Сатыбалды НАРЫМБЕТОВ: «Мен үшін әрбір фильмім от ішіне кіріп шыққанмен бірдей...»

Осыдан бірнеше күн бұрын Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Франция кино академиясының Жорж Садуль атындағы сыйлығының лауреаты Сатыбалды Нарым­бетов­ке телефон шалып, алдымен алда келе жатқан мерейлі туған күнімен құттықтап, сонан соң сұхбат алуға ниетім бар екенін айттым. Сонда ағамыз әдеттегі қоңыр дауысымен: «Мұндай құттықтауға таптаурын «рахмет» орнына Созақша жауап: «Өркенің өссін!» немесе «Бала-шағаңның қызығын көр!»... Қалағаныңды қолыңа ұстаттым... Әзіл ғой...» – деп қалжыңдап бастады. Сатыбалды Нарымбетов – өмір бойы таптаурыннан қашқан жазушы, драматург, режиссер. Әдебиетте де. Кинода да. Өмірде де. Тіпті, барлығымыз күнделікті қолданатын сөздің өзінде таптаурынға ұрынбайтын ерекше мінезі бар. Осы ерекшелік Сатыбалды Нарымбетовтің ешкімге ұқсамайтын суреткерлік әлемін қалыптастырды. Осы ерекшелік қазақ киносына тамаша туындыларды берді. Бір ғана «Көзімнің қарасы» әлемнің талай айтулы кинофестивальдарының жүлделерін қанжығасына байлады, «Әлем киносындағы үздік фильмдер» тізіміне енді. Шығармашылық бақыт деп осыны айтатын болар. Бірақ, әрбір шығармашылық табыстың артында суреткердің біз біле бермейтін қаншама жан азабы, ой азабы, қаншама толғанысы жатыр... – Сатыбалды аға, адам баласы, әсіресе, шығармашылықтағы тұлға­ның ішкі жандүниесінде сырт көз­ге байқала бермейтін, ылғи да өз-өзі­не есеп беру процесі жүреді дейді. Осы­дан он жыл бұрынғы кезіңізбен салыстырғанда жандүниеңізде, дүние­та­нымыңызда, жалпы уақыт, қоғам, кино туралы көзқарасыңызда не өзгерді? – Өзгеру процесі тек шығармашылық тұлғаларға ғана емес, бүкіл елде жүреді, тек жылдамдығы басқаша. Кеңес за­ма­нындағы процесс, қазіргі көзбен қарағанда, жайбарақат мимырт жүрген процесс, ал қазір ол жылдамырақ. Менің­ше, көңіл жүйрік қой... Дегенмен, қазіргі бұрынғыдан өзгешерек... Отыз жылдай болды, біздегі ендігі процесс – «өзін-өзі тану» процесі... Егемен ел болдық дейміз... Ендігі іздену – басқаша... Үш жүз жетпіс жыл бұрын тарихтың қара сандығының түбінде шіруге айналған, ұлт ретіндегі автопортретімізді қайтадан қалпына келтіру үдерісі жүріп жатыр... Құдайға шүкір, архивтің қара құлпын қайта аштық па? Әлде сол құлып, тот басып, шіріп, өзі ашыла қалды ма? Ең бастысы, портретіміздің негізі табылды, енді соны қалпына келтіру – басты міндетіміз... Осы жерде есіме бір аңыз түсіп отыр... Созақта бір жырау болған екен. Атын айту шарт емес. Сол көкеміз көзін тарс жұмып алып, төрде жыр толғап отырып, мың құбыла жылжи-жылжи, табалдырыққа жеткенде барып есін жияды екен... Өзінен өзі есін жия ма, әлде көрермендердің күлкісі есін жидыра ма – сол жері әлі беймәлім маған... Сұрақ осы жерде туындайды. Бұны