Қанмен жазылған кітап

Бауыржан Момышұлының соғыс психологиясы мен соғыс философиясы туралы ойларынан туған пайымдаулар «Соғыс философиясы»... Бұл сөз тір­кесінің өзінің құлаққа түрпідей тиері анық. Дегенмен де адамзат баласының та­рихы бірыңғай бейбіт заман емес, керісінше, өзара қырқыс пен қақтығысқа толы бол­ды. Әсіресе, ХХ ғасырда екі жаһандық және көптеген жергілікті атыс-шабыс­тар­мен сипатталатын қарулы қақтығыстар орын алып, олар қиратушылық күші жа­ғы­нан алдыңғы кезеңдегілерден әлдеқай­да асып түсті. Сөйтіп, ХХ ғасырдағы со­ғыс­тың жиілігі адамзаттың бүкіл тари­хын­дағы орташа соғыс жиілігінен 1,5 есе артып кетті, 150 млн. адам опат болды. Мұндай жиіліктің өсуі әлемнің кескін-келбетінің түбірлі өз­геруімен сипат­тала­ды. Соғыс теория­сы­ның белгілі маманы Клаузевицтің (Гер­ма­ния) пікірінше, «дәуір­ді түсінбей, соғысты ұғынуға бол­майды». ХХ ғасырға дейінгі ала­паттар Й.Хей­зинганың танымал тұжы­рым­дама­сы­на сәйкес, белгілі бір «ережеге» бағы­на­­тын адами ойындардың, «ойын­­дық мә­дениеттің» бір бөлігі болса, өткен ғасыр­дың әскери ұрыстары адам­затты жоюмен сипатталатын мағынасыз зұл­матты білдірді. Қазіргі әлемдік тәртіп­тегі қақтығыс­тардың түбірін саяси немесе экономика­лық, әлеу­мет­тік немесе діни қайшылық­тар құрайты­ны айқын болмай отыр. Баукең, Бауыржан Мо­мыш­ұлы да: «Мен соғыс туралы жазамын, бірақ соғыс­қа қарсымын», дейді. Арына дақ түсірмей өткен азаматтың әскери өнер мен соғыс­тың философиясына байланыс­ты «Қанмен жазылған кітап» («Психо­логия войны») деп аталатын шығармасы батыр­дың 1944 жылы Алматыға келіп, сондағы зиялы қауыммен бес күн бойы өткізген дәрі­сінің стенограммасы негізінде жария­ланған. Кітаптың атына заты сай. Ол соғыстың философиясы мен психологиясын терең­нен қозғайды, соғыстағы адамның орны мен оның рухани-адамгершілік құнды­лық­­тары әрбір эпизодтан аңғарылып тұра­ды, әскери өнердің тактикасы мен стра­тегиясы қысқа әрі нұсқа стильде сөз бола­ды. Бұл шағын еңбек басынан аяғына дейін шынайы әрі өткір ойларға, ойдың тобықтай түйінін білдіретін сентенциялар мен афоризмдерге толы, олар ел аузын­дағы қанатты сөздерге айналып кетті. Мә­тін­нің жігерлілігі сондай, оқырманның қанын тасытып, жанын толқытып, кейде көзге жас келтіріп, таза да шынайы пат­риоттық сезіммен баурап алады. Гвардия полковнигінің терең біліміне, нәзік бай­қам­паздығы мен сезімталдығына, соны­мен бірге қатаң талап қоя білетін жауапкершілігіне еріксіз тәнті боласыз. Естуі­міз­ше, Баукеңнің осы бағыттағы туын­ды­лары Шығыс Еуропа, Орталық Америка елдерінің, тіпті Израильдің әскери оқу орын­дарында арнайы оқытылатын көрі­неді. Біздің елімізде болса, Б. Момыш­ұлы­ның соғыс теориясы мен философиясы мә­селесі әлі беті ашылмаған тың күйінде қалып отыр. Адамзат ақыл-ойының тарихында бейбітшілік пен соғыс