Ясауи жолының артықшылықтары неде?
ЮНЕСКО 2016 жылды Қожа Ахмет Ясауи жылы деп жариялады. Кейбір деректерге қарағанда, соңынан өшпестей ілім қалдырған ұлы тұлғаның қайтыс болғанына дәл осы жылы 850 жыл болады. Осыдан мың жылдай уақыт бұрын өмір сүрген бабамыздың ұрпақтарына қалдырған ұлы мұрасы – оның жергілікті халықтың, яғни түркілердің қалыптасқан салт-дәстүріне, қоршаған орта ерекшеліктеріне негіздей отырып, мұсылманшылықтың жолын белгілеп беруі болды. Бұл жол ғасырлар бойы халқымыздың бойындағы асыл қасиеттердің таза сақталуына өлшеусіз қызмет етті.
[caption id="attachment_32483" align="alignleft" width="258"]
?[/caption]
Біздің қалыптасқан дәстүрлі дініміз, міне, осы Ясауи заманынан бастау алып, жалғасын тауып келеді. Жуықта Түркістан қаласында болып, ондағы тарихи-мәдени орындарды, ұлы бабамыздың кесенесі мен Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық университет ғимараттарын аралаған кезімізде белгілі ясауитанушы ғалым, университеттің дінтану кафедрасының доценті, тарих ғылымдарының кандидаты Зікірия ЖАНДАРБЕКПЕН кездесіп, Ясауи жолы мен дәстүрлі дінімізге қатысты бірқатар мәселелердің басын ашудың сәті түсті.
– Зікірия мырза, сіз қазақ халқының атадан балаға мирас болып келе жатқан дәстүрлі дінін жалықпай насихаттап келесіз. Дәстүрлі дінімізден қазіргі исламдық ағымдардан, арабтардың дәстүрлі діни танымдарынан қандай айырмашылықтары бар?
– Бұл – өте күрделі сұрақ. Сырттай қарағанда, арабтардың діні де, біздің дініміз де ислам діні. Алайда, бұл екі халықтың арасында рухани-мәдени болмысы жағынан, діни танымы жағынан өте үлкен айырмашылықтар бар. Оның түрлі себептері бар. Ең бастысы, қазақ пен араб халықтары әртүрлі табиғи орталарда өмір сүреді. Соған лайықты қалыптасқан әр халықтың тілі, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі бар. Бұл тек, араб пен қазақ арасында емес, бүкіл жер бетіндегі адамзат баласына ортақ заңдылық. Жаратушы адамзат баласын жаратқанда бір тілде сөйлесін, бір әдет-ғұрып, салт-дәстүрді ұстансын деген емес. Әр халықтың өзіне лайықты тілін, әдет-ғұрып, салт дәстүрін берген. Құранның «Маида» сүресінің 18-аятында «Сендерден, әрбір ұлт үшін (жеке) шариғат және жол жасап қойдық, Алла қаласа барлығыңды бір үммет жасар еді», – дейді. Ал «Хужрат» сүресінің 13-аятында «Біз сендерді бір еркек, бір әйелден тараттық. Руларға, тайпаларға, халықтарға бөлдік. Бірін-бірі білсін деп», – дейді.
Құранның осы аяттарындағы ескертулерге қарамастан, бар қазақты араб шариғатымен, салт-дәстүрімен жүргізгісі келетін діндарларымыз баршылық. Шариғатқа сай келмейтін бар қазақтың дәстүрі мұсылмандық емес деп өрекпиді. Жақында бір жастардың алдында лекция оқыдым. Сонда бір студент тұрып, «Ағай, мұсылмандарда кісі қайтыс болса, жаназасын оқиды да жерлейді. Сонымен, қайтыс болған кісі алдындағы адамдардың парызы өтелді деп есептейді. Ал қазақтарда жетісін береді, қырқын береді, жүзін береді, жылын береді. Құран оқытып тұрады. Осылардың керегі не?» – деген сұрақ қойды.