метафора деп қабылдайық та, өзімізге өзіміз сұрақ қойсақ: Абылай атамыз өзі отырғызып кеткен төрден неге безіп барып, табалдырық түбінен табылдық? Ендігі сәт – қыза-қыза келе, әләулайлап, табалдырықтан өтіп, өзіміз айта-айта жауыр қылған жоңғарлардай тоз-тоз боп, тарих сағымына сіңіп, жоғалғалы тұр екенбіз. «Сақтансаң – сақтайды» деген осы. Айтқалы отырғаным – сол кенет ашыл­ған архивтерді ақтарғанымызда, көз алдымызға көлденең осындай су­рет тартылады. Сол сарғайған архив бет­терін ашқанда, «Мұстафа Шоқай» және күні кеше тұсауы кесілген «Аманат» фильм­дерін түсіргенде осындай күйге түстім... Әлбетте, өзегіңді жарып шыққан әр туынды сенің ағзаңа ғана емес, ақыл, ой, сезіміңе де тың өзгеріс, жаңа сапа әкеледі... Мен зерттеген Мұстафа Шоқай, Бекмаханов, Бөкейханов, Кенесары – мен үшін үлкен ориентир, планка... Олардың интеллектуалдық деңгейіне дейін секіріп, қол жеткізу – үлкен арман, стимул. Дүниеге, болмысқа соларша көз салуға өзіңді өзің дайындау... Ойбо-о-ой, бұл енді ащы азап қой... Өкінішке қарай, діттегенің болмыспен кереғар болып жатқанын айтам да, азап деп... Абай атамыздың «болмасаң да ұқсап бағы» бәрімізге қамшы болуы керек. Қарап отырсам, әлгі жоғарыда айтып кеткен тұлғалар – бәрі де Гамлет болып шықты... Үлкен сұрақ қояды да, сол сұрақтың жауабын іздеп, өздерін өздері құрбандыққа шалған күрделі тұлғалар... Ол кісілердің өмірін зерттеп отырып, өзіңнің де күрт өзгергеніңді сезбей қалады екенсің. Дүниеге, болмысқа басқаша қарай бастайды екенсің... – Әдебиеттегі және кине­ма­то­графиядағы бүкіл шығар­ма­шы­лығыңыз қа­зақтың 70-80 жылға жуық тарихы­мен тығыз байланысты. Әсі­ресе, Кеңес өкіметі жылдарының атмосферасын сол «тар заманның» өзін­де-ақ фильмдеріңізде бейнеледіңіз. Ол үрдіс кешегі «Аманат» фильміне дейін жалғасты.... – Осыдан оншақты жыл бұрын Ресейдің бір журналисімен сұхбаттас­қаным есіме түсіп отыр... Тамаша суреткер жазушы досым Смағұл Елубаев екеуміз (Қалтай Мұхамеджановтан қалған әдет қой) мен оған: «Жолбарыс», ол маған: «Әй, Арыстан», деп қойып әңгімелесіп отырғанбыз. Әлгі журналист таңғалды: «Сен оған неге «Жолбарыс» дейсің, ол саған «Әй, Арыстан» дейді?.. Это что, ваш тотемный знак?» – деген. «Да, теперь – это тотемный знак для нас. Мы с ним, вчерашние обитатели огромного зоопарка имени вождя Владимира Ильича Ленина на огромной территории бывшего СССР», нашим главным пионервожатым был сам Павлик Морозов» деп едім, ол: «Выходит, я тоже оттуда?!» деп ыршып түскені. «Жоқ, – дедім... – Сенің әке-шешең – әбден мүмкін... Бізге қарағанда жассың ғой... Өз тәрбиешіңді өзің білетін шығарсың»... Кеңес өкіметінің тар дәлізінде тұн­шығып жүрсе де ағаларымыз – С.Қо­жықов – «Қыз Жібегін», М.Бегалин – «Тұлпардың ізін», Ш.Айманов – «Атамекенін», А.