Еліміздің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз етудің көкейкесті мәселелері туралы
Біз әлем қарулы қақтығыстардың пайдасыз екендігін сезінді деп шын жүректен үміттенгенімізбен, есті державаның өзге елдердің уәделеріне ғана малданбай, сондай-ақ, өз елінің күш-қуатына сенетінін ұмытпайық!Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ
Адам өркениеті дамуының тарихи тәжірибесі ұлттық қауіпсіздік пен мемлекеттілікті сақтау елдің бірте-бірте және тұрақты дамуына қажетті шарттардың арасындағы ең түпкіліктісі болып табылатынын айғақтайды. Осыған орай, Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев ұлттық қауіпсіздікті Қазақстанның 2030 жылға дейінгі дамуының стратегиялық басымдығы ретінде белгілеп берді.
Ұлттық қауіпсіздіктің басты басымдығы жоғары серпінмен, оқиғалар дамуының болжауға келмейтіндігімен, әлемнің және аймақтың жетекші державалары арасындағы бәсекелестіктің нығаюымен, сепаратизмнің, ұлттық және діни экстремизмнің күрт өсуімен сипатталатын әлемдегі әскери-саяси жағдайдың жай-күйімен айқындалады. Қолданыстағы халықаралық-құқықтық тетіктерді ескермей күш тәсілдерін қолдану халықаралық жағдайды тұрақсыздандырып, шиеленісу және қарулану үдерістерін күшейтеді, мемлекетаралық келіспеушіліктердің жоғарылауына алып келеді. Осы факторлар мен әлемнің түрлі аймақтарында және жекелеген елдерде, оның ішінде, Орталық Азияда қалыптасқан әскери-саяси жағдайды ескере келгенде, Қазақстан Республикасы үшін әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесінің маңызы бұрынғыдан да арта түседі.
Қазақстан Республикасының Әскери доктринасы ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі және ең маңызды компоненті болып табылатын әскери қауіпсіздікті, жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің өмірі үшін маңызды мүдделердің әскери күш қолдануымен немесе оны қолдану ниетімен байланысты сыртқы және ішкі қауіптерден қорғалу жағдайын анықтайды.
Өз кезегінде, Қазақстан Республикасының әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі мемлекеттің әскери қауіп пен қатерге өз деңгейінде жауап қату мақсатындағы аса маңызды стратегиялық міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекетіміздің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, сондай-ақ, «Ұлттық қауіпсіздік туралы», «Қорғаныс және Қарулы Күштер туралы», «Ұлттық ұлан туралы», Әскери доктрина, Қазақстан Президентінің Жарлықтары, сондай-ақ, әскери саладағы ратификацияланған халықаралық шарттар секілді заңдар мен заңнамалық құжаттар құрайды. Осы саладағы заңнама қазіргі заманғы сын-қатерлерге байланысты тұрақты түрде жетілдіріліп және бейімделіп келеді.
Еліміздің әскери қауіпсіздігі мемлекеттер арасындағы ізгі көршілестік, олардың теңдік және бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық талас-тартыстарды бейбіт жолмен шешу, қарулы күштерді бірінші болып қолданудан бас тарту, мемлекеттің әскери ұйымын нығайту секілді саясат жүргізудің нәтижесінде қамтамасыз етіледі. Бұл арада болжалды қатерлерді болдырмау аса тиімді пішіндер мен тәсілдерді қолдану арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің 1997 жылдың қазанындағы Қазақстан халқына Жолдауында: «Біздің қорғаныс саясатымызға қатысты баршаға түсінікті болуы тиіс жайт мынау – бейбітсүйгіш халық ешкімнің де жеріне, ресурстарына, байлығына ұмтылмайды. Жерден және жер байлығынан біз кенде емеспіз, ал байлықты өз еңбегімізбен табамыз. Бірақ біз өзге елдерге қандай көзқарас танытсақ, олардан да Қазақстанға қатысты сондай қарым-қатынасты талап етеміз және де кез келген күтпеген жағдайларға дайын тұрамыз», деп атап өткен болатын.
Еліміздің басшылығы тарапынан әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелеріне жеткілікті деңгейде үлкен назар аударылып келеді. Мемлекеттің әскери ұйымына қажетті барлық элементтер құрылған, олар табысты жұмыс істеп тұр және даму үстінде. Оларға мыналар жатады:
- мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ететін мемлекеттік және әскери басқару органдары;
- әскери ұйымның ядросы мен әскери қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізін құрайтын Қарулы Күштер;
- әскери қауіпсіздік міндеттерін әскери тәсілдер арқылы орындайтын басқа да әскерлер мен әскери құралымдар;
- әскери қауіпсіздік міндеттерін қамтамасыз етуге арналған қорғаныс-өнеркәсіп кешені.
