Ауыл

Алтын бесік атанған аяулы мекенді қарқынды дамыту үшін не істеу керек? Тәуелсіз еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың дәстүрлі «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсу, реформалар, даму» атты Жолдауы ел өміріне соны серпін, тың жігер берді. Қазіргі таңда бүкіл еліміз осы Жолдауда алға қойған міндеттерді жүзеге асыруға берік жұмылуда. Жолдауда Елбасымыздың жас­тарға, оның ішінде, жұмысшы маман­дығын көтеруге арнаған жол­дары ерекше әсер етті. Онда «Мен жастарымызды жұмысшы маман­дығын белсенді меңгеруге шақырамын. Жұмысшы маман­дық­тарын меңгеру керек. Кезінде мен де жұмысшы киімін киюден бастадым, домна пеші от-жалы­ны­ның жанында тұрдым. Үлгі алыңдар!», – деген жолдары Жол­дау­ды оқыған әр адамды ерекше жігерлендіретіні сөзсіз. Маған ерекше әсер етті. Өмір жолым, ең­­бек жолдарым ойыма оралды. Қазір Қазақ елі ерекше дамудың жолы­на түсуде, бой көтерген қала­­­­лар мен ауылдар, бұрын-соң­­ды болмаған жаңа зауыттар мен фабрикалар, Еуропаның қай ел­дерімен салыстырса да артық бол­маса кем емес, салынып жатқан жол­­дар адамды ерекше қуанышқа бөлейді. Мен ауылда өскен, ауыл­дың өмірімен біте қайнасқан адам­мын. Қазір ауылдың дамудың сара жолына түсе алмай, жұмыс орын­­­дарының тапшылығына бай­лан­ысты қалаға көшушіліктің көбейіп тұрғаны жасырын емес. «Ауылшаруашылық коо­пе­ра­тив­тері туралы» 2015 жылы қабыл­данған заң ауыл шаруа­шылығын да­мытуға, ауылды көркейтуге ерек­ше ықпал ететін болады. Қазіргі кезде еліміз бойынша көптеген ауыл­шаруашылық кооперативтері және шағын шаруа қожалықтары жұмыс істеуде. Менің өмір тәжіри­бемде ірілендірген өндірістік коо­перативтерді дамытудың маңы­зы зор деп есептеймін. Оның бас­ты себебі, Қазақстан жерінің кө­п­ші­лік аймағы шөлді және шө­лейт­­ті. Сондықтан да, мал шаруа­шы­лығымен бір жерде отыра беруге болмайды. Бұрынғы аға ұрпақ мал шаруашылығын қыстауға, көк­теуге және жайлауға, күздеуге орналастырып, жайылымдарды тоздырмай өте ұқыпты, ретімен пайдалана білген. Қазіргі кезде көптеген шағын шаруашылықтар бір жерге қыстауға орналасып алып, көктеуге, жайлауға шықпай мал­ды да аздырып, жерді де тоз­ды­рып бара жатқандары анық бай­қалады. Еңбек жолымда көп­те­ген аға ұрпақпен, алғашқы кол­хоз­ды ұйымдастырғандармен, қарапайым жұмыскерден кіші мал маманы, ферма меңгерушісі, шаруашылық басшысы болған өмір тәжірибесі мол адамдармен бірге жұмыс іс­теуге тура келді. Олар ауа райын жиі бақылап, мал­ды қыстаулардан ерте көшіріп, көк­темгі, жазғы түскен ылғалмен барын­ша жетілуі­не ерекше жағдай жасай­тын. Сон­да ғана мал көктеуде, жазғы жай­лауда ерекше қоңданып, қыс­тауда қатал қыстан қысылмай шы­ғады. Мұны өмір тәжірибесі дәлелдеген. Қазіргі кезде көптеген малға жұғымды жайлаулар бос жатыр. Ұсақ шаруашылықтардың адам күшінің аздығы, тағы басқа себептермен алыс жайлауға баруға мүмкіндіктері жоқ. Сондықтан, кооперативтерге бірігіп, бір-бірі­не