Ел кәсіпорындарына елеулі серпіліс қажет

«Қазақстандық индустрияны дамыту институты» АҚ президенті Мейрам ҚАЖЫКЕНМЕН әңгіме – Мейрам Зекешұлы, әңгімені сіз басқаратын институттың құрылу мақ­саты және оның зерттеу нысаны нелер болмақ деген сауалдан бастасақ... – Өткен жылдың көктемінде Қазақ­станға ресми сапармен Корея Республи­касының Президенті Ли Мен Бак келді. Елбасымен әңгіме барысында ол Оңтүс­тік Корея экономикасы өркендеуінің ғы­лыми негізі – Корея даму институты әзірлеген даму бағдарламасы екенін атап өтті. Мемлекет басшысы Нұрсұл­тан Назарбаев Үкіметке индустриялық даму тәжірибесімен танысу үшін Корея­ға арнайы делегация жіберуді тапсырды. Мен осы топ құрамында Оңтүстік Ко­рея­да іссапарда болдым. Сапар бары­сын­да біз Қазақстанда Корея даму инс­ти­туты сияқты мамандандырылған ғы­лы­ми ұйым құру туралы қорытындыға келдік. Қазақстандық институт өнеркә­сіпті дамытуды қамтамасыз етуге қажет­ті қолданбалы сипаттағы зерттеулермен айналысады. – Бірақ, Қазақстанда әртүрлі стра­тегиялық жоспарлау және даму инс­ти­туттары бар екені мәлім? Бұл мәсе­лелер олардың құзыретіне кірмей ме? – Қазақстанда әртүрлі жеке, салалық немесе ведомстволық институттар бар. Олар өнеркәсіптің ағымдағы проблема­ларын құзыретті және кәсіби тұрғыдан зерттеуге, даму перспективларын бол­жау­ға және басқа да қысаң ғылыми зерттеулерді жүргізуге мүмкіндік береді. Алайда, мемлекет қандай да бір проблемалар бойынша зерттеу жүргізу үшін түрлі ғылыми ұйымдарды тартқан кезде сабақтастық жойылады, ал ол ғылым үшін тиімді емес. Өнеркәсіп саласын­дағы тәжірибе, әдістеме немесе тіптен, бұрын жүргізілген көптеген зерттеулер, өкінішке орай, толық көлемде сақтал­маған немесе қайтарымсыз болған. Яғни, мемлекеттік инвестициялар босқа шығындалды деген сөз. Менің көзқара­сымша, мамандандырылған өнеркәсіп институтын құрудың басты аргументтері де осылар. Біз өнеркәсіпті дамытудың ағымдағы жай-күйін бағалаумен немесе мониторингпен ғана шектелмейміз. Бағ­дарламалық құжаттарды әзірлеуге, шешімдерді дайындауға және басқа мәсе­лелерді ғылыми әзірлеуде Индустрия және жаңа технологиялар министрлігіне жәрдемдесу институттың негізгі міндет­те­рінің бірі болып табылады. Үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағ­дар­ламасынан бұрын қабылданған мемлекеттік бағдарламалардың осалдығы дәл болжамды есептеулерді жүйелі талдау сапасының төмендігіне байланысты болды. Біздің міндетіміз – өнеркәсіп салаларының проблемаларын анықтау және зерттеу, олардың әлемдік эконо­мика үдерісімен өзара байланыста даму перспективаларына болжам жасау. – Үдемелі индустриялық-иннова­циялық даму бағдарламасы бекітілді және ол ішінара іске асырылуда. Сіз­дің институттың бұл үдерістегі рөлі қандай? – Біз атқаратын жұмыстар өте көп. Біріншіден, экономикалық саясаттың он­даған көрсеткіштерін және нақты ша­раларын қамтитын салалық бағдарла­ма­ларға мониторинг және талдау жүргізу қажет. Екіншіден, оқиғалардың алдын алып, жеке түйінді индикаторлар бойын­ша болжамдар беру керек. Бұл Үкіметке тиісті шешімдер қабылдап, үлкен де күрделі жобаларда болмай тұрмайтын қателіктерді уақытылы түзеуге мүмкін­дік береді. Үшіншіден, микродеңгейде, нақты