Әскери іс-қимылдарды ұйымдастырудың барлық іс-қимыл элементтерін ортақ үйлестіруді 1991 жылдың 21 тамызында құрылған, Қазақстан Республикасының Президенті – Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас қолбасшысы басқаратын Қауіпсіздік Кеңесі жүзеге асырады. Қауіпсіздік Кеңесі қорғанысқа қабілеттілік пен ұлттық қауіпсіздікті, мемлекеттік егемендікті, тәуелсіздік пен аумақтық тұтастықты сақтау бойынша ең шешуші мәселелерді қарастырады.
Осы бағыттағы аса маңызды мәселелер Президенттің көмекшісі – Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы жетекшілік ететін жұмыс кеңестерінде алдын ала талқыланады. Қауіпсіздік Кеңесінің әскери қауіпсіздік және қорғаныс мәселелері жөніндегі қызметін қамтамасыз ету үшін Қорғаныс министрінің басшылығындағы ведомствоаралық комиссия құрылған. 2015 жылы Қауіпсіздік Кеңесінің аппараты құрылымында Қарулы Күштер, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың іс-қимылын үйлестіретін әскери қауіпсіздік және қорғаныс бөлімі құрылды.
Ведомствоаралық комиссия, жұмыс топтары Қауіпсіздік Кеңесі мәжілістеріне материалдар дайындауды жүзеге асырып, Қауіпсіздік Кеңесінің немесе Президенттің көмекшісі – Қауіпсіздік Кеңесі хатшысының тапсырмасы бойынша талдамалық және зерттеу жұмыстарын жүргізеді, сондай-ақ, мемлекеттің әскери қауіпсіздік саясаты саласындағы негізгі бағыттар бойынша ұсыныстар әзірлеп, өз қызметінің нәтижелері туралы Қауіпсіздік Кеңесін ақпараттандырып отырады.
Дегенмен, әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында аса маңызды жайт – басқару органдары емес, олардың іс-қимылдары. Аталған саладағы басты мақсат туындауы ықтимал кез келген қатерлерге тиісті деңгейде жауап қатуды қамтамасыз ету болып табылады. Соңғы кездері әскери қауіпсіздікке қатерлердің сипаты айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Ішкі және сыртқы қатерлер арасындағы өзара байланыс күшейе түсті. Ал, оларға мыналарды жатқызуға болады:
- өңір елдеріндегі әлеуметтік-саяси тұрақсыздық пен қарулы арандатушылықтың ықтималдығы;
- Қазақстан шекарасына жақын маңдарда әскери жанжалдар ошақтарының болуы;
- халықаралық террорлық және радикалды ұйымдар мен топтардың, оның ішінде кибертерроризмнің қызметі, қатарлас жатқан елдердегі діни экстремизм ұстанымдарының күшеюі;
- ел ішіндегі жағдайды тұрақсыздандыруға, әскери зорлық-зомбылық тәсілдерін қолдану арқылы конституциялық құрылысты өзгертуге бағытталған экстремистік, ұлтшылдық және сепаратистік қозғалыстардың, ұйымдар мен құрылымдардың іс-әрекеттері;
- заңсыз қарулы жасақтар құру және олардың іс-әрекеті;
- қаруды, оқ-дәрілер мен жарылғыш заттарды, террорлық актілер немесе басқа да заңға қарсы іс-қимылдар жасау үшін пайдалануға болатын құралдарды заңсыз тарату.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасына қарсы тікелей әскери агрессия жоқ. Кәдімгі және ядролық қару қолданылатын кең ауқымды соғыс туындау ықтималдылығы төмен. Сонымен бір мезгілде, өңірде жаңа «ыстық нүктелер» пайда болуының қаупі сақталып қалуда. Қарулануға ұмтылыс танытып отырған әлемдік державалар арасында қарсы тұрушылық үрдісі айқын көрініс беріп отырғанын да атап өту қажет. Елдер әлемдегі геосаяси жағдайдың ықтимал ушығуына дайын болу мақсатында өздерінің қарулы күштерін заманауи қару-жарақтармен толықтырып қана қоймай, жаңғыртып та жатыр.