Қарсақбаев – «Менің атым Қожа», «Балалық шаққа саяхат», «Қилы кезең» фильмдерін түсіріп үл­герген екен «ғайыптан тайып». Со­ған таңғалам... Кеңестің «қырағы цен­зорлары» қалай байқамай қалған деп. Дегенмен, Эзоп тілі – Эзоп тілі ғой... Шымыр түсірілген, кем-кетіксіз дей алмаймын, сол кеңес кезінде түсірілген «Балалық шағымның Дон Кихоты», «Созақтан шыққан Гамлет» фильмдерінде қолымнан келгенінше сол заманның атмосфера-ауанын беруге тырыстым. Ашық айқайсыз, ыммен, ишарамен, юмор-әзілмен. Оны түсінгендер де болды, бірақ түсінгендерін айтқан да жоқ. Онысына да рахмет. Түсінбегендер иығын қиқаң еткізді де қойды... Жұрттың бәріне ұнау... «Ол үшін доллар болу керек» деп қалжыңдап едім бір кезде... Десек те, шығармашылық активімде ол фильмдер мен үшін өте қымбат. «Көзімнің қарасы» фильмі арқылы өткен ғасырымыздың 50-жылдар атмосферасын баланың көзімен, «Қыз­жыла­ған» – жас­­­өспірім қыз Ләйләнің көзімен 60-жыл­дардың бейнесін көрсетуге ты­рыстым. Үшінші – осы триптихті қоры­тын­ды­лайтын, бүгінгі Қазақстанды көрсететін фильмнің кілтін таба алмай шерменде болып жүрген жәйім бар. Ал «Мұстафа Шоқай» мен «Аманат» фильмдерінің тууына бірден-бір себеп болған Конфуцийдің: «Забывшие свое прошлое, обречены пережить его заново» деген ұстара сөзі. Осы фильмдер менің өзіме өзім есеп беруім деп ойлаймын. – Кезінде: «Әдебиет – оң қолым, кино – сол қолым» деген едіңіз. Шы­нында, қазақ киносында, тіпті, әлем киносында әдебиет пен киноны қатар алып жүрген шеберлер аса көп емес. Ойыңызды жетер жеріне жеткізіп айтуда әдебиет пен киноның қайсысы оңтайлырақ? – Бұл жеке өзім үшін ғана қағида болып қала бермек... Иә, кезінде тек әдебиетпен шұғылданғанмын. Кейін «қысылғаннан қыз болдым» – киноға ар­нап, бір-екі режиссерге сценарий жазғанмын. Шеберліктеріне шегім жоқ, дегенмен, экрандарына қарап қарным ашып, әбіржіп кеттім. Сонсоң да ғой, «өз қотырымды өзім қасығаным артық» деп режиссураға келгенім. Мәселен деп айтайық, Тұрсынжанның «Дариға дәуренін» Рамазан Стамғазиевтен, қыр­ғыздардың «Жаңбыр төктісін» Гауһар Қаспақовадан басқа әншілер айтса, өзімнен өзім ыңғайсыздана бастаймын... Ал айтар ойды жеткізуде екеуі де оңтайлы. Әдісі әртүрлі демесең... Тек, әдебиеттен гөрі, қазір бәрімізге аян, кітап оқушы жұрттың саны күрт азайып кетті, ал киноның аудиториясы кең. Са­на­ға тез сіңетін қасиеті тағы бар. Қазір қаншама кітаптар, жақсы кітаптар жатыр кітапханада шаң басып. Жұрт оқуға енжар, керісінше, киноға қағылез! Клас­сикамыздан бастап, кешегі – Асқар Сүлейменов, Әбіш Кекілбаев, қазіргі Дулат, Тынымбай, Смағұл, Төлен, т.