кәсіпорындар деңгейінде және инвестициялық жобаларда проблемалар жеткілікті. Бұл жерде институттың консультант ретіндегі рөлі өте маңызды. Сол сияқты біз Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің тап­сыр­масы бойынша Қазақстан өнеркәсі­бін ынталандыру мен жаңғыртуды қол­даудың жүйелі шараларын әзірлеумен айналысудамыз. Қазіргі кезде нәтиже­лер жоқ емес. – Алдын-ала белгілі болған қоры­тындылар қандай? – Мүмкін болса мен бұған кейінірек, 2010 жыл қорытындысын шығарған кезде, технологиялық аудиттің барлық деректері өңделіп, нақты ұсыныстар негізі жасақталған кезде жауап берсем деймін. ҮИИДБ нәтижелеріне пікір білдіруге әлі ертерек, бірақ біраз жәйттерді айта кетуге де болады. Жалпы, ҮИИДБ-ні әзірлеушілер мақсатты көрсеткіштерді жет­кілікті түрде дұрыс анықтаған. Олар­дың көпшілігіне қол жеткізуге бо­лады және экономиканың алға жылжуы­на негіз бола алады. Сонымен бірге әрі қарай өңдеуді, оның ішінде өнімділік пен энергия тиімділігін талап ететін бірнеше көрсеткіштер бар. Олар бойынша салалар сегменті шегінде деректерді жинау және өңдеу жұмыстарын бір жүйеге келтіріп, бағалау мен болжау әдістемесін енгізу керек. Жалпы, экономика – қарқынды дамитын орта, сондықтан онда болып жатқан өзгерістерді уақытылы байқап, бағасын беріп және оларға қатысты шұғыл шешімдер қабылдай білу керек. Біздің түпкілікті қорытындыларымыз осы талаптарға жауап беруі тиіс. – ҮИИДБ-ні сынаушылар сала­лық бағдарламалар көрсеткіш­терін­дегі айыр­­машылықтар туралы жиі айтуда... – Мұндай проблема жоқ емес. Ша­ғын, теңдестірілмеген, оның ішінде жеке инвестициялық жобаларды таңдауда қауіп тууы мүмкін. Мемлекеттік қолдау шара­лары мен көрсеткіштер қатары бойын­ша теңдестірілмеу проблемасы бар. Оны түзетуге болады және біз олар­ды түзетіп те келеміз. Статистика агенттігімен бірлесіп дерекқор жинақтап, ақ­парат жинауды бір ізге салудамыз, үлгі­лер кешенін, оның ішінде теңдестіру үлгілерін құрып жатыр­мыз. Жақын келешекте барлық ҮИИДБ жобаларының панорамалық сипатқа ие болу мүм­кіндігі бар. – Кәсіпорындардағы технология­лық аудит пен жаңғырту мәселелері жөнінде айта кетсеңіз. – Жоғарыда айтып кеткенімдей, кә­сіп­орындарға технологиялық аудит жүр­гізілуде, бұл дегеніміз кәсіпорындар пайдаланатын техника мен технологиялар жағдайын зерттеу. Бізге университеттер мен қауымдастықтар үлкен көмек көрсетуде. Зерттеу әдістемесі Бүкіл­әлем­дік банк сарапшыларымен келісілген. Аудиттен ерікті түрде өтуге 187 кәсіпорын келісім берді, олардың ішінен 160-ы іріктеліп алынды. Алғашқы қоры­тындылар бар және олар министрлік үшін «Өнімділік-2020» бағдарламасын әзірлеу кезінде өте маңызды. Аудит нә­тижелерін жалпылама қорытын­ды­лауға қазақстандық және шетел сарапшылары тартылмақ. – Зерттеу барысында Қазақстан өнер­кәсібі дамуының қандай пробле­малары анықталды? – Олар бұрыннан белгілі проблемалар. Біз 70 кәсіпорынға аудит жүргізген кезде өнеркәсіптің өңдеу саласының жекелеген кәсіпорындарында негізгі қор­лардың тозуы 70%-дан асатынына көз жеткіздік. Кейбір кәсіпорындар менеджменті даму келешегін болжай алмай, тек мемлекеттен тапсырыс күтеді. Көптеген кәсіпорындар басқару және