Біздің өңіріміз үшін «түрлі-түсті революция» деген айдар тағылған қатердің қаупі аса жоғары. Бұл құбылыс өз ішінде де аса күрделі, оны, бәрінен бұрын, билік пен халық арасындағы түрлі әлеуметтік-саяси антагонистік қарама-қайшылықтар туындатады. Мұндай құбылыс, әсіресе, елдің саяси басшылығы аталған бағытта туындаған проблемаларды сын тұрғысынан бағалауға қабілетсіз, болжай алмайтын және дер кезінде шара қолдана алмайтын жағдайда баса көрініс беріп жатады.
Осындай «революциялардың» жүгенсіз дамуы төңкеріс жасалған сол елдің ішіндегі көптеген қанды құрбандықтарға әкеліп қана қоймай, көрші елдердің қауіпсіздігіне де әскери қауіп төндіріп, өңірдегі жалпы жағдайды тұрақсыздандырады.
«Түрлі-түсті революциялардан» кейін пайда болған қарулы қақтығыстардың соңғы тәжірибесі көрсетіп отырғандай, соғыс және қарулы жанжалдарды жүргізудің жаңа тәсілі ретінде оған көптеген сарапшылар «гибридті соғыс» деген анықтама беруде. Оның үстіне, «гибридті соғыс» түсінігі үздіксіз әскер, сондай-ақ, үздіксіз емес әскери құралымдар қолдану арқылы жүргізілетін, яғни соғыс қимылдары бірлесіп жүргізілетін жағдайда қалыптасады. Бұл жерде әскери және әскери емес құралдар да пайдаланыла алады.
Қазіргі дүниеде жаһандық терроризмнің жүйелі қатері айқындала түсіп отыр. Террорлық қозғалыстардың ішіндегі ең қауіптісі діни фанатизм туындатқан іс-әрекеттер болып табылады. Өйткені, олардың іс-қимылында не қисын, не аяушылық, оның ішінде өзіне және бейбіт халыққа деген аяушылық, қандай да бір мәмілеге келуге деген ұмтылыс жоқ.
Қазіргі таңда террорлық актілердің эскалациясы жүріп, оның географиясы кеңейіп келеді, сипаты күрделеніп, саны артуда және пішіндері, ауқымы мен мақсаттары түрлене түсуде. Терроризм халықаралық сипат алып отыр. Әлемдегі қазіргі геосаяси жағдай терроризмнен жоғары дамыған елдер де, экономикалық және әлеуметтік жағынан мешеу қалған мемлекеттер де сақтана алмайтынын көрсетіп беруде. Бұл арада елдердің мемлекеттік құрылысы мен саяси режімі де қаперге алынбайды. Осының барлығы, түптеп келгенде, терроризмнің өркениетті дүниеге, оның ішінде Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне де аса үлкен стратегиялық қатер төндіреді деп ой түюге негіз береді.
Әлемдегі бірде-бір жетекші мемлекет әскери құрылыста төменгі интенсивті әскери жанжалдар жүргізуге дайындықпен шектеліп қалмайтынын, керісінше, өзінің әскери және әскери-технологиялық бағдарламаларын кеңінен өрістететінін атап өткім келеді. Еліміздің білікті органдары мен талдау құрылымдары әскери-саяси жағдайдағы жүріп жатқан өзгерістерге мұқият және терең сараптама жүргізіп, әскери қауіпсіздік жағдайында ықтимал сын-қатерлердің сипаттарын анықтаумен айналысады.
Мемлекет басшысының жетекшілігімен өтетін Қауіпсіздік Кеңесінің мәжілістері мен жедел кеңестерінде әскери қауіпсіздікті қамтамасыз етудің аса көкейкесті мәселелері мен қорғанысқа қабілеттілікті нығайту жайы қарастырылып, әскери саясаттың негізгі бағыттары айқындалады және мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша қажетті шешімдер қабылданады.
Өзінің әскери қауіпсіздігін нығайтуға ұмтылу еліміздің әскери саясатының негізі болып қалып келеді. Қазақстан Республикасы әскери саясатының осы мәселемен байланысты жүзеге асырылатын тиісті қызметтеріне мыналар жатады:
- әскери қауіпсіздік саласында біртұтас мемлекеттік саясат орнықтыру және жүзеге асыру;
- ішкі саяси тұрақтылықты сақтау;
- конституциялық құрылысты, ел аумағының тұтастығы мен қол сұғылмастығын қорғау;
- көрші елдермен және басқа да мемлекеттермен достық қарым-қатынастарды дамыту және нығайту;
- Қарулы Күштерді, басқа әскерлер мен әскери құралымдарды сапалық тұрғыдан жетілдіру, оларды заманауи қару-жарақпен және әскери техникамен жарақтандыру, материалдық-техникалық базасын нығайту;
- әскери қызметшілер мен олардың отбасыларын, т.б. әлеуметтік қорғау.
Әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін дағдарысты жағдай туындаған кезде әскери әлеуетті қорғаныс үшін жеткілікті деңгейде ұстап тұру талап етіледі. Талап етілетін деңгейге таза әскери, сондай-ақ, мемлекеттің әскери ұйымдастыру элементтерінде мақсатты және үйлесімді күш-жігер арқылы қамтамасыз етілетін саяси-дипломатиялық, экономикалық, идеологиялық және өзге де құрылымдық компоненттердің барлық кешені арқылы қол жеткізіледі.
Әскери қауіпсіздіктің саяси-дипломатиялық құрылымында біздің еліміз БҰҰ, ШЫҰ, ҰҚШҰ және басқа да қауіпсіздікті қамтамасыз ететін халықаралық және өңірлік ұйымдардың белсенді қатысушысы болып табылады. Қазақстан әскери және әскери-техникалық салада, оның ішінде қару-жарақ пен жаппай қырып-жоятын қару түрлерін таратпаудың халықаралық бақылау режімі саласында ратификацияланған халықаралық шарттар мен келісімдерді кепілді түрде жүзеге асырады.
Әскери қауіпсіздіктің экономикалық құрылымында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың тұрақты назарының арқасында Қарулы Күштердің, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың материалдық-қаржылық сұраныстарын барынша қанағаттандыру бойынша шаралар қабылданып келеді. Әскерлер мен күштердің сандық және сапалық параметрлері де айтарлықтай жақсаруда. Әскери қызметшілердің әлеуметтік қорғалуы артып, қорғаныстың материалдық сұраныстары қанағаттандырылуда. Қорғаныс-өнеркәсіп кешені белсенді дамытылып, өндірілетін әскери өнімнің номенклатурасы кеңеюде. Қажетті жұмылдырушы ресурстар жинақталып, оларды ұстап тұру үшін керектінің бәрі жасалып жатыр.
Тікелей әскери құрылыста күш-жігер әскерлердің жоғары әскери дайындығы мен әскери қабілетіне бағытталуда. Қазіргі кезде соғыс жүргізу, соғыс іс-қимылдарын жүргізудің жаңа тәсілдері мен пішіндерін игеру, оның ішінде «гибридті соғыс» жүргізу үшін Қарулы Күштер, өзге де әскерлер мен әскери құралымдар дайындауға ерекше назар аударылып отыр. Сондай-ақ, жоғары әскери технологиялар енгізу, армияны қару-жарақ пен техниканың заманауи үлгілерімен жарақтандыру ісіне де жіті көңіл бөлінуде. Әскери қызметшілерді оқытып тәрбиелеу үдерістері де назардан тыс қалып отырған жоқ.
Қорытындысында ойымды Елбасымыздың сөздерімен жеткізгенді жөн көріп отырмын: «Қауіпсіздік пен тұтастық мәселелерінде біз қашанда қырағы болуымыз керек. Біз көрсетіп келе жатқан және көрсететін ақкөңілділігіміз бен қонақжайлығымыз қарапайымдылық пен бас игендіктің синонимі болып табылмайды». Осыған байланысты айтарым, тұтастай алғанда, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін органдар мен күштердің бірлескен әлеуетінің нәтижесінде бізге елдің әскери қауіпсіздігіне ықтимал сын-қатерлер мен қауіптерге дер кезінде жауап қата алатын жеткілікті деңгейдегі берік база құру қолымыздан келді.
Қол жеткен табыстарға тоқмейілсіп, тоқтап қалмау маңызды. Өзіміздің ұлттық қауіпсіздігімізді, оның ішінде оның әскери құрамдасын нығайту мәселелерін дәйектілікпен шешуді жалғастыру қажет. Осы мақсатта ШЫҰ елдерімен экономикалық және әскери-саяси салаларда өзара іс-қимылды белсенді дамытып, ҰҚШҰ-ға қатысушы мемлекеттердің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінде бұрынғыдан да тығызырақ байланыс орнату – бүгінгі күннің басты талаптарының бірі.
Талғат ЖАНЖҮМЕНОВ,
Қауіпсіздік Кеңесінің әскери қауіпсіздік және қорғаныс бөлімінің меңгерушісі, генерал-майор
АСТАНА