Студент, әрине, жауабын алды. Бірақ, бұл жердегі басты мәселе ол емес, студент жастың қазақты мұсылмандар қатарына қоспауында еді. Мәселе, осы студент сияқты өздерін мұсылман санайтын, мешітке барып, мұсылман болдық дейтін жастардың санасындағы осы ауытқулар, қазақтың салт-дәстүріне деген қалыптасқан теріс көзқарас қайдан шықты? Себебі не? Қазақтың бүгінгі жастарының санасы осылай қалыптасатын болса, ертеңгі күні қазақтың салт-дәстүрі мен мәдениетінен хабары бар аға ұрпақ дүниеден көшіп, мына студент сияқты жастар олардың орнын басқанда, қазақтың салт-дәстүрі мен мәдениеті қандай күйге ұшырамақ? Мені осы сұрақтар мазалайды.
Дін саласындағы мұндай өзгерістердің, нигилистік көзқарастардың басты себебі, шетелдерде дайындалған діни қызметкерлердің дінді қазақтың руханиятымен, салт-дәстүрімен, жалпы мәдениетімен сабақтастыра алмауында жатыр. Кезінде Президентіміз айтқан болатын: «Салт-дәстүр қазақтың генетикалық коды», – деп. Қазақтың сол генетикалық коды өзгертілуде. Демек, Президентіміздің бұл сөзі Құран аяттарымен мағыналас екендігін көзі қарақты әрбір адам сезінуі тиіс. Өйткені, салт-дәстүр, жалпы, мәдениет әр халыққа Жаратушының меншіктеп берген нығметі. Оны сақтай алмаған халықтың жер бетінен кетері анық.
Ал ендігі кезекте қазақ халқының дәстүрлі діні мен қазіргі діндарларымыз уағыздап жүрген араб дәстүршілдігі арасында қандай айырмашылықтар бар, соған тоқталып өтелік. Исламның алғашқы ғасырларында Мұхаммед Пайғамбар дүниеден өткеннен кейін ислам қоғамының түрлі салаларындағы қажеттілікті өтейтін, қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдарға – шариғатқа қажеттілік туды. Осы қажеттілікті өтеу мақсатында қалыптасқан екі мектеп, ислам әлемінің болашақтағы даму көкжиектерін айқындады десе болады. Ол мектептің бірі – Абу Ханифа Нұғман бин Сабит бастаған «Ахл ар-Рай» немесе көзқарасына қарай шешім шығарушылар мектебі, екіншісі – «Ахл ал-Хадис» мектебі. Бұл екі мектептің бір-бірінен айырмашылығы мынада еді. Ахл ар-Рай өкілдері кез келген шешімді шығарған кезде, Құран мен сүннетте шешімі жоқ мәселелерді шешуде ақыл құралын қолдануды негізге алды. Сонымен бірге, ислам шариғатына қайшы келмейтін кез келген халықтың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі өмір сүруге құқылы деп есептелді. Ахл ал-Хадис өкілдері болса, шариғат тек Құран аяттары мен Пайғамбар хадистері шеңберінде қарастырылуы керек. Ақылға салуға болмайды, деп есептеді. Олар осылай исламға жаңадан қосылған халықтардың да, болашақта заман өзгеруіне байланысты туындайтын сұранысқа орай шариғатты өзгерту жолдарын да кесті. Басқаша айтқанда, и слам қоғамының өсіп-өркендеуіне бұл бағыттағы ғұламалар тарапынан кедергі қойылды. Қазіргі кездегі ислам қоғамының дамымай қалуына осы Ахл ал-Хадис өкілдерінің осы шешімі басты себеп болды десек, артық айтқандық емес.
Абу Ханифа болса, тек шариғатпен шектеліп қалған жоқ. Иман мәселесіне де көңіл бөлді. Абу Ханифаның «Фиқх ал-Акбар» атты шығармасында қалыптастырылған иман негіздері қазақ халқының дәстүрлі діни танымынан 100 пайыз орын алды. Оның бұл шығармасына талдау жасаған Имам Матуриди өзінің «Китабу-т Таухид» атты шығармасында одан әрі тереңдетіп, діни сенімнің негіздерін, Алланың хикметін – даналығын танытты. Осы екі ғұламаның рухани мұралары қазақ халқының дәстүрлі діни танымының негізін қалады. Абу Ханифа сонымен бірге, дін мен шариғатты екі бөліп қарастырды. Ол Құран аяттарына сүйене отырып, «Дін біреу, шариғаттар әртүрлі» деген тұжырымға келді. Ол Құранның «Шура» сүресіндегі «Діндеріңе бекем болыңдар. Нухқа тапсырған дінді саған да уахи еткенімізді, Ибрахимге, Мұсаға және Исаға бергендерімізді Алла саған да дін етіп берді» – деп ескертілген 13-аятын негізге алды.