мар­кетингтік-өткізу технология­лары­ның бар екенін де біле бермейді. Бірқатар кәсіпорын­дарды үмітсіз ретінде қазір-ақ жаба беруге болады. Зерттелген кәсіпорын­дар­дың жалпы санының 30 пайыздан астамы ғана шартты түрде жаң­ғырту жүргізудің алғы­шарт­тарына ие. Олардың техни­калық ахуалын қанағаттанар­лық деп бағалауға болады, бірақ олардың да барлығы бірдей сақадай-сай емес. – Сонда не айтқыңыз келеді? – Кәсіпорындардың жаңғыртуға дайын­дығы менеджменттің қай бағытта алға жылжу керектігі туралы нақты түсінігінің болуымен айқындалады. Бұл сондай-ақ, белгілі бір дайындығы бар кадр­лардың, инженер-техникалық қыз­мет­кер­лердің және орта буын менед­жер­лердің бар екендігін білдіреді. Ол кәсіпорында өздері шығаратын өнімді өткізу бойынша нақты жоспар бар, са­рап­шыларды немесе кеңесшілерді тарту үшін ресурстар жеткілікті деген сөз. Өкінішке орай, көптеген кәсіпорын басшылары мен қожайындары өмірден кешеуілдеп қалған. Олар өздерінің жеке, отбасылық бизнесі болып табыла­тын кәсіпорынның қазіргі ахуалына риза. Қолда бар 20 станоктың 15-інің істеп тұрғаны оларға жеткілікті. Кәсіпорын табысы қызметкерлердің шағын еңбек­ақы­сына, ағымдағы жөндеу мен иелері­нің кірісіне жетеді. Көп жағдайда олар­дың өндіріс пен еңбек өнімділігін арт­тыру мәселесіндегі көзқарастары шектеулі.  Оларды сілкіндіретін бір қуатты күш керек болады деп ойлаймын. – Сіз негізгі қорлардың тозуы ту­ралы айтып өттіңіз. Жағдай қанша­лық­ты күрделі? – Апат жағдайы туралы айтуға әлі ерте әрине. Бірақ негізгі қорлардың сапалы жаңартуды қажет ететіні – факт. Салалар бойынша жағдай әр түрлі. Мәшине жасау мен химия өнеркәсібінде негізгі құралдардың тозуы 70%-дан ас­тамды құрайды. Өңдеуші салалардың бірқатар кәсіпорындарында қуаттардың жартысы тіпті іске де қосылмаған. Станоктар, жабдықтар, тұтас цехтар сол күйінде тұр, жұмыс істемейді. Тіпті қорлары салыстырмалы түрде қалыпты дегендердің өзінде басты проблемалар бар, ол-кәсіпорын басшыларында келешекке деген нақты іс-әрекет жоспа­рының жоқтығы. Бұл алдын-ала алынған деректер. Тал­дау 2011 жылдың бірінші тоқсанын­да аяқталады. Бірақ қазірдің өзінде кө­рініс көңіл көншітерлік емес, жағдайды түзеу үшін жүйелі шаралар қажет болады. – Сонда қандай шаралар қажет деп ойлайсыз? – Жеке өз басым қазір асығудың керегі жоқ деп санаймын. Проблема­лардың барлық кешенін жете салмақтап және тереңнен зерттеп, жағдайды әлем­дік тәжірибе тұрғысынан қарастыру керек. Қытайда, бірқатар Шығыс Еуропа елдерінде, Түркия мен Корея Респуб­ликасында индустрияландырудың жақ­сы тәжірибелері бар. Біз Германия, Ко­рея, Жапония институттарымен, басқа да халықаралық ұйымдармен ынтымақ­тас­тық байланыстамыз. 30-40 қанатқақ­ты кәсіпорындарды таңдап алып, оларға жаңғырту жоспарларын әзірлеуге кө­мек­тесіп, мемлекеттік қолдау шарала­ры­ның толық пакетін ұсыну қажет, оның ішінде менеджерлер мен кадр­ларды да қайта даярлау керек. – Қазақстан кәсіпорындарының алдына қойылған міндеттерді нақты тұжырымдауға бола ма? – Жаңғырту үш міндетті немесе экономистердің айтуынша комплимен­тар­лы міндеттерді шешкен жағдайда ға­на мүмкін болады, олар: техника мен технологияны жаңғырту, кәсіпорынды басқаруды, оның