сол бес мәселенің екеуі Қазақстан тарапынан бұрыннан-ақ айтылып келеді (алайда дәл осындай биік деңгейде сөз болған емес). Мысалы, ұлтаралық татулық, дінаралық түсіністік деген мәселені алайық. Өзің жақсы білесің, біз Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезін елімізде үш рет өткіздік. Дегенмен, сол жиындардың әсері дәл осы басқосудай болған жоқ (себебі, оның керегі не, дәстүрлі төрт дін жетпей ме деген сияқты сыбыр-сыбыр да болмай қалған жоқ). Ал Астана Саммитінде Қазақстан Президенті осы мәселенің басын ашып айтты және де Қазақстанның бастамасы бойынша діни түсіністікке үндейтін Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері съезінің алаңын пайдалануға ЕҚЫҰ-ның мүмкіндігінің барлығын да айтты. Бұл мәселе де жиынға қатысушылар тарапынан қолдауға ие болды. Бұл – үлкен жеңіс.
Президенттің Астана Саммитінде, алқалы топтың алдында ортаға салған өзекті мәселесінің бірі – қару-жараққа байланысты десем, бұл әлемнің ең басты бас ауруы болып тұрған жәйт. Мысалы, мен Кореяның солтүстік жағына 1971 жылы алғаш барған едім. Сонда Пхенджон деген жер бар екен, сол жерде болдым. Оны айтып тұрғаным, әлгі жерде Американың және Солтүстік Кореяның комендатуралары аптасына бір рет кездесіп, қандай заң бұзушылық болды, оған кім кінәлі деген сияқты әңгіме өткізіп тұрады екен. Сырттан барған кісі жағдайды қайдан білсін, мен ғимараттың ішін аралап, тіпті балконға да шығып, тыныстап тұр едім. Әлі күнге дейін есімде, Ли Зу деген аудармашы қыз жүгіріп келді де: «Әшімов жолдас, бері жүріңіз», – деп кері шақырып әкетті. Оған: «Не болып қалды», деп едім, әлгі қыз: «Ана жақтың мергендері қарап тұр ғой, сіздің сырт кейпіңіз азиаттардың түрі. Олар сізді біздің корейлердің бірі екен деп атып тастауы да әбден мүмкін ғой», – деп жауап берді. Сол жолы екіге бөлінген дегеннің не екенін сол елден көрдім.
– Қазақстан ядролық қарудан бас тартқанымен, өзіңіз айтқандай, бүгінде қайсыбір елдер жанталаса қарулануға ұмтылып отыр. Демек, соғыс қаупі әзір сейілетін түрі жоқ десек те болады. Сондықтан да Саммитте сөйлеген сөзінде Нұрсұлтан Назарбаев ел мен ел арасында туып жататын алауыздықтың алдын алуды ойластырып отыратын бір арнайы ұйым құрудың жайын айтты. Қазақ елінің басшысы бұл жерде өз халқымен қатар, бүкіл әлемнің қамын, амандығын ойлап отырғандығы дәлелдеуді қажет етпейтін шындық қой.
– Кезінде Кеңес өкіметі, салыстырмалы түрде айтқанда, басқаларға жұмсақтау қарағанымен, бізді аяған жоқ. Қазақ жерінде, Абайдың, Мұхтар Әуезовтің отанында 480-нен астам бомба жарды. Алдымен жердің бетінде, содан кейін жердің астында жарды. Дегелең деген тау үгітіліп түсіп қалды. Айдаһардың тіліндей жалаңдаған жалын сондағы ағайынды жапырып кетті. Бала демей, шал демей әлі күнге дейін соның құрбандығына айналып жатыр. Марқұм Рымғали Нұрғалиев деген менің досымның өткен жылы бас газетте жазған мақаласында бір әулеттен жалғыз мен қалдым деп жылағаны да есте. Ал әулетінен түк қалмай, қырылып қалғандар қаншама. Бұл жөнінде біз айтудай айттық та, жазудай жаздық та, бірақ ешкім көңіл бөлмеді, селт етпеді. Тек биыл ғана біздің бұл қасіретімізге ортақтасып, БҰҰ-ның Бас хатшысы Пан Ги Мун келді. Жаны жаралы қазақ жерін аралап көрді. Содан кейін айтқан болар айтатын жеріне, осы тақырыпта Вашингтонда жиналыс өтті. Айтайын дегенім, осы тажалдың аузын біздің Елбасымыз жапты. Бұл Кеңес өкіметінің құламаған кезі еді, соған қарамастан, Семей полигонын жабу туралы Жарлыққа қол қойды. Мұндай ерлікке басқа ешкімнің де батылы бармас еді.
– Демек, бұл Саммиттің біздің елімізде өтуі де Қазақ елінің, Қазақстан Президентінің үлкен ерлігі емес пе. Соншама ел басшыларын шақырып, оларды бір мақсатқа жұмылдыру дегенің расында да ерлік емей немене.