көмектесе отырып дамудың берері мол болмақ. Екіншіден, мал шаруашылығы қарқынды дамуы үшін мал жасына, жы­ны­сына қарай сұрыпталып бағы­лу­ға тиіс. Зоотехникалық талап­тар толық орындалып, мал іріктеліп-сұрыпталмайынша мал­ды өз төлі есебінен өсіру, өнімді­лі­гін арттыру жақсармайды. Шағын 100-120 қойы бар шаруа­шы­лық­тардың саулығы мен тоқтысы, еркек қойы мен ұрғашысы бірге жүреді. Бұл өрескел қателік, зоо­тех­никалық талаптардың бұзылуы болып есептеледі. Егер шағын шаруа қожалықтары өндірістік кооперативке бірігіп малды сұрып­тап, қойды 450-200 бастан отар­ларға бөліп бақса, тиімді болып, өнімділігі, төл алуы барлық жағы­нан артқан болар еді. Ауыл шаруашылығын дамыту басты тұлға – кадрларға байланыс­ты. Қазіргі кезде ауылшаруашылық кадрлары азайып және ұсақталып барады. Ауылдарға, әсіресе, ауыл­шаруашылық кадрларында жоғары оқу орнын бітіріп келушілер жоқ­тың қасы. Мал шаруашылығын дамыту үшін малшы кадрлардың өте қажет екені белгілі. Мал өсір­­ген халқымызда «Қойды не қорық­қан құл бағады, не ұялған ұл бағады» деген өмір тәжірибесінен алынған мақал бар. Қазіргі қалада да, далада да мал баққысы келетін адам табылмайды. Мал бағу өте іскерлікті, төзімділікті қажет ете­тін мамандық. Қазір кез келген адам базарларда және басқа жер­лерде арба сүйреп, жүк көтеріп, құрылыста жұмыс істей бергісі келеді. Ал мал шаруашылығында істеймін деушілер өте сирек. Сон­дықтан, Үкіметіміз малшы кадр­ларына арнайы заңмен ерекше жеңілдіктер мен қамқорлықтар, ынталандыру шараларын туғызуы керек деп есептеймін. Мәселен, малшы, сауыншы, тағы басқа мал шаруашылығы еңбеккерлеріне жоғары еңбекақы төлеп, жеңілдік­пен демалыс орындарына жібе­ру, зейнетақыларын көтеру, құр­мет­ті атақтар беру, тағы басқа да жол­дармен ынталандырып отыру керек. Сонымен бірге жайы­лым­дарда, әсіресе, қыстауларда, үш-төрт отбасын топтап отырғызып, малшылардың мәдени-тұрмыстық жағдайын жақсарту мал шаруа­шылығына адамдардың көптеп баруына жол ашар еді. Орта мек­тепті бітірген жастарды оқыту, тәрбиелеу, әсіресе, мал дәрігерлері мен зоотехниктерді көптеп оқыту қажет. Естуімше, біздің елде зоотехник мамандығының қа­же­ті жоқ деп, бұл факультеттер қыс­қартылған көрінеді. Бұл мал шаруашылығынан хабары жоқ адамның айтатыны. Мал дәрігері малды емдеу, сауықтырумен ай­на­лысса, зоотехник малды бағу, ғылым негізіне сай өсіру­мен айналысады. Малды азық­тан­­­дырудың өзі үлкен ғылым. Ен­дігі бір ерекше айтаты­ным, ауыл­шаруашылық кадр­ларын даяр­лап, өндірістік коо­пе­ратив­терді басқаратын адамдарды бірер жылға дейін мемлекет қам­қор­лығына алып, жан-жақты қол­дау көрсету қажет. Себебі, ауыл­шаруашылық кооперативтері қалып­­тасып кеткенше көп күш керек екені белгілі. Ауылша­руа­шы­лық кооперативтері ауылдарда құрылып, жұмыс істесе, ең бас­тыс­ы, ауылда жұмыссыздық мүл­де жойылар еді. Оларға механи­­за­торлар да, құрылысшылар да, бас­­қа мамандық иелері де қа­жет бо­­латыны