б. жазу­шылар бар. Менің кинодағы әріптес інілерім қазақ әдебиетін білмейді. Оларға өкпем орасан... – Фильмдеріңіздің басым көп­ші­лігінің негізінде өзіңіздің, әлде өз­ге­нің әдеби шығармалары болды. «Көз­айым», «Күзгі бұралаң жол» – Сайын Мұратбековтің, «Зауал» – Антон Чеховтің, «Балалық шағымның Дон Кихоты» – Есенжол Домбаевтың, «Қызжылаған» – Роза Мұқанованың шығармалары бойынша түсірілді. Бұлар қандай ерекшеліктерімен наза­ры­ңызды аудартты? – Ол шығармаларға барған себебім – менің «рухани сырқатыммен» сабақ­тастығы болар деп ойлаймын. Қандай да бір керемет жазылған әдеби шығарма болмасын, екі сөйлемнің арасында айтылмай жатқан ойлар болады. Соны шығару керек. Сөзден гөрі сезім бай ғой. Киноның бір ұтатыны – сол сезімді шығаруға болады. Қылқаламың – сенің бүкіл жүйкең, ал салып отырған объектің – сезімің. Адамның көзі мен миы арасындағы байланыста операциялар болады екен. Ақын, жазушы болсын, адам сезімінің екі-үш-ақ сәтін қағаз бетіне түсіреді ғой. Әдебиетті экрандағанда сол шығарманың идеясын, тамырын дәл тапсаң, сонда ғана сәтті экрандау болады. – Әдебиет шығармаларын экран­дау­да қандай басты ұстанымға жүгінесіз? – Өзім үшін қоятын алғашқы принцип, экранға жарай ма, жарамай ма, соны анықтап алу. Мәселен, Бунинді экрандау қиын. Сезім, сезімнің тұңғиық жақтары көп. Бір жарым сағаттың ішінде үлкен томды айтып шығу немесе он бес-жиырма минутта шағын әңгіменің қаймағын бұзбай, шашпай-төкпей экранға алып келу деген оңай шаруа емес. Ең бастысы, жазушының стилін сақтау. Әрине, бұл дегеніміз жазушыны сөзбе-сөз қайталау емес. Бүгінге керектісін кино елегінен өткізіп алу өте маңызды. – «Созақтан шыққан Гамлет», «Көзім­нің қарасы», «Ауылдан кел­ген күйеу» фильмдеріне өзіңіздің «Ас­салаумағалейкум, Атлантида», «Айғай», «Фантом-дерт» атты шығар­маларыңыз негізгі арқау бол­ды. Фильмдеріңіздің оқиғасы, идея­сы, кейіпкерлері алдымен осы шығар­маларыңызда орын алды емес пе? – Иә. Себебі, кино деген ерекше өндіріс. Процесі ұзағырақ. Ол мемле­кеттік бюджетпен тығыз байланысты. Өкімет келесі жылдық бюджетті қа­шан қабылдайды деп қол қусырып отыра бермейсің ғой. Оның үстіне киностудияның шығармашылық, та­қырыптық жоспары деген тағы бар. Ол өз алдына. Алдымен проза жазып алу – менің өз әдетім. Экраннан бұрын сол шығармаңды оқырман арқылы бір тексеріп алған абзал деп ойлаймын. Ал, кейбір шығармаларымды бірден экранға арнап жазған кездерім де болған. – Қазақ прозасы кинематографияға икемді ме? – Өте икемділері жеткілікті. Мәселен, Бейімбеттен бастап, Әуезовтің «Қыр әңгімелері» хикаяларын, қазіргі заман прозасынан Әкім Таразидің, Қалихан Ысқақовтың, Смағұл Елубаевтың, Дулат Исабековтің, Төлен Әбдіктің, Тынымбай Нұрмағамбетовтің шығармаларын айтуға болады. Олардан өзге жас жазушылардың шығармалары бар. Бірақ, кино әлі жас өнер десек те, оның өз тілі байып келеді. Түбі өз тілі болуы керек. Дегенмен, әр­­бір кинотуындының мықты әдеби фундаменті, іргетасы болуы