философиясының ала­тын өзіндік орны бар. Оның бастауында грек философиясы аталарының бірі Эфес­тен шыққан Герак­лит тұр. Әлемдегі өзге­ріс­тер мен құбы­лыс­­тарды қажеттілік пен қарама-қарсы­лық­тар­дың күресі ретінде қа­растырып, диалек­ти­ка­ның негізін қала­ған ойшыл біздің тақы­ры­бымызға қатысты мы­на­дай мәселелерді айтады: «Соғыс жал­пыға ор­тақ, шындық – өзара қырқыс және бар­лық нәрсе қажет­тілік бойынша күрес арқылы пайда бола­ды... Ол біреулерді құ­дай, біреулерді адам, біреулерді құл, біреу­лерді ерікті етті». Бұл – грек фило­софының пікірі. Одан сәл кейінірек, б.з.д. VI-V ғғ. өмір сүрген данышпан, Қытайда соғыс туралы ғылымның негізін қалаушы Сунь Цзы былай дейді: «Жүз рет шай­қа­сып, жүз рет жеңген – бұл жақ­сының жақ­сысы емес, жақсының жақсы­сы бөтен әс­керді шай­қас­пай бағындыру». Дәл осын­дай пікірді стратег Баукеңнен де естиміз: «Шайқас­тың мұраты – оны шы­ғын­сыз жеңу, ал аз шығынмен шайқасты жеңу – өнер. Шай­қаста кездейсоқтықтар болмай­ды, қарсы­лас­тар үшін күтпеген нәрселер болады». Әскери өнердің теоретигі ғана емес, практигі саналатын, талай шайқастардан жеңілістің дәмін татпаған римдік даңқты қолбасшы әрі империяның негізін қалау­шы Юлий Цезарьдің екі қолжазба қалдыр­ғаны белгілі. Олар: «Галл соғысының жаз­ба­лары» және «Азамат соғысының жазба­лары». Міне, осы еңбектерде қатаң дәл­дік­пен, барынша қарапайымдылықпен си­пат­­талатын «таза әрі атақты ықшамдық» («келдім, көрдім, жеңдім!» – бұдан артық қалай қысқа сөйлеуге болады?) тән болды. Бұл шығармалар грамматикалық құрылы­сы жағынан жетілген, лексикасы жағынан өте ұшталған, сөздік эффектілердің еш­қан­дай «киімінсіз» ашық та айқын, экс­прессивті әрі лаконикалық (Лаконика – ба­рынша аз сөйлейтін спартандардың отаны) латын прозасының тамаша үлгісі бо­латын. Осындай дағдыны жазушы Бауыр­жан Мо­мышұлының «Қанмен жазыл­ған кітабы­нан», жалпы оның бүкіл шығарма­шылығы­нан аңғаруға болады. Әлемдік ақыл-ой тарихындағы соғыс мәселесі дегенде «барлық құндылық­тарды қайта қарастырып», батыстық фи­ло­софия­ның ақ-қарасын айырып берген, «билікке деген ерік» тұжырым­дамасы арқылы өмір философиясының негізін қалаған, ақиқат­тың алдында қаймық­пайтын неміс ойшы­лы Фридрих Ницше есімізге түседі. Ол өзі­нің «бал­ғамен ұр­ған­дай философия­сы­на» қалай келді? 1870 жылы франк-прусс соғысында санитар болып жүрген 24 жастағы жігіт Эрланген маңындағы кішкентай қала­лардың бірінде жаралыларға жәр­­дем­десудің жантүршігерлік қарбалас әре­кетінен соң, күздің күнінің бүкіл әлем­ді қызыл шапаққа бөлеп батып бара жат­қан сәтінде ол тамаша бір көріністің куәсі болады. Қала қақпасына жақын тұс­та оның дәл қасынан халықтық батыл­дық пен ойнақы тәкаппарлықтың көрінісін білдіріп, ұлы өмірлік күш пен жастық жігерге толы, көздерінен от ойнап, шай­қасқа, мүмкін өлімге