ішінде фирмаішілік өн­дірістік қатынастарды жаңғырту және маркетинг пен өнімді өткізу техноло­гия­сын жаңғырту. Осы міндеттерді бір мезгілде шешпей жаңғырту ісі алға баспайды. – Бұл міндеттерді шешу үшін қан­ша инвестициялар қажет? – Инвестициялардың толық көлемі туралы барлық есептеулер жүргізіліп бол­ғаннан кейін ғана айта аламыз. Біздің алдын-ала бағалауымыз бойынша 46 кәсіпорынды жаңғыртуға ғана 145 млрд. теңге қажет болады. Негізгі қор­ларды, өндірістік күштерді, инфрақұры­лымдарды жаңарту жеке инвестиция­лардың шамамен 72-75%-ын талап етеді деп есептеймін. Жаңғырту үшін қажетті қаржы ресурстарының жалпы көлемін­де мемлекеттік бюджет қаражатының үлесі 6-10% шегінде болады да, қалған ресурстар нарықтық көздерден келіп түсуі керек. – Тікелей инвестициялар тарту­дың келешегі қандай? – Бірінші кезеңде тікелей инвестициялар аз болады деп санаймын. Инвести­ция­лар белсенділігін тек бес-алты жыл­дан кейін болжауға болады. Одан соң, яғни 7-8 жылдан кейін меншікті капитал сияқты құрал іске қосылатын бола­ды. Ол қазір жоқтың қасы, кәсіпорын­дар мүмкіндігінше ресурстарды айна­лым­ға жіберіп, өлместің күнін кешіп отыр. Бірақ пайдаланылмай отырған үлкен резерв бар, ол – халықтың есепке алынбаған жинақ ақшалары. Өкінішке орай, олар көп жағдайда «көлеңкелі» рынокқа  жұмсалып, жылжымайтын мү­лік, әшекейлер, қымбат автомобильдер сатып алу, шетелге саяхат түрінде көрі­ніс табады. Кейбір сарапшылардың бағалауынша жыл сайын «көлеңкелі экономика» бір миллиард АҚШ дол­ларына тең қаржы ресурстарымен толы­ғады. Пайдаланылмаған қаржы ресурс­тары қатарына азаматтардың зейнет­ақылық жинақтарын да жат­қызуға болады. Ірі кен игеру компанияларының үстеме та­быстары да жеке тақы­рып. – Егер қаражат бар деп есептесек, барлық проблемалар бірден шешіле ме? – Проблема қаражат тап­шылығында ғана емес, бірегей менеджерлердің де тап­шылығында. Жоғарыда ай­тып кеткенімдей, қазақ­стан­дық кәсіп­орын басшы­лары­ның көпшілігінде жаң­ғырту жоспары жоқ, олар осынау ау_қымды үдеріске дайын емес. Сон­дықтан мемлекеттің қатысуымен жүзеге асатын жаңғырту стратегиясы қажет. – Бұл проблеманы қалай шешуге болады деп ойлайсыз? – Алдымен үздіктер «жиырмалы­ғына» кіретін шетелдік инжинирингтік компанияларды тартқымыз келеді. Олар­дың кейбіреулерімен келіссөздер жүр­гізіліп жатыр. Олар ірі инвес­ти­циялық жобаларды, оның ішінде жаңғырту бойынша жобаларды іске асыруға үлкен тәжірибесі бар фирмалар. Басқа да нұсқалар қарастырылуда. Шетелдіктердің біздің рынокқа өз әдістемесімен келуі қазақстандық ком­па­ниялардың жылдар бойынша есептелген жаңғыртудың ауқымды, өлшемді жоспарын қалыптастыруына көмек­теседі. – Жоспар әзірленді делік, әрі қарай қалай болады? – Дайындалған жаңғырту жоспарла­рына түпкілікті қорытындыны арнайы құрылған мемлекеттік комиссия береді. Көптеген жоспарлар бірден мақұлдана­тын болады деп ойлаймын. Олар үлкен әлеуетке ие кәсіпорындар. Кәсіп­орын­ның жаңғырту жоспарының мақұл­дануының өзі компанияның мемлекеттік қолдау шараларынан үміт күте­тіндігін білдіреді. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ. _________________________________ Суретті түсірген Игорь Бургандинов.