шарт. Көр­генді тізіп түсіре берсе, ол кино емес қой. Ол – фото. Ал фотоны тірілту қажет. Бұл жерде әдебиеттің рөлі өте зор... Өкінішке қарай, жас кинорежиссерлер тек төл әде­биетін ғана емес, әлемдік әдебиетті де білу­ге құштар емес-ау деген қорқыныш бар... – Фильм түсіргенде қандай прин­ципті ұстанасыз? – Менің принципімнің ең бастысы көрерменге өз ойымды күштеп таңу емес, соңында көп нүкте қойып, ойла­нар сұрақ тастағым келеді. Григорий Данелияның: «Экранның арғы жағынан режиссердің басы қылтиып, көрініп тұр­мауы керек», деген сөзі бар. Таза режиссерлік кино бар. Мысалы, Андрей Тарковскийдің, Федерико Фел­линидің, Луис Бюнуэльдің фильмдері. Оларда режиссердің қолы сезіледі. Менің принципім неғұрлым қарапайым, яғни кейбір көргендерімді көбелек қуып жүріп ұстап алғандай етіп бейнелеу. Көрермен фильмді экраннан көргенде: «Ой, мынаны мен де түсіре аламын», дейтін болса. Ал содан кейін түсіріп көрсін. Көрерменге көп нәрсені ашық айтпай, ұшын ұстатып, ар жағынан қанаттандыру керек. – Осыдан 16 жыл бұрын өзіңізбен сұхбаттасқанда «үнемі қайталап көре беретін бір фильмім бар, ол Жан Вигоның «Аталантасы» деп едіңіз. Одан бері сүйікті фильмдеріңіздің қатары толықты ма? – Қатты ұнаған фильмдердің қатары көбейіп келеді. Сүйіктілерім – «Аталанта», Данелияның «Мұңайма» фильмдері. Және Федерико Феллинидің «Амаркорды». Есімде, 1995 жылы Францияда маған сахнада жүлде ұсынып тұрып, Фелли­нидің тұрақты авторларының бірі, ки­нодраматург, белгілі Тонино Гуэрро: «Син­ьор Нарымбетов, сіз өз «Амар­кор­дыңызды» түсіруге тырысқан екенсіз. Сәтті шығуымен құттықтаймын», деген сөзі мені өте қысқа-нұсқа рецензия ре­тінде қанаттандырды. – 1968 жылы ВГИК-тің сценарийлік бөлімін бітірерде дипломдық жұмы­сыңыз ретінде «Шоқ пен Шер» атты сценарийіңізді жаздыңыз. Сценарий бір жылдан соң белгілі кинодраматург И.Маневичтің алғысөзімен «Искусство кино» журналында жарияланды. Көп уақыт өтпей-ақ, «Қазақфильм» ки­ностудиясында осы сценарий бойынша фильм түсіріледі. Бірақ, сценарийдегі мұңды драмалық сарын кейін фильмде лирикалық-поэтикалық сарынмен алмасады. Себебі неде? – 60-жылдары қазақ-қырғыздардың жылқыларын үкімет тартып алып жатты. Бір сиыр, екі-үш қойдан басқа мал болмауы керек деген заң шықты. Бұл енді кәмпескенің мәдени түрі ғой. Жылқысыз қазақ пен қырғыз қалай өмір сүреді? Атам заманнан қазақ үшін жылқы малы қасиетті ғой. Содан әр үшінші қазақ отбасында трагедия болды. Сондағы сәйгүлігінен айырылған қазақтардың қайғысын көрсең. Біреулер үкіметке өткізбеймін деп өз қолынан бауыздап тастағандары да болды. Кейбіреулері тау жаққа алып қашып, тығып қойды. Сол кездегі трагедия есіме түсті. Осының астарын сценарийде бергім келді. Кейін режиссермен жұмыс істеген сәтімізде, Григорий Чухрай ұстаз