ұмтылған атты әс­кер, арты­нан жаяу әскер салтанатты ше­ру­­мен сарт-сұрт етіп, әп-сәтте құйын­датып өте шыға­ды. Дәл сол сәтте бұл ұлы ойшыл өмірдің мәнін тіршілік үшін бейшара күрес жүр­гізу емес, «иә» дегенді нық айтқы­затын өмірге деген жоғары ерік құрайтынын сезінеді. Алайда бұл Ницше соғысқұмар болды дегенді білдірмейді. Оның грюндерлік дәуірдегі бисмарктік империяның «табыстарын» шегіне жеткізе сынайтыны белгілі. Әңгіме бұл жерде ішкі салауаттық және күшті өмір сүруде болып тұр. Бұл да Бауыржанның рухымен сәйкес келіп тұрған жоқ па?! Екі тұлғаның асқақ­тығы үндесіп, үйлесіп тұрған жоқ па?! «Сарбаз шайқасқа өлім үшін емес, өмір үшін аттанады... Өмірге құштарлық, тірі қалу­ды құмарлана аңсау, өлімді жеңу – өлім­ді өмірдің атымен бар ашуыңмен өл­тіру үшін оған қарсы жүріп бетпе-бет келуге мәжбүрлейтін, адамға өлімді жек­кө­рінішті ететін шайқастағы ең басты қоз­ғау­шы күш. Өмір – сарбаздың туы». Со­ғыс ешқандай шашыраңқылықты көтер­мей­ді. «Шеру мен шайқастың ара­сында қандай айырмашылық бар? Нағыз шеру, әскери күштердің нағыз бай­қауы, олар үшін ең жан-жақты, ең қатал сынақ – шайқас. Әркімнің тағдыры, халықтың тағдыры, елдің тағдыры шешілетін бұл нағыз шеруде әдеттегіден ерекше қатаң, жинақы, мұнтаздай таза, ұқыпты әрі әдемі болу керек», – дейді ішкі тазалы­ғымен қа­тар, үстіне қылау түсірмейтін, жан таза­лы­ғы­мен қатар, тән салауат­тылығын сақ­таған Баукең. Батыр адам мен адам соғыс­қанда, олардың әсер ету құралдары бірдей болғандықтан, оның соншалықты қорқы­нышты емес екендігін, ал «қорық­қандарға қос көрі­нетінін», шайқаста адам бойын­дағы бар­лық жақсы және жаман қасиет­тердің барынша ай­қын­далатынын айтады. «Ұлы Отан соғысының тәжірибесі же­ңіс­тің рух күші арқылы келетінін, табысқа жету әскердің моральдық-адамгершілік күшіне бағынышты болатынын тағы бір рет көрсетіп берді. Материалдық құралдар мен қазіргі заманғы техника күрестің құ­рал­дары мен материалдық базасы болып табылады. Ал негіздердің түпнегізі – бұл тірі және саналы адам». Бауыржан Мо­мыш­ұлының бұл ойлары бізді соғыс пен бейбітшіліктің түбірлі мәселелерін те­реңінен қозғап, адамзатқа адамгер­шіліктің өне­гесін көрсеткен орыс данышпаны Лев Толстойдың көзқарастарына қарай жетелейді. Соғыстағы, қауіп-қатер сәтіндегі, өлім алдындағы адам­ды білу үшін Тол­стой да Ницше сияқ­ты әскерге аттанады. Кавказ бен Сева­стопольдегі жеке әскери тәжірибесі орыс ойының алыбына «Соғыс және бейбітшілік» атты атақты эпопеясын дүниеге әке­лу­ге себеп болды. Лев Нико­лаевичтің маза­сын алған сұрақтар Бауыр­жанды да толғандырады және ол жауап табуға ты­ры­сады: «Өзін-өзі сақтау инстинкті бас­қаны өлтіруге мәжбүрлейді, ал бұл өзің өлгеннен анағұрлым қиын... Соғыстағы бұл кісі өлтіруді немен ақтауға болады? Неге бұл майдан даласында ерлік болады да, тылда қылмыс болады? Әңгіме мынада, соғыста адам өзін жойғысы келгенді жояды. Дұш­панның өлтіруге деген пиғылы оның қар­сы­ласының өзіне өлтіру құқығын береді. Бұл кісі өлтіру майдан даласындағы әс­кери парызды орындаумен моральдық тұрғыда ақталады». 