Демек, дін бір, шариғаттың әртүрлі болуы – Жаратушының өзінің әмірі. Кез келген халық Жаратушының бірлігі мен барлығын мойындаса, өз қоғамында Жаратушының әуелден өзі қалыптастырған шариғатымен, басқаша айтқанда, салт-дәстүрімен жүруге құқылы. Біз өзімізді Ханафи мазхабындамыз деп айтуымыздың негізінде осы жатыр. Біздің қазақтың иман негіздері исламда, ал қоғамдық қатынастарды реттеу жолы толығымен түркінің көнеден келе жатқан жолында. Бұл осы күнге дейінгі қазақ халқының рухани-мәдени дербестігін сақтауға мүмкіндік беріп келген болатын. Ал «Ахл ал-Хадис» өкілдерінің жолын қуушы, сол жолмен жүруші араб дәстүршілері шариғат пен дін арасында ерекшелік бар деп есептемейді. Олар үшін дін мен шариғат біртұтас. Исламды қабыл еткен адам міндетті түрде араб шариғатын да қабылдауы тиіс деген түсінікте. Біздегі қазіргі күні туындап отырған қазақтың дәстүрлі діни танымы мен арабтан келген дінді уағыздап жүрген діндарлар арасындағы қайшылық осы жерден туындап жатыр. Араб елдерінде білім алып келген имамдар қазаққа сол араб дәстүршілдігін хақиқи ислам ретінде көрсетуде.
–
Сіз қазақ дәстүрлі дінінің негізін қалаушы Қожа Ахмет Ясауи деп есептейсіз. Ғұламаны еске алу шаралары биыл ЮНЕСКО аясында аталып өтуде. Ясауи бейнесіне, оның реформаторлық еңбегіне тоқтала кетсеңіз.
– Иә, дұрыс айттыңыз, ЮНЕСКО Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың тарихтағы рөлін дұрыс бағалап отыр. Егер Қожа Ахмет Ясауи болмаса, түркі өркениеті осы күнге дейін өмір сүру-сүрмеуі екіталай еді. Ислам дінін VIII ғасырдың екінші жартысында қабылдаған түркілер, XII ғасыр қарсаңына келгенде толығымен арабтану-парсылану үдерісін басынан кешірген болатын. Осы үдерісті тоқтатып, қайтадан түркі мәдениетін жаңғыртқан, түркі тілін дін тіліне, ғылым, білім тіліне, мемлекет тіліне айналдырған Қожа Ахмет Ясауи болды. Бұл оның түркі тарихындағы рөлінің қаншалықты ауқымды болғандығын көрсетеді. Ол өзінің жолын қалыптастыруда Құран мен Пайғамбар сүннеті және Абу Ханифа мен Имам Матуриди еңбектеріне арқа сүйеді. Ол исламдағы иман мәселесіне баса көңіл бөлді. Ол халыққа иманды қайтарып беру жолында қолынан келгеннің бәрін жасады. Сопылық ілімді меңгеру арқылы рух әлеміне есік ашты. Адамның рухы жеті қабаттан тұратынын және олардың дәрежелерін айқындап берді. Мұны қазіргі күні кванттық физика ғылымы толығымен дәлелдеп отыр. Қазіргі қазақтың салт-дәстүрінен берік орын алған кісі қайтқанда жетісін, қырқын, жүзін, жылын беру сияқты дәстүрлер осы рух қабаттарының қозғалысына байланысты екендігін сезіне бермейміз. Ол: «Шариғат – адам ағзасы үшін, тариқат – адамның рухы үшін қажет» деді. Ол ислам әлемінде Абу Ханифаның ислам дінінде бола тұрып, әр халықтың өзінің салт-дәстүрін ұстануы мүмкін деген ұстанымын толығымен іске асырды. Ол сопылық ілімді тариқат дәрежесіне көтерді. Ол діндегі Құранға негізделген түркілердің жолын үш қайнар негізінде қайта қалыптастырды. Біріншісі, исламның бес парызы; екіншісі, рухани таным негізінде қалыптастырылған түркінің исламдық дәстүрлері; үшіншісі, түркінің көнеден келе жатқан салт-дәстүрі. Ол осы негізде түркінің дәстүрлі діни танымы негіздерін қалыптастырды. Осы Ясауи жолы шеңберінде ислам да түркілік те болды. Бұл шеңберден тыс ислам болғанымен түркі мәдениеті болған жоқ. Ол осылай түркі әлемінің Темірқазығына айналды. Ясауи жолы Алтын Орда сияқты ұлы мемлекеттің діни идеологиясының негізі болды. Бұл жолдан шегінген кезде Алтын Орда мемлекеті тарихтан кетті. Жалпы, Еуразия кеңістігіндегі түркі мемлекеттігінің күйреуі Ясауи жолынан шегінумен тікелей байланысты болды.