ретінде көп нәрсенің өтпейтінін басып айтты. Өзінің де басынан талай өтті ғой. «Баллада о солдате», «Чистое небо» фильмдерін талай қиындықпен, айқаймен өткізген ұстазымыз: «Журналға шығу бір бөлек, фильмді түсіру басқа дүние. Егер, менің айтқаныма құлақ салсаңдар, балаларға арналған, ешкімге зияны жоқ лирикалық фильм жасаңдар», – деді. Солай етіп түсірдік те. Монте-Карлода фильм күміс жүлдеге ие болды. Әрине, қуандық. Бірақ, іште бір запыран қалып қойды. Ол запыранды шығармасаң, ауруға айналады ғой. Сол іштегі запыран маза бермеді де, келе-келе режиссерлікке ауысуыма тура келді. – Әңгімелеріңізде, повестеріңізде, фильмдеріңізде оқиғалар, кейіпкерлері­ңіз жас баланың немесе жас қыздың көзімен, қабылдауымен беріледі. Елдің, халықтың тағдырын, драмасын жас баланың нәзік жүрегінен өткізесіз. Бала әлемі сіз үшін неліктен өте маңызды? – Барлық жазушы, суретші, режиссер, композитор үшін балалық шақ деген үлкен азық. Өзіңнің бұлағың ол. Бұлақ бастауың. Біріншіден, қашып құтылар қытай қорғаның. Балалық пәктікті аңсайсың, сағынасың. Айналаңдағыларды құбыжықтай көресің. Өз-өзіңді де құбыжық санайсың. Екінші жағынан, тазалық, адамның өзін өзі тазартуы. Бір мүшел жас сайын адамның қаны тазарып тұрады дейді ғой. Өзіңді өзің жаңартып, тазартатын бір сәттер болады. Рентгенің де, камертоның да – сол балалық шағың. Балалық шақ – кәдімгі аккумулятор сияқты. Мақсат – балаларға арналған шығарма жазу емес. Сексеуілді жаққан кезде мынандай әдет-ғұрып бар: сіріңкенің зәру кезінде, шоқты күлдің астына көміп қоя салады. Таңертең ашсаң, сол күйінде тұрады. Балалық шақ та сол сияқты... – Әрбір фильмнің артында біз біле бермейтін қаншама қиналыс, қаншама «тар жол тайғақ кешу» жатады. Әрбір фильмнің өзінің тағдыры бар. Фильм­деріңізді түсіргенде қайсысының жолы жеңіл, қайсысының жолы ауыр болды? Өте бір қиналыспен шыққан шы­ғар­маңыз болды ма? – Қиналып шыққаны «Көзімнің қарасы» дер едім. Алдымен повесть болып жазылды. Бірақ, киноға эквивалент таба алмай, қалай бастарымды білмей, көп қиналдым. Киноның тілі бөлек қой. Байқасаң, повесть пен фильмнің арасында түпнұсқадан кірмей қалған көп нәрселер бар. Оның бәрін бір жарым сағаттың ішіне сыйғызу мүмкін емес. Одан кейін бұл фильм екі серияны көтере алмайды. Содан кейінгі қатты қиналғаным – «Қызжылаған» фильмі. «Мәңгілік бала бейнені» екі жылдан астам ойландым. Алдында спектакльді көргенде фильм түсірсем деген ой келген. Кілтін, формасын, стилін көп іздедім. Екі жылдан кейін ғана таптым. Содан кейін Әкім аға екеуміз бір-екі аптаның ішінде сценарийді жазып шықтық. Бұл жерде Әкім ағаның еңбегі өте зор. Өйткені, не ойласам да алдымен Әкім ағаның алдынан өтіп отырдым. Онан кейін, ол кісінің кинодраматург екенін ұмытпауымыз керек. «Тұлпардың ізі», «Арман – атаман», «Қараш-Қараш оқиғасы» сияқты классикаға айналған фильмдердің сценарийінің авторы екенін жұртшылық жақсы біледі. Фильмдерін жеңіл түсіретін режис­серлерге қызғанышпен қараймын.