1812 жылғы Отан соғысының баста­луы­ның тарихи себептерін тізе отырып, Толс­той олардың салауатты ақыл-ой тұр­ғы­сынан мән-мағынасыз екендігін айқын­дай­ды. Егер себептердің бірі – дипло­мат­тардың қателігі болса, онда: «Меттерних, Румянцев немесе Талейран барынша ты­ры­сып, сәлемдемені сәтімен жазса, соғыс бол­мас па еді? Немесе герцог Ольден­бург­скийдің реніші ме? Герцогтің өкпелеуінің салдарынан Еуропаның бір қиырындағы мыңдаған адамдардың Смоленск мен Мәскеу губернияларындағы адамдарды қы­рып-жойып, ақырында өздері де өлім табуы ақылға қонбайды». Бұл тұстағы Толстойдың жауабына келсек, «мил­лиард­­таған себептер сәйкес келіп қала­д­ы». Мұ­ны екінші дүниежүзілік соғысқа қатыс­ты да айтуға болады. «Отанды сүю – иманнан», деп хадисте айтылғандай, Бауыржан елім деп еңіреген ерлердің санатынан еді. «Қанмен жазыл­ған кітаптан» мыналарды оқимыз: «Өз ұл­тын құрметтеп, мақтан тұтпайтын адам сөз­сіз сатқын және қаңғыбас... Ұлттық мақ­таныш – ұлт өкілі тұлға үшін қасиетті және бұзылмайтын заң». Бауыржан «қазақ халқы дәл осы Ұлы Отан соғысында өзін ха­лық ретінде әлемге танытты, аса бай тә­жірибе жинап, жоғары көтерілді», дей оты­рып, осы ұлт өкілдерінің бұл соғыста көрсеткен ерліктерінің еленбей қалып жатқанына, тарихтың айнасынан бейнеленбей жатқа­ны­на қынжылыс білдіреді: «Сарбаздың ерлігін ұрлау – адам кейпіндегі хайуанның ең төменгі қылмысы», «Командир сарбаздың ерлігін бағалауы тиіс», «Сіздер үшін де қан төгіп, өмірін қиған жігіттердің жарқын да жалынды есімдері немқұрайдылықтың сал­қын желімен сөне бастады», «Батыр­лық­ты ұмыту – халықтың трагедиясы. Тарих мұны бізге кешірмейді». «Мен осында келгелі бері өзінің жеке басының мақсаттарынан ары аса алмаған, өте майда бірқатар адамдарды кездестірдім. Олар халықтың, отанның, қоғамның, бо­лашақтың мүдделерін мүлдем естен шы­ғарған. Опера театрының хорында қазақ­тың халық әндерін орындайтын бірде-бір әншінің қалмағанын сіздер немен ақтай­сыздар? Осы күнге дейін ащы әрі шешімін таппай келе жатқан сұрақтар ашық күйінде қалып отыр: халықтың жағдайын кім ой­лайды, оның абыройын кім қорғайды, біз өзіміз кімбіз, біз кімненбіз, кім бола­мыз, біздің болашағымыз қандай? Немесе өзінің қазақ екенін және қазақ болып туылғанын ұмытқандар өте көбейіп кетті ме? Өзінің қазақ екендігінен қы­сылатын және өз тілінде сөйлеуден ұя­латын әдет қалай пайда болды және қай­дан шықты? Балалар бұзылған күйін­де, е қазақ емес, е орыс емес, түсініксіз түрдегі ұғымдар мен ұс­тын­дардың тұрпайы бір араласқан күйінде, өз тамырларынан ажыраған және бөтен топыраққа