Қазақстанның қазіргі заманғы мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі жетілу мен қалыптасу кезеңдерінен өтті. 1996 жылы құрылған Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитеті еліміздегі сыртқы мемлекеттік қаржылық бақылаудың маңызды институттарының біріне айналды.
Есеп комитеті тек республикалық бюджет пен Ұлттық қор қаражаттарының жұмсалуына ғана емес, сондай-ақ, мемлекет активтерін басқару тиімділігін арттыру, республикалық бюджетке түсетін түсімдердің толықтығы мен уақтылылығын қамтамасыз ету және қаржы тәртібін нығайту бөлігінде де сыртқы мемлекеттік қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
Жоспар бойынша халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес келетін бақылаудың (аудиттің) жаңа стандарттары мен әдістерін ендіру бойынша жұмыстар жүргізеді. Мемлекеттің стратегиялық бағдарламаларының басым бағыттарын іске асырудың тиімділігіне тақырыптық бақылау жүргізуге, соның ішінде білім беру мен ғылым саласына ерекше назар аударады.
Мәселен, Есеп комитетінде жоғары білім мен ғылым саласындағы мемлекеттік активтерді басқарудың, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беруді қаржыландыруға бөлінген республикалық бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін айқындау бойынша бақылау іс-шарасын жүргізгенін мысал ете аламыз. Бақылау нәтижелерінің талдауы бойынша аталған саладағы шешімді талап ететін бірқатар өзекті мәселелердің барына көз жеткіздік.
Ғылым саласындағы бақылаудың маңызды мәселесі – ғылыми қызметтің тиімділігін бағалау мен жүйелік талдау. Алайда, бұл бағыт ғылыми саладағы ведомстволық бақылаудың негізгілерінің біріне айналған жоқ, бұның өзі бюджет қаражаттарын пайдаланудың тиімділігіне теріс әсер ететін болады.
Мәселен, зерттеу нәтижелерін одан әрі қолданудың тиімді тетігі болмауына байланысты, сондай-ақ, ғылым саласының материалдық-техникалық базасының нашарлығынан нысаналы ғылыми-техникалық бағдарламалар өнеркәсіп өндірісіне арналған тәжірибелік үлгілер, модельдер мен құрылғылар түріндегі түпкілікті өнім алуға бағдарланбаған, ғылыми-зерттеулердің нәтижелері талап етілмей отыр.
2015 жылы Білім және ғылым министрлігіне жүргізілген бақылау іс-шарасының қорытындысы ғылыми-техникалық қызмет саласындағы 86 зерттеудің нәтижесі енгізілмегенін, оларды жүргізуге республикалық бюджеттен 10,2 млрд. теңге жұмсалғанын айқындап берді.
Гранттық қаржыландыруға арналған жобаларды мақұлдау рәсімінде мүдделер қақтығысы орын алған. Мәселен, 41 жобаның басшыларының өздері оларды қаржыландыру туралы шешім қабылдаған Ғылыми кеңестің мүшелері болып табылған.
Қазіргі таңда жоғары білім саласын жеткілікті дәрежеде қаржыландыру бюджет қаражатының нысаналы және тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету проблемасын шешудің жалғыз критерийі болып табылмайтынын атап өту керек.
Мәселен, Есеп комитетімен жүргізілген жоғары білім беру саласында мемлекет активтерін басқарудың, жоғары және жоғары білімнен кейінгі білім беруді қаржыландыруға бөлінген республикалық бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін бақылаудың қорытындысы бойынша мемлекеттік білім беру тапсырысы шеңберінде жоғары оқу орындарының түлектерін жұмысқа орналастыруды қамтамасыз ету нормалары заңнамалық деңгейінде жасалмағандықтан, 2014 жылы 8 949 түлек жұмысқа орналастырылмаған. Олардың оқуларына 4,0 млрд. теңге республикалық бюджет қаражаты жұмсалған. Аталған факті бюджет қаражатын пайдаланудың нәтижелілігі және тиімділігі, алға қойылған нәтижелерге қол жеткізу принциптерінің толық сақталмағанын көрсетеді.
Жоғары білімі бар мамандарды даярлауға арналған қаражат бөлу кезінде жоғары оқу орындарының нақты қажеттіліктері ескерілмегені анықталды. Нәтижесінде 2014-2015 жылдары Білім және ғылым министрлігі іс жүзінде көрсетілмеген қызметтерге 1,4 млрд. теңге төлеген.
Жүргізілген бақылаудың қорытындысы бойынша жалпы сомасы 55,5 млрд. теңгеге бюджет және өзге де заң бұзушылықтар анықталды, республикалық бюджет қаражаты мен мемлекет активтерінің тиімсіз пайдалануы – 11,6 млрд. теңгені құрады.
Бюджеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелілігін арттыру мақсатында аталған бақылау іс-шарасының қорытындысы бойынша Білім және ғылым министрлігіне анықталған бұзушылықтар мен кемшіліктерді жою, бюджет және өзге де заңнаманың сақталуын қамтамасыз етпеген және қаржы тәртібін бұзушылықтарға жол берген мемлекеттік органның лауазымды тұлғаларының жауаптылығын қарау жөнінде, сондай-ақ, осы саладағы нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру бойынша тапсырмалар берілді.
Есеп комитетінің нұсқамасы бойынша қабылданған шаралары бірқатар анықталған бұзушылықтар мен кемшіліктерді жоюға мүмкіндік берді. Нәтижесінде республикалық бюджет кірісіне 1,5 млрд. теңге өтеліп, мердігермен арада жасалған шарт міндеттері бойынша орындалған жұмыстар мен қызметтердің 1,3 млрд. теңгесі қалпына келтірілді. Сонымен қоса, Білім және ғылым министрлігімен бірқатар ведомстволық нормативтік-құқықтық актілер қабылданды. Мәселен, аяқталған ғылыми жобалар мен бағдарламалардың нәтижелілігін бағалау әдістемесі әзірленді, қызметтік автокөліктер бойынша әкімшілік шығыстардың лимиті бекітілді, республикалық бюджеттер қаражаты есебінен ел ішіндегі және шетелдік қызметтік іссапарларға арналған шығыстардың нормасы бекітілді.
Осылайша, Есеп комитеті жүргізетін бақылау іс-шаралары тек бюджет қаражатының мақсатсыз және тиімсіз қолданылуына алып келетін бюджет және өзге де заңнама бұзушылықтарды анықтауға ғана емес, сонымен бірге, қаржылық бұзушылықтар мен олқылықтарды факторлық талдауда кешенді жұмыстар жүргізуге және оларды жоюға, ұсыныстар мен ұсынымдарды дайындауға мүмкіндік береді.
Совхозбек ҚҰЛМАҒАНБЕТОВ,
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің мүшесі.
АСТАНА.
Қазақстанның қазіргі заманғы мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі жетілу мен қалыптасу кезеңдерінен өтті. 1996 жылы құрылған Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитеті еліміздегі сыртқы мемлекеттік қаржылық бақылаудың маңызды институттарының біріне айналды.
Есеп комитеті тек республикалық бюджет пен Ұлттық қор қаражаттарының жұмсалуына ғана емес, сондай-ақ, мемлекет активтерін басқару тиімділігін арттыру, республикалық бюджетке түсетін түсімдердің толықтығы мен уақтылылығын қамтамасыз ету және қаржы тәртібін нығайту бөлігінде де сыртқы мемлекеттік қаржылық бақылауды жүзеге асырады.
Жоспар бойынша халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес келетін бақылаудың (аудиттің) жаңа стандарттары мен әдістерін ендіру бойынша жұмыстар жүргізеді. Мемлекеттің стратегиялық бағдарламаларының басым бағыттарын іске асырудың тиімділігіне тақырыптық бақылау жүргізуге, соның ішінде білім беру мен ғылым саласына ерекше назар аударады.
Мәселен, Есеп комитетінде жоғары білім мен ғылым саласындағы мемлекеттік активтерді басқарудың, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беруді қаржыландыруға бөлінген республикалық бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін айқындау бойынша бақылау іс-шарасын жүргізгенін мысал ете аламыз. Бақылау нәтижелерінің талдауы бойынша аталған саладағы шешімді талап ететін бірқатар өзекті мәселелердің барына көз жеткіздік.
Ғылым саласындағы бақылаудың маңызды мәселесі – ғылыми қызметтің тиімділігін бағалау мен жүйелік талдау. Алайда, бұл бағыт ғылыми саладағы ведомстволық бақылаудың негізгілерінің біріне айналған жоқ, бұның өзі бюджет қаражаттарын пайдаланудың тиімділігіне теріс әсер ететін болады.
Мәселен, зерттеу нәтижелерін одан әрі қолданудың тиімді тетігі болмауына байланысты, сондай-ақ, ғылым саласының материалдық-техникалық базасының нашарлығынан нысаналы ғылыми-техникалық бағдарламалар өнеркәсіп өндірісіне арналған тәжірибелік үлгілер, модельдер мен құрылғылар түріндегі түпкілікті өнім алуға бағдарланбаған, ғылыми-зерттеулердің нәтижелері талап етілмей отыр.
