Отан үшін отқа түскендер

Адам баласына қайғы-қасірет әкелетін бірден-бір тажал соғыс екені даусыз. Жұмыр жердің пендесінің осы бір тажал талқысына шыдас беріп келе жатқанына да нешеме ғасырдың жүзі болды десеңізші. Әйтеуір тыныштық жоқ, ес біліп, етек жапқалы адамзат атаулы соғыстан көз ашпапты... Әсіресе, ақыл толықсып, қарудың қарапайымынан қара дүрсілі пайда болғалы жер үсті айқас-шайқасқа толып дүрлікті де жатты емес пе. Бұлардың ішінде өткен ғасырдағы екінші дүниежүзілік соғыстың сойқаны тарих бетіне қара дақ болып жағылды. Ол туралы нешеме көркем туындылар жазылып, деректі фильмдер көрсетіліп, өнер атаулы сол жазылмас жара хика­я­ты­нан аттап өте алмады. Өз басым сондай сұрапыл соғысты қамтыған «Отан үшін отқа түскендер» фильмін тағы бір қайталап көріп, қатты толқыдым. Ерлік пен патриоттық сезім­ге құрылған «Отан үшін отқа түс­кен­­дер» атты деректі фильмі кезін­де НКВД-нің «Аса құпия» деген белгі қойып, жасырын ұстап келген құ­жаты – Мәскеу маңындағы «Ажал ай­лағы», Украина жеріндегі «Харьков қазандығы» сияқты қанды қыр­ғын­дар­да қаза болған боздақтар туралы мол мағлұматты қамтыпты. Со­ның ішін­де Ақмолада жасақталған 106-шы ат­ты әскерлер ұлттық дивизиясын жа­ла­ңаш қол, жалаң қылыш және құр қам­шымен «қаруланған» күйі қарша бораған жаудың автоматы мен танктеріне қарсы айдап салып, 10 000-дай адамның қырылып қалғанына куә боласыз... Атақты Илья Эренбург: «Соғыстың төрт жылында ұмытылмастай есімде қалған шайқас – Ржев-Вязьма бағы­тын­дағы майдан. «Марс» деген құпия атауы бар шайқасқа 10 миллионға жуық адам күші жұмылдырылып, жартысына жуығы қаза тапты. Осы 17 айға созылған ұрысты кеңес тарихшыларының құпия ұстаған себебі – ол барынша сәтсіз операция саналады» дегені бар... Ал Константин Симонов оны «Өлім дала­сы» деп атаған екен. Осы тозаққа Алматы мен Ақтөбеде жасақталған 100-ші және 101-ші қа­зақ­стандық ұлттық дербес брига­да­ла­ры қатысып, олардың жеке құра­мы­ның 80 пайызынан астамы қыры­лып кет­кен. Фильмде осындай қырғындар ту­ра­лы мұрағат материалдары алғаш рет ашы­лып, бұрын қалың бұқара біле бер­мей­тін тың деректер паш етіледі. Оны Ржев­­те­гі қырғынды көзімен көрген Қа­зақ­­стан­­ның белгілі мемлекет қайрат­кері Сұл­­т­ан Жиенбаев өз аузымен жет­кі­зе­ді. Осы жерде Ржевтегі 10 000-нан ас­там қа­­­за­қ­­стандық қаза болып, есім­дері ең­се­лі Естелік тақтаға жазылып, ер­лер­дің ру­­хы туған жердің топырағын сезі­ніп жат­­­сын деген ниетпен Алматы, Жамбыл, Оң­­­түс­­тік Қазақстан, Қызылорда, Ақ­тө­бе об­лыстарынан топырақ жеткізіліп салынады... Қазақстан Сталинград майданының ең жақын тылы болған. Себебі, Волга­ның бір жағы Батыс Қазақстанның жері болатын, қазақтар оны Еділ дейді. Гит­лер Сталинградты өлсе де уысынан шығармауға бекінді. Әрі ол өз әскеріне: «Сталинград шайқасында жеңілуді еш кешірмеймін!» деп бұйырумен болды. Фильмдегі аумағы 100 шақырымға созылған Сталинградтағы осы шайқас – ұзақтығы мен қан төккен сарбаздардың саны жағынан да ауызбен айтып жеткізе алмастай, яғни аспан аударылып жерге түскендей сұмдық көрініс болды. Сол тұста Сталиннің «Бір қадам да артқа шегінбеу» туралы берілген 227-ші бұйрығы да келіп жетеді... Жалпы, Ұлы Отан соғысында 500-ден астам қазақстандық жауынгерлер Кеңес Одағының