сіңбеген күйінде тәрбиеленіп жатыр. Сіздер неге мұны көрмейсіздер? Әлде көргілеріңіз келмей ме?» Тыңдаушыларын осылай ықтырып ал­ған шешен Бауыржан дәрісін одан ары жалғастырады. Соғыстағы адамның мо­раль­дық-адамгершілік қасиеттерін рухани күштер ретінде анықтай отырып, олардың ақыл, ойлау, сезім, ерік, парыз, ар-ұят, на­мыс тәрізді қозғаушы күштеріне, сон­дай-ақ қорқыныш, күдік, салақтық пен сыл­бырлық, қызғаныш, батырлық, батыл­дық, ептілік, табандылық сияқты адами қа­сиеттерге кеңінен тоқталады. Дәрісте «Арпалыс» романының авторы Александр Бекпен ынтымақтастық әрекет сөз болады, әскери тақырыпта шығарма жазудың қыры мен сыры, шындық пен жалғанның арақатынасы мәселелерін қа­рас­тырғанда Баукең әдеби сыншылық қабілетін аңғартады. Одан ары әскери ғы­лым мен өнердің негізгі мәселелері, так­тика, стратегия, оперативті өнер, со­ғыс, шай­қас, маневр, қоршау түсініктері сарап­талады. Өз батальоны мен диви­зиясының соғысқа кіріскен күннен бастапқы маңыз­ды деген оқиғалары гвардия полковнигі­нің жадында бүге-шүгесіне дейін жақсы сақталған, оның бір себебі: үнемі күнделік жүр­гізіп отыруы. Ол генерал Панфиловтың неміс бас­қын­шы­ларына қарсы қолданған соғыс тәсілін линиялық емес, спиральдық деп анық­тайды. Дарынды қолбасшы ретінде Бауыржан Момышұлы соғыстың талай әдіс-тәсілдерін көрсетті. Бірінші соғысқа кіріспес бұрын, соғыстан қашқандарды кө­ріп туындаған өз батальонының ара­сын­дағы үрейді, немістерден қорқыныш­ты басу үшін әрбір бөлімшеден бір адамнан алып, іріктелген отрядты жауға кенеттен шабуыл жасатып, сарбаздардың бо­йын үйретіп алды. Қоршауда бес рет қа­лып, батальонын аман алып шықты. Тіпті нақты соғыс ахуалынан туған мына­дай тәсіл­дерге еріксіз таң қалып бас шайқай­сың: Матренино деревнясын қорғап жат­қан бір рота солдатқа жау көп күшпен шабуылдап қоймаған соң, Баукең оларға бытырап қашуға бұйрық береді, ал фашистер станцияны алған соң, олардың жайбарақат шағында «уралап» шабуыл жасап, 200 дұшпан сарбаздары мен офицерлерін жойып, маңызды құжаттарды қолға түсіреді. Тағы бірде өзінің ба­тальо­нындағы бір ротаны неміс-фашистер қор­шап, қырып жібермекші болғанда, олар атыс­ты тоқтатып, өтірік өлген болып жа­та­ды, немістер әбден жақын келгенде өлгендер «тіріліп кетіп», 80 адам 400 адамға қарсы шабуылдап, жауды орасан шығынға ұшыратып, қоршаудан шығып кетеді. Тіпті бірде жау тылында қалып қойған Баукеңнің батальоны «олжаға» түсірген зеңбіректерімен тегіс жолмен жүру керек болғанда, түнде дұшпанның колоннасының ортасында оларға еріп те жүрген. Жанкешті тактика! Ғылыми түрде өңделген әскери дүние­таным ретіндегі «соғыс философиясы» ау­қымында зерттеуді талап ететін нәрселер Баукеңнің қызметі мен шығармашы­лы­ғын­да жеткілікті. Соғыстың мәні мен мазмұны, оның адамға, қоғам мен мемлекетке тигізетін әсері жайында