Тіпті, біреулері түсіру кезінде болған күлкілі жағдайларды айтып күлдіріп жатады. Данелияның экранына қарап: «Ойпырай, қалай жеңіл түсірілген кино», деп таңғалушы едім. Осы жақында ұстазымның үш кітабын оқып отырып, қандай қиыншылықпен түсірілгендігіне көзім жетті. Ал мен үшін әрбір фильмім от ішіне кіріп шыққанмен бірдей. Тек, әр фильмде от шеңбері әртүрлі демесең. «Аманат» фильмі қалың өрт десе де болады. Біздің кинодағы режиссерлерді «камикадземен» салыстыруға болады. Басты серт – тірі оралу. – «Аманатты» түсірудің басты қиын­шылығы неде болды? – Үш дәуірді қатар өріп отыру. Үш дәуірдің де атмосферасын дөп басып көр­сету. Тарихқа, архив деректеріне адал болу. – 1978 жылы Есенжол Домбаевтың «Қалпақ» әңгімесі негізге алын­ған «Балалық шағымның Дон Кихоты» деген эксцентрикалық комедия жанрындағы фильмді түсірдіңіз. Шы­нын айтқанда, эксцентрикалық комедияны қазақ киносында кенжелеп қалған жанр деуге болады. Сізге дейін де, сізден кейін де бұған аса көп бара қоймады. Осы фильмнен соң өзіңіз де бұл жанрға «беттемедіңіз». Бұның себебі неде болды? Жанрдың біздің дү­ние­танымға аса қолайсыз болып шық­қаны ма әлде басқа да сыры бар ма? – Мәселе жанрдың біздің дүниетаны­мы­мызға, өзің айтып отырғандай, қо­лайсыздығында болып тұр ғой. Гоголь мен Салтыков-Щедринге сусап отырған көрермендерді кездестіре қойған жоқпын әзірге. Ол фильм кезінде ізденіс ретінде түсірілген болатын. Әр ауылдың өз поэзиясы бар ғой. Әр эпизодта бірінші планда немесе екінші планда болсын, сол ауыл өмірін боямасыз көрсеткім келді. Өзімнің балалық шағым ғой. Сонан кейін де басшыларға ұнай қойған жоқ. Бұл: «Аяз би әліңді біл», деген ескерту еді бір жағынан. Фильмнің астарына: «Әркім суды табатын жерінде құдық қазсын. Әр нәрсеге әлек болма», деген ойды салғым келді. Капустаның қабығымен қанша орасам да, ойды сезді. Сөйтіп, сөреде 16 жыл жатты. – 1981 жылы А.Чеховтың «Гай­ка» деген әңгімесінің желісімен «Зауал» атты қыс­қаметражды фильм түсірдіңіз. А.Чеховтің кейіпкерлері мен оқиғасын қазақ жеріне «алып келдіңіз». Жалпы, жазушының дәл осы әңгімесіне назар аударуыңыздың себебі неде болды? – Таза эксперимент үшін деп отырып, кей-кейде осы «цивилизацияның жол­серігі» деп отырған теміржол қазақ даласына тағы да не әкелді деген сұрақ мазалайтыны бар. Ал А.