– Соңғы кездері енген исламдық ағымдардың біздің еліміздің тәуелсіздігі мен мәдениетіне қандай қатерлі жақтары бар?
– Бұл сұраққа жауап бірінші сұраққа берілген жауапта біршама айтылды. Ол айтылғандарға қосарым, қазіргі таңда еліміздің рухани болмысына кері ықпалын тигізіп, діни таным жағынан жіктеуге түсіріп жатқан уаххабилік-салафилік бағыт екендігі даусыз. Ал бұл ағым сол біз жоғарыда арнайы тоқталған араб дәстүршілдігі негізінде қалыптасты. Араб дәстүршілдігі мен уаххабилік-салафилік арасында кейбір мәселелерде болмаса, алшақтық жоқ. Демек, араб дәстүршілдігін қабылдаған жастардың радикалды көзқарастағы уаххабилік танымға өтуі оншалықты қиын емес. Санадағы мұндай өзгерістердің соңы қандай қасіреттерге апарып жатқандығына бүгінгі күні өзіміз куә болып отырмыз. Қаншама алданған жастарымыз Сирия, Ирак, т.б. жерлерге кетіп, қан кешіп жүр. Ол қауіптің бізге келу ықтималдығы да жоқ емес. Әсіресе, 15-30 аралығындағы ұрпақтың санасындағы қазақтың дәстүрлі діни танымынан ауытқушылық айтарлықтай. Егер қазір бұл үдерісті мемлекет өзі реттемесе, ертеңгі күні қарулы қақтығысқа дейін апаратын факторға айналуы немесе қазақ халқын этностық жіктелуге түсіру ықтималдығы бар үдеріске айналары анық. Діни танымдағы өзгеріс міндетті түрде халықтың басқа мәдениетке өтуіне ықпал етеді.
Еуразия кеңістігіндегі түркілердің этностық жіктелуге түсуі осы діни танымдағы өзгерістерге байланысты болғандығын біздің тарапымыздан ұзақ жылдарға созылған зерттеу жұмыстары анықтап берді. Түркістанда отырған бір халықтың діни танымның өзгеруіне байланысты екі халыққа айналғандығына толық дәлеліміз бар. Атақты Тәуке ханның бас уәзірі Барқы аталықтың ұрпақтарының Түркістанда қалған ұрпақтары арасында қазағы жоқ, бәрі өзбек. Ал Арқаға кеткен ұрпақтарының ішінде бір өзбегі жоқ, бәрі қазақ. Бұл бүгінгі күні қазақ халқының рухани-мәдени тұтастығын қалыптастырудың қаншалықты маңызы зор екендігін көрсетеді.
– Осы елімізде қалыптасқан діни ахуалды реттеудің қандай жолдары бар? Оған сіздердің университеттеріңіздің қосар үлесі қандай?