белгілі. Мен еңбек жолымда жұмыс істеген шаруа­шы­лықтарда 750-800-ге дейін мүшелері, механизатор, жүзден аса жүргізуші, жүзден аса құрылысшы болған еді. Елу мыңнан аса қойы бар шаруашылықтарда соның өзінде қой төлдету уақыттарында адам жетіспей түрлі мекемелер төлшілер жіберетін. Жаз, күз мезгілінде мал азығын дайындау, егін орағы кезінде оқушылар қол­ғабыс жасайтын. Жоғары сы­нып оқушылары ата-аналарына қол­­ғабыс жасап еңбек етіп, еңбек тәжірибесінен өтетін, өмір мек­тебіне қалыптасып, өмір сүруге бейімделе бастайтын. Бұл өмірге аса қажет тағылым екені белгілі. Адам өміріндегі ең бақытсыз­дық жұмыссыздық дер едім. Өз елінен, жерінен жұмыс таппай жұмыссыз жүру, адамдарды ең ауыр азапқа салатынын, ауыр қыл­мыстарға апаратынын өмірден көріп жүрміз. Осы жұмыссыздық жойылған болар еді. Қазіргі кезде ауылды берекесіздендіріп тұр­ған осы жұмыссыздық, жұмыс орын­дарының тапшылығы. Қазіргі кез­де барлық жағдай бар, неге адам­дар жұмыс тауып, істей бер­мейді деген уәж айтатындар бар. Оған келісе беруге болмайды. Бар­лық адам бірдей емес. Кейбір адам­дарға басқаның көмегі керек. Ол өмірдің заңы. Ендеше, сол заң­мен жүру қажет. Адамдарды жұ­мыс­қа жұмылдыра білетін дарын­ды басшылар ауылға жіберілуі тиіс. Ауылшаруашылық жұмыс­тарын ұйымдастыруда, әсіресе, мал шаруашылығы жайлы әңгіме қозғағанда малдың тұқымы жайлы айрықша айтуға тиіспіз. Соңғы жылдары кейбір асыл тұқымды шаруашылықтар болмаса, мал тұқ­ымымен жұмыс істеу азай­ды. Дүниежүзіне, республикамыз бойынша аты шыққан мал тұқымдары ерекше дамытылуы керек. Мәселен, кей мал тұқым­дары ерекше бір аймақтарда ғана өсіруге бейімделген. Мәселен, таулы Райымбек ауданына қысы ұзақ, биік таулы өлкеге арнайы бейімделген ғалымдардың ең­бе­гі­мен мыңдаған гектар тау жа­йы­лымын алып жатқан атақты Хан­тәңірінің және Күнгей Алатау­дың теңіз деңгейінен 2800-4000 метрлік жайылымдарына бейімдеп қазақтың арқар-меринос қойы өсірілген болатын. Бұл қой тұқымы кезінде Нарынқол-Кеген, қазіргі Райымбек ауданында 1938-1940 жылдан өсірілді. Содан бері бұл қойдың тұқымы іріктеліп, сұрыпталып, оның еттілігі мен жүнінің сапасын арттыруда біршама табыстарға қол жетті. Бұл қой тұқымы Ал­маты, Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарының тау­лы аймақтарында өсіріледі. Жабайы арқар мен үй қойын бу­­дан­­­­­дастыру арқылы өсіру дүние­­­­жүзінде қой шаруашылығы тари­­хында тек арқар-меринос қойында ғана кездеседі. Арқар-меринос қойының жүні соңғы жыл­­дары Англияда жасалған лабо­­раториялық зерттеуде қой жүн­дерінің ішіндегі ең жіңішке және берік жүн екендігі дәлелденген. Ол жүннен жоғары сапалы киімдер жасайтыны белгілі. Қой және басқа да мал тұқымдарын асылдандыру жұмысымен айналысу қазір дамы­май отыр. Қазіргі кезде шаруа қожа­лықтары қой тұқымына бас­қа, құйрықты ірі жүнді қазақы қой­­ларды қосып қарала-торала қозы алып, не жүні, не терісі қа­был­­данбай, босқа шығын көру­де. Ауыл