Чехов мен үшін сол сұрақты қоюға себеп қана болды. – Қазақ киносының жарты ға­сырлық кезеңінің куәгерісіз. «Елу жылда – ел жаңа» дейді. Ұрпақ өзгерді, кино өзгерді. Бүгінгі қазақ киносы неден ұтып немесе ұтылып жүр деп ойлайсыз? – Жақсы фильмдер баршылық. Әттегенайы – ауқымы тарлау. Шеберлік жетпей жатыр. «Ремесло» дегенім ғой. Режиссердің айтпақ ойы – тамаша. Сол ойды деңгейінде орындау әлі әлсіздеу. «Әп-әдемі ән еді, пұшық айтып қор қылды-аудың» кері... – «Мұстафа Шоқай», «Аманат» фильмдері бұрындары қазақ киносында болмаған кейіпкерлерді алып келді. Екі кейіпкер де тағдыры өте күрделі тарихи тұлғалар. Осының өзінен-ақ Сіз үшін ішкі жауапкершіліктің қандай болғаны айтпаса да түсінікті. Сол екі фильммен шығармашылығыңыздың жаңа кезеңі басталды дер едім. Мұста­фа Шоқай мен Ермұқан Бекмаха­новтың экрандық бейнесін жасауда қандай қиындықтар кездесті? Жалпы, тарихи тұлғалар туралы фильм түсіру­дің басты қиыншылығы неде? – Басты қиыншылық – архивте біз білмейтін әлі де беймәлім құжаттар жа­тыр. Қытайда, Ресейде, тағы да басқа көр­ші елдердегі тарихи деректерге қолы­мыз әлі жете қойған жоқ. Соларды қайтару керек. Екінші қиыншылық – саяси әдеп деген тұсау-категория бар. Құдайы көршімізді өкпелетіп аламыз ба деген майыс­қақ­тығымыз, жалпақшешейлік... Кей-кейде сол саяси сыпайылық үшін ақи­қат­ты құрбандыққа шала салатынымыз бар... Үшінші қиыншылық – біздің көрермен тым кірпияз, сынқұмар. Пікір айтпайды, үкім айтады. Оның үстіне, күні кеше Тө­легенмен түйдей құрдас, бірге асық ойнаған, Жібекпен бірге қуыршақ ойнап, суға түскен, Мұстафа Шоқаймен Парижде кафеде бірге кофе ішіп, шығармаларын жазғанда, концлагерьлерді аралағанда бірге жүрген азаматтар табыла кетті ғой... Күні ертең, бісміллә, ғайыптан тайып, Кенесары туралы фильм түсіре қалсам, кинозалда алдымнан Кенесарының асай-мүсейін арқалап жүрген сарбазы: «Оның оң құлағының сыртында мынандай меңі бар еді, ол қайда? Жауырынында екі елідей тыртық бар еді, оны неге көрсетпегенсің?» деп алдымнан арыстандай ақырып шыға келе ме деп қорқамын... Ең қиыны – сол. Ал екінші жағы – тарихи тұлғалардың келбеті әркімге әртүрлі елес береді. Ол да ерекше фактор. Табиғи құбылыс қой... – Болашақта қандай тақы­рып­тарды, кейіпкерлерді киноға алып келсем деген ой-арманыңыз бар? – Әрине, ой да, арман да көп қой. Алда, «бісміллә» дейік, Алаш азаматы Әлихан Бөкейхановтың трагедиялық тағдыры... Янушкевичтің қазақ даласы жөніндегі жазбалары... Сырым Датұлы драмасы... Қажығали Мұханбетқалидің жиырма жылдай тер төккен үлкен романы экранға сұранып тұр. Сонан соң – өзімнің «Фантом-дерт» деген шығармам... Ермек Аманшаев жазған «Ұл» деген тамаша хикаят бар... Осы тақырыптарға қаржы бола ма? Оған ғұмыр жете ме? Киногерлердің өмірі, әзілдеп Бексұлтан Нұржекеевше айтсақ, «күтумен өткен ғұмыр ғой»... – Әңгімеңізге көп рахмет. Ойыңыз­дағы барлық шығармашылық жос­парыңыздың жүзеге аса беруіне тілек­шіміз. Әңгімелескен Нәзира РАХМАНҚЫЗЫ, Қазақ ұлттық өнер университетінің доценті, кинотанушы, өнертану кандидаты. АСТАНА.