– Елімізде қалыптасқан діни ахуалды реттеудің бір ғана жолы – қазақтың дәстүрлі дініне, діни танымының негізі болған Ясауи жолына қайта оралу. Одан басқа жол жоқ. Бұл жолдың өзге діни жолдардан артықшылығы болмаса, жиырма жылдан аса уақыт зерттей жүріп, кемшілігін көрмеппін. «Жетімін қаңғыртпаған, жесірін жылатпаған», түрмесі, қылмыскері болмаған, телісі мен тентегін өзі жөнге сала білген, барлық рухани азғындық деген кеселден ада, дарқан көңілді қазақтай халық жер бетінде кемде-кем. Осыншама ұшса, құс қанаты талатын ұлан-ғайыр даланы мекендеген халықтың тілі мен әдет-ғұрып, салт-дәстүрі арасында, өлең-жырында, жалпы, рухани-мәдени болмысында ешқандай өзгеріссіз тұтастықты қалыптастырған Ясауи жолы болатын. Бұл Ясауи жолының кез келген халықтың рухани жолымен бәсекелесе алатын қуаты барлығын көрсетеді. Америкалық бір зерттеуші әріптесімнің қазақ туралы өзіме айтқан пікіріне кезінде таңғалып едім. Ол маған: «Зәке, мен қаншама зерттеу жүргізіп жүріп, рухани дүниесі бай, мәдениеті керемет қазақтай халықты кездестірген емеспін. Өкінішке қарай, сіздер Батыс мәдениетіне еліктеп барасыздар. Бұл қазаққа жақсылық әкелмейді», – деген болатын. Сол әріптесімнің осы сөзі есіме жиі түседі. Өзіміздің асылымызды көрмей, өзгенің жылтырағына неге әуеспіз деген ой мазалайды.
Ал сұрақтың екінші бөлігінде қозғалған мәселеге келетін болсақ, оның жауабы мынадай. Біздің университет еліміз әлі тәуелсіздігін алмай тұрған кезеңде Президентіміздің Жарлығымен ашылған болатын. Университет басшылығы сол университет ашылған жылы-ақ қазақ халқының дәстүрлі дініне қатысты зерттеу жұмыстарын бастауды Мекемтас Мырзахметов бастаған ғалымдарға тапсырды. Алғашында «Ясауитану» зертханасы, кейіннен «Түркі халықтарының тарихы мен этнофилологиясы» ғылыми-зерттеу институты болып қайта құрылған болатын. Содан бері бұл бағыттағы зерттеу жұмыстары әлі күнге тоқтаған емес десе болады. Ислам дінінің Түркістан жеріне келуінен бастап, Қазақ хандығындағы ыдырауына дейінгі аралықтағы тарихы толығымен зерттелді десек, артық айтқандық емес. Сонымен бірге, Ясауи философиясы, сопылық жол ерекшеліктеріне, Ясауидің әдебиеттегі орнына байланысты екі докторлық, оннан аса кандидаттық диссертациялар қорғалды. Соңғы жылдары Имам Матуридидің рухани мұрасын зерттеуді қолға алдық. Біздегі қазіргі күні университет қабырғасында дайындалып жатқан дінтанушы-бакалавр, магистрант пен теолог-бакалавр мамандықтарының оқу жоспарлары осы ашылған ғылыми жаңалықтарға негізделе отырып жасалған. Жалпы, дінтанулық, теологиялық біліммен қоса, студенттер қазақтың дәстүрлі діни дүниетанымы негіздерін, ерекшеліктерін толығымен меңгеріп шығады. Бұл еліміздің дінтанушыларға, теологтарға деген сұранысын толығымен қанағаттандыра алады деген сөз. Қазіргі күні біздің университет зерттеушілері тарапынан жасалған жұмыс нәтижелері еліміздің діни-рухани бағытын айқындауға толығымен жеткілікті деп ойлаймын. Өткен жылы біздің тарапымыздан еліміздегі діни ахуалды сауықтыру мақсатында «Қазақстан Республикасындағы діни ахуалды сауықтыру бағдарламасы» атты арнайы бағдарлама дайындалып, Дін істері комитеті басшылығына ұсынылған еді. Бұл бағдарлама бойынша мешіт имамдарын Түркістанда қайтадан дайындықтан өткізіп, ислам мен қазақ халқының діни танымы негіздері арасындағы сабақтастық пен қазақ халқының діни танымындағы ерекшеліктерді көрсету болатын. Соңғы кезде бұл бағдарламаны ҚМДБ басшылығы да құптап, арнайы өкілін жіберіп, бұл жұмысты бастауға дайын екендіктерін айтқан-ды. Алайда, бұл істі бастауға қаржы қолбайлау болып отырған сияқты.
Егер де біз бұл бағдарламаны іске асырып, имамдарды қазақтың дәстүрлі діни танымы негіздерімен қаруландыра алсақ, мешіттер шын мәнінде қазақ руханиятының орталығына айналған болар еді. Сонда бізге ешбір сырттан келген діни ағым қауіпті болмас еді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Сұңғат ӘЛІПБАЙ,
«Егемен Қазақстан».