шаруашылығын жо­ға­ры деңгейде дамытуға мал шаруашылығы мен егін шаруа­шылығын қатар дамытқан жағдай­ларда ғана қол жеткізуге болады. Қазір егін шаруашылығын бүгінгі күн талаптарына сай дамытуда біршама жұмыстар істелуде. Әсі­ресе, елімізде көкөніс және же­міс-жидектермен қамтамасыз етуде жылыжайлар көптеп салы­нып, тамшылатып суару техно­логиясы енгізіліп, жақсы қадам­дар жасалуда. Алдағы уа­қыт­та шаруашылықтарды ірі­лен­діру егін шаруашылығына да қажет екені белгілі. Егін шаруа­шылығының өнімділігін арттыру үшін ауыспалы егіс жүйесімен жұмыс істеу қажет. Ол үшін егіс­тік жер көп болуы керек. Соны­мен бірге, жаңа техникалар алу, оны тиімді пайдалану үшін ірі шаруашылықтар керек. Қазіргі кезде Үкімет ауыл шаруашылығын көтеру үшін көптеген жақсы шара­лар қабылдап, жаңа техникалар, субсидиялар бөлуде. Міне, осы міндеттерді жүзеге асыруда ауыл­шаруашылық кооперативтері туралы өткен жылы қабылданған заңның алатын орны ерекше. Егер заң талапқа сай орындалған жағ­дайда шалғайдағы ауылдар да көр­кейіп, көріктенетін болады. Жұмыс орындары да көбейеді. Соңғы жылдары Ауыл шаруа­шылығы министрлігін айтпағанда, облыстық, аудандық ауыл шаруа­шылығы басқармалары тарапынан да салаға жанды басшылық жасау, жаңалықтар енгізу, озат тәжі­ри­белерді тарату өз мәнінде бол­май отыр. Олар статистикалық меке­мелердің көмекшілері сияқты. Тек есеп қана алады. Қазіргі кезде бұқаралық ақпарат құралының хабарлауынша, Қазақстанның астығына, еті мен сүт өнімдеріне қызығушы елдердің саны артып отыр. Ендеше, осы мүмкіндіктерді пайдаланатын кез келді. Сапалы ауылшаруашылық өнімдерімен, әсіресе, астық, ет, сүтпен еліміз және сұраныс берген елдер қам­та­масыз етілсе Қазақстанымыз көр­кейген үстіне көркейіп, халық­аралық беделі арта түсер еді. Қазақ елі бүкіл тарихында төрт түлік мал өсіріп, сонымен өсіп, өркендеген, аты шыққан ел. Мал өсірудің қыры мен сырын жетік меңгерген, ендеше, сол бай тәжірибені көр­сететін мезгіл келді. Ауыл шаруа­шылығын дамытумен бірге ауылды да көркейтетін мезгіл туды. Хал­қымыз «ауыл алтын бесік» деп тегін атамаса керек. Ауылдар елі­мізді дамытуға, халқымызды азық-түлікпен қамтамасыз етуде қан­шама игілікті істер тындырды. Қаймағы бұзылмаған ауылдардан қаншама ел басқарған азаматтар, ел даңқын шығарған ұл мен қыз, өнер саңлақтары шықты. Қазіргі кезде Тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаев елімізді жаңа биік­терге көтеру жолында хал­қы­­мыз­ды асқарлы еңбекке, бір­лік­ке шақырып, үлгі-өнеге көр­сету­де. Бүкіл халқымыздың жүре­гі­нен шығатын «Мәңгілік Ел» идея­сының маңызы өте зор. Ен­деше, Мәңгілік Елдің адамдары еңбекқор, ұйымшыл болуы керек. Осы еңбектің, ұйымшылдықтың, бірліктің арқасында ауыл шаруа­шылығымызды қарқынды дамы­тып, ауылды да көркейтейік. Қала­ларымыз сол еңбектің арқасында қайнап, ауылдарымыз жайнап тұрсын, ағайын! Марат ТАҚАБАЕВ, Райымбек ауданының құрметті азаматы. Алматы облысы.