Батыры атағына ие бол­са, солардың 112-сі осы Сталинград ірге­сіндегі шайқаста шынығып, ерліктің үл­кен үлгісін танытқаны тарихтан белгілі. Бір сөзбен айтқанда, қан мен тер сіңген осы Сталинград жерінің азат етілуі – Ұлы Жеңіске деген ұлы сенімді оятады! Украинадағы Днепр үшін шайқасқа екі жақтан 4 млн. адам қатысқан. Май­дан шебі 1400 шақырымға созылған Днепр үшін жау әскері де жанталасқаны белгілі. Оған Гитлердің тарихта қалған: «Днепрдің теріс ағуы мүмкін, бірақ орыстардың Днепрді алуы мүмкін емес!» деген сөзі дәлел. Алайда ол мақ­сатына жетпеді. ...Қазақ елі де қарап жатпады. Жандарын шүберекке түйген екінші майданның құрыштай сарбаздары Жеңіс үшін жанын пида еткен. Олар – шерлі аналар, жарын жоғалтқан жесір әйелдер, әкесіз қалған қара сирақ балалар... Одақтас республикалар бойынша Қазақстан Ұлы Жеңіске үлес қосушы­лар­­дың алдыңғы сапынан көрін­ді. Қа­зақстан соғыс кезінде 1,5 мил­лион адамның екінші Отанына айналған көріністер... Әңгімені Бауыржан Момышұлы, Қ.Қайсенов, С.Нұрмағамбетов, Т.Бигел­динов, Р.Қошқарбаев сияқты батыр ағалар сабақтап отырады... Гитлер Германияны толық күйреуге әкеп соқтырды. Ал, Сталин болса фашистік басқыншыларды күл-тал­қан етіп жеңген мықты мемлекетті басқарып, өзінің артына бүкіл әлемге ықпалы зор ұлы державаны қалдырды... Бұған қазақстандықтардың қосқан үлесі ұшан-теңіз. Деректі фильм осыны дәлелдеді. Көрерменін бейжай қалдырмас, сұ­ра­­пыл соғыстың ащы шындығын анық та қа­нық етіп көрсете білген фильмнің өн­ді­­рі­сіне, техникалық-редакциялық жә­не көр­кем­дік шешіміне жауап беруші, жо­ба же­текшісі, Қазақстанның еңбек сі­ңі­р­­ген қайраткері Ерлан Бекхожинге, фильм­­нің авторы әрі қоюшы режиссері, Қа­­зақ­­станның еңбек сіңірген қайраткері Наз­­гүл Әбутұраповаға айтар алғысымыз шексіз. Сондай-ақ, белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Зауытбек Тұрыс­беков осы аталған фильмнің идея­сын ұсынып, тапсырыс беріп, бас­тан-аяқ қадағалап, кеңесшілік қызмет көрсетіпті. Қазақстанның Ресейдегі, Украинадағы өкілі бола жүріп, Ресей, Украина Қорғаныс министрліктерімен, Подольск, Ржев, Киев, Харьков сияқты көне қалалардың әскери тарих институт­тары­мен шығармашылық топты тығыз байланыстырып, өз беделімен сол ел­дердегі мемлекеттік мұрағаттардан, ор­та­лық теледидарларынан тарихи құ­жат­тар әперіп, бейне материалдармен қам­тамасыз етіпті. Әрі фильм өндірісінің қаржысына қолдаушылар тауып, продю­­сер­лік көмек те көрсеткен екен. Атал­ған деректі фильм өзінің құры­лымы мен жасалуы жағынан көп жайлар­ды қамтыған, тақырып аясы аса кең шық­қандығы да осынау ұлтжанды азаматтың тікелей көмегінің арқасы деп ұққан жөн. Ұлтының рухани ділін ойлап, бүгінгі ұрпақтың ұлы бабаларын жадын­да ұстап, отаншыл болып өсу­­леріне ерекше ықыласты аза­мат сонау 2007 жылдан бері ҚР Прези­дентінің Телерадиокешенімен үнемі тығыз творчестволық байланыста болып келеді. Оған «Мәңгі достық», «Дала даналары», «Батырлар», «Ерлік ел есінде», «Тау тұлғалы Тұрар», «Тарлан», «Бөкей хан» сияқ­ты көп­те­ген деректі фильмдердің дү­ние­ге келуі дәлел бола алады. Осы теле­туын­дылардың идеясын ұсынып, тап­сырыс берумен қатар кеңесшілік қыз­мет көрсетті әрі фильм өндірісіне демеушілік жасады.  Кәкен МАМАЖАН.  Алматы облысы.