айтылған батырдың ойлары өте көп. Және бұл ойлардың астарында терең дүниетаным мен философия жатыр. Мысалы үшін, олардың кейбіреуін келтірейік. «Даналық шығармашыл ойдың мәйегінен тұрады, ол өткеннің тәжірибесін, осы шақтың са­лауат­ты талдануын және болашақты бол­жау­ды бойында қорытады». «Сынақ ер кісіні шынықтырады, қорқақты шаршата­ды». «Адамгершілікке шақырып ақыл үй­рету кейде адамгершілікті қашырады». «Екі­жүзділіктің балына тойынғанша, әділ­дік уының ащы дәмін татқан артық». «Бар­лық халықтар ұлылық пен әдемілікке қабілетті». «Құтылу қашуда емес, қорға­ну­да және шабуылдауда». «Соғыс­тағы ең мықты қару – адамның жаны, ал оның оқ-дәрісі – рухани азық-түлік». «Майданда сарбаздар өз ана тілінің, туған әде­бие­ті­нің, ән-күйінің қорынан ең қарапайым, аз да болса үлесін ала алмаса, мен мұны қылмыс деп есептеймін». «Тобыр әскер емес және әскер де тобыр емес». «Ақыл бәріне берілген, ал жүрек барлығына емес». Бұл қанатты сөздерді ары қарай жалғастыра беруге болады. Қазіргі кезеңде біздің елімізде қазақ­стандық патриотизмді қалыптастыру және оны әрі қарай дамыту мәселесінің айтар­лықтай өткір болып тұрғаны шындық. Халықты патриоттық тұрғыда тәрбиелеуді қалыптастыру мен оны дамыта түсудің тиімді жүйесін құру бүгінгі таңда өзекті мәселеге айналды. Республика Қорғаныс министрлігінің өкілдері көпшілік алдында өз ведомствосының патриоттық тәрбие саласындағы жұмыстың тиімділігін арт­тыру бойынша өз жоспарларын алға тартуда. Біздің ойымызша, бұл салада да және жалпы қазіргі білім беру мен тәрбиелеуде жұмыстар нәтижелі болуы үшін осы Бауыржан Момышұлының өмірі мен шығармашылығын көбірек насихаттау аса маңызды. Өйткені болашаққа алаңдаған батырдың да «қорыққаны» бар еді: «Оттан да, оқтан да қорықпаған Бауыр­жан едім. Кейінгі кезде қорқы­нышым көбейіп барады. Балаларға бесік жырын айтатын келіндерімнің азайып бара жатқандығынан қорқам, екінші, немерелеріме ертегі айтып беретін әжелердің азайып бара жатқандығынан қорқам. Өйткені бесік жырын естіп, ертегі тыңдап, дәстүрді бойына сіңіріп өспегеннің көкі­регі қор бола ма деп қорқам. Ал көрдің қолына балта берсең шаба салады, бақыр берсең ала салады, найза берсең сұға салады, намыстанбай бұға салады. Мен таби­ғатынан, тағдырынан болған соқыр­лықты айтып отырғам жоқ, тауып алған со­қырлықты айтам. Егер ондай соқыр­лықтан жазылмасақ, халық болудан қаламыз ба деп қорқамын!». Бұған біздің алып-қосарымыз жоқ. Қазақ халқының қазіргі рухани ахуалына қо­йылған дәл диагноз. Сондықтан Бау­кеңнің айт­қан өсиетін, насихатын жиі еске алып, содан ауытқымауға тыры­сып өмірді сүре білу, оларды қас­терлеп қадір­лей отырып, кейінгі ұрпаққа табыстау қазақ халқының әрбір перзентінің парызы болса керек. Әбдімәлік НЫСАНБАЕВ, ҚР ҰҒА академигі, Бақытжан САТЕРШИНОВ, философия ғылымдарының докторы. Алматы.