2015 жылы Білім және ғылым министрлігіне жүргізілген бақылау іс-шарасының қорытындысы ғылыми-техникалық қызмет саласындағы 86 зерттеудің нәтижесі енгізілмегенін, оларды жүргізуге республикалық бюджеттен 10,2 млрд. теңге жұмсалғанын айқындап берді.
Гранттық қаржыландыруға арналған жобаларды мақұлдау рәсімінде мүдделер қақтығысы орын алған. Мәселен, 41 жобаның басшыларының өздері оларды қаржыландыру туралы шешім қабылдаған Ғылыми кеңестің мүшелері болып табылған.
Қазіргі таңда жоғары білім саласын жеткілікті дәрежеде қаржыландыру бюджет қаражатының нысаналы және тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету проблемасын шешудің жалғыз критерийі болып табылмайтынын атап өту керек.
Мәселен, Есеп комитетімен жүргізілген жоғары білім беру саласында мемлекет активтерін басқарудың, жоғары және жоғары білімнен кейінгі білім беруді қаржыландыруға бөлінген республикалық бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін бақылаудың қорытындысы бойынша мемлекеттік білім беру тапсырысы шеңберінде жоғары оқу орындарының түлектерін жұмысқа орналастыруды қамтамасыз ету нормалары заңнамалық деңгейінде жасалмағандықтан, 2014 жылы 8 949 түлек жұмысқа орналастырылмаған. Олардың оқуларына 4,0 млрд. теңге республикалық бюджет қаражаты жұмсалған. Аталған факті бюджет қаражатын пайдаланудың нәтижелілігі және тиімділігі, алға қойылған нәтижелерге қол жеткізу принциптерінің толық сақталмағанын көрсетеді.
Жоғары білімі бар мамандарды даярлауға арналған қаражат бөлу кезінде жоғары оқу орындарының нақты қажеттіліктері ескерілмегені анықталды. Нәтижесінде 2014-2015 жылдары Білім және ғылым министрлігі іс жүзінде көрсетілмеген қызметтерге 1,4 млрд. теңге төлеген.
Жүргізілген бақылаудың қорытындысы бойынша жалпы сомасы 55,5 млрд. теңгеге бюджет және өзге де заң бұзушылықтар анықталды, республикалық бюджет қаражаты мен мемлекет активтерінің тиімсіз пайдалануы – 11,6 млрд. теңгені құрады.
Бюджеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелілігін арттыру мақсатында аталған бақылау іс-шарасының қорытындысы бойынша Білім және ғылым министрлігіне анықталған бұзушылықтар мен кемшіліктерді жою, бюджет және өзге де заңнаманың сақталуын қамтамасыз етпеген және қаржы тәртібін бұзушылықтарға жол берген мемлекеттік органның лауазымды тұлғаларының жауаптылығын қарау жөнінде, сондай-ақ, осы саладағы нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру бойынша тапсырмалар берілді.
Есеп комитетінің нұсқамасы бойынша қабылданған шаралары бірқатар анықталған бұзушылықтар мен кемшіліктерді жоюға мүмкіндік берді. Нәтижесінде республикалық бюджет кірісіне 1,5 млрд. теңге өтеліп, мердігермен арада жасалған шарт міндеттері бойынша орындалған жұмыстар мен қызметтердің 1,3 млрд. теңгесі қалпына келтірілді. Сонымен қоса, Білім және ғылым министрлігімен бірқатар ведомстволық нормативтік-құқықтық актілер қабылданды. Мәселен, аяқталған ғылыми жобалар мен бағдарламалардың нәтижелілігін бағалау әдістемесі әзірленді, қызметтік автокөліктер бойынша әкімшілік шығыстардың лимиті бекітілді, республикалық бюджеттер қаражаты есебінен ел ішіндегі және шетелдік қызметтік іссапарларға арналған шығыстардың нормасы бекітілді.
Осылайша, Есеп комитеті жүргізетін бақылау іс-шаралары тек бюджет қаражатының мақсатсыз және тиімсіз қолданылуына алып келетін бюджет және өзге де заңнама бұзушылықтарды анықтауға ғана емес, сонымен бірге, қаржылық бұзушылықтар мен олқылықтарды факторлық талдауда кешенді жұмыстар жүргізуге және оларды жоюға, ұсыныстар мен ұсынымдарды дайындауға мүмкіндік береді.
Совхозбек ҚҰЛМАҒАНБЕТОВ,
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің мүшесі.
АСТАНА.
Соңғы жаңалықтар
Қазақстан • Кеше
«Еңбек өтілі 374 жыл»: Павлодарлық мұғалімдер әулеті
Жұмыс • Кеше