– Өз алдымызға отау тігіп, дербес ел болып, тереземіз теңеліп шыққаннан кейін біз өзімізді өзіміз экономикалық жағынан көрсете алмаған болсақ, еліміздің тұрмысын көтере алмаған болсақ, біз кімге керек болар едік. Халқымыз аш-жалаңаш болса, өздері сорлап жатқан елге сол адамдар келер ме еді. Бір ғана жәйтті айтайын, тұрғын үй салудан дүние жүзі бойынша біз екінші орынға шығыппыз. Оны мен жақында Ресейдің бір газетінен оқыдым. Бірінші орында Жапония болса, екінші орында Қазақстан, үшінші орында Түркия екен. Міне, көрдіңіз бе, тұрғын үй салудан, өзінің азаматтарына жағдай жасаудан біз көп елден ілгері озыппыз.
Әрине, Астана Саммитіне келгеннен кейін әр елдің басшылары нақты ой толғаммен, яғни келелі кеңес құруға дайындықпен келді ғой. Солардың бәрінің лебізі Нұрсұлтан Назарбаевтың сөзімен үндесіп жатқанын да көзіміз көріп отырды. Тіпті осы арада жекелеген адамдардың бір-екеуін бөле-жара атап өтсем де артық емес шығар. Айталық, БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мунның Қазақстан Президентінің атына айтқан шынайы пікіріне риза болдым. Сондай-ақ мына өзіміздің құдайы көршіміз Ресейдің президенті Д.Медведев айтқан бір астарлы пікір де көңілге қонды.
– Ол нендей пікір?
– Өзгені қайдам, өзіме оның бейбітшілік деп қанша айтқанмен, ол өздігінен келмейді, бейбітшілікті күшпен қорғау керек деген сыңайда айтқан ойы ұнады.
– Бұл пікірдің астарын дәл қазір ақтармай-ақ қояйық. Басы ашық бір жәйт – бейбітшілік жеке бір елдің ғана шаруасы емес. Өкінішке қарай, қайсыбір елдер осы бір ақиқатты басқаша ұғатын сияқты.
– Осы ой Саммитте де айтылды. Біздің ұсынысымызбен болған төзімділік туралы халықаралық жиналыстарда да айтылып жатыр. Соған қарамастан, бірін бірі, әсіресе, мұсылман елдерін кекетіп-мұқату әлі бұрынғыдан кем түсіп жатқан жоқ. Мұның санаға сіңіп бара жатқаны сондай, уахабис деген сөзді өзіміз де айтатын болдық. Иә, Уахаб деген кісінің қандай екенін білмей, сыртынан жамандай салатынымызды қайтерсің. Ал әділетіне келсек, XVIII ғасыр басында Уахаб деген кісі өмір сүрген. Ол – арабтарды түрік империясының тырнағынан босатып алуға күш салған адам. Және сол кезде мұсылман дінінде секта дегендер өте көбейіп кеткен көрінеді. Сол секталарды жою керек, тек Құранның айтқан хадистеріне бас ұруымыз керек дегенді айтыпты ол кісі. Бір сөзбен айтқанда, ол – барша мұсылманның басын біріктіруге бүкіл өмірін арнаған адам. Сол адамның мұсылман әлеміне сіңірген еңбегінің мән-маңызына бойламастан, біз өзгелердің пікіріне жүгініп, уахабис деген ұғымды таратып жібердік. Мұнымыз дұрыс емес. Ол қиянат. Сонан кейін Құранда біреудің елін біреу басып алсын деген ұғым жоқ. Құранды таза оқыған адамның оған көзі жетеді. Жақында ғана Құранды аударған Порохова деген кісі бас газетте Сауытбек Абдрахмановқа сұхбат берген екен. Сонда да жақсы айтылады. Ислам діні бір адамды маған кел, ислам дінін қабылда деген үгіт жасамайды, ал басқалар миллиардтаған ақша жұмсап жатыр өз дініне кіргізу үшін. Нақты адамдардан естуімше, қазір өз дініне кіргізу үшін әр адамға 300 доллар қаржы беретін көрінеді. Соны біліп жатқан ешкім жоқ. Оларға кірген адамдар еш уақытта оңған емес. Осыны айқындап, түсіндіру керек. Біздің дінімізден басқалардың бәрі де соғысқұмар деп айтпаймын, өйткені, діни таза адамдар, өз дініне шын берілген адамдар еш уақытта басқа елді жаулап алуды ойламайды.
– Олай болса, дінаралық татулыққа, діндер арасындағы түсіністікке үндеп қана қоймай, Астанада Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезін өткізуге мұрындық болып жүрген Қазақстан Президентінің Саммитке қатысушыларға жер бетінде бейбітшілік салтанат құруы үшін адал да ашық конфессияаралық үнқатысудың қажет екенін, бұл мәселе ЕҚЫҰ жұмысының маңызды бір бөлігі болса деген ойын айтуы әлем тыныштығын сақтаудың тағы бір сара жолын көрсетуі дегеніміз жөн болар.
– Әрине.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Жұмагүл ҚУАНЫШБЕКҚЫЗЫ.
