Өзіңдікі болмай өзгермейді

Ауыл шаруашылығы ғылымы­ның қай саласы да жермен байланысты, Жер-ананың адамзатқа берер құнарын, азығын зерттеп келе­міз. Дүре тимеген жабайы таби­ғат болса, жердің құнары арта бермесе кемімес еді. Жер адам­заттың анасы ғой, бауырына жабысып еміп келеміз. Бірақ анасына мейірімді болып өскен баладай, оны күту керек, күтпесек, құнары қайдан болсын. Осыдан 60 жылдан аса уақыт бұрын Қазақстанның солтүстік аймақтарында тың және тыңайған жерлер игерілді. Жер айқыш-ұйқыш жыртылды, даланың аң-құсының ұясы бұзылды. Сол уақытты көрген көнекөздердің айтуынша, тың игерілген жылдары іні жыртылып кеткен суырлар трактордың үстіне шығып өріп жүреді екен. Даланы ен жайлаған дуадақ деген құстың бүгінде қарасы көрінбей кетті. Ең бастысы, 60 жыл уақыттың ішінде топырақ құрамындағы қара шіріктің үлесі 30 пайыздан астам азайып кетті, яғни жер азды, құнарсызданды деген сөз. Мұның себебі – агротехникалық шаралардың түбірінен бұзылуы болатын. Кеңес Одағы жылдарында бір алқапқа бір дақылды ғана еге бердік, ол үрдіс кейін де жалғасты. Оның үстіне жерді айы­ра жырттық. Бірақ ол жылдары ептеп агротехникалық шаралар қадағаланатын. Мысалы, Кеңес Одағы кезінде шаруашылықтар егістік алқаптарға көң апарып төге­тін, ал кейінгі жылдары жеке­мен­шік шаруашылықтар үшін он­дай шара қымбатқа түсетін бол­ды. Жасыратыны жоқ, басым шаруашылықтар өзінің жалға алған алқаптарын күтпейді. Өйткені, оған қуатты техникалар мен қаржы керек. Шаруашылықтардың көпші­лігінде ондай мүмкіндік болмады. Рас, мемлекет көмекті бермей жат­қан жоқ, беріп-ақ жатыр. Мы­са­лы, осыған дейін субсидия­ны би­дайдың гектарына төледі. Онда диқандар әлденіп алсын, техни­ка­ларын дұрыстасын деген болуы керек. Жасыратыны жоқ, көп­теген диқандар бұлай етпе­ді, суб­сидияның жеңілдігі арқа­сын­­да тапқан табысын қымбат ма­ши­на, балаларына қалалардан пәтер алуға, коттедж­дер тұрғызуға жұм­­са­ды. Ал алқапта бұрынғы жекешелендіріп алған ескі техникалары жұмыс істеді. Өйткені, жер олардың жекеменшігінде емес еді, алқаптың құнары кетсе, мемлекетке қайтып бере салатыны тағы бар. Диқандардың агротехникалық шараларды қан­шалықты орындайтыны мемлекеттік органдар тарапынан қатаң бақыланбады. Міне, енді жер сатылып, оған жеке­меншік үстемдік құрса, адамдар тара­пынан оған көзқарас та өзге­реді деп ойлаймын. Сонда да жерге аг­ро­техникалық шара­лардың орын­­далып отыратынын қатаң бақы­лай­тын белгілі бір өкілетті ұйым керек. Айтпақшы, Кеңес Одағы кезінде «агрохимия» деген мекеме болатын, олар топырақтың құрамын, құнарын анықтаушы еді. Қазір ол жоқ. Егер иесі жерге дұрыс қарамаса, оған жазалау ша­расын қолдану керек. Мұн­дай тәжірибе озық елдерде бар. Шетел­дерде жерді сатқанда, жалға бергенде алдымен құнарлылығын анық­­тайды. Сосын әр бес жылда қай­т­а­дан өлшеп отырады, егер осы уақыт ішінде жерді арамшөп басып, құнары түссе, топырақ құра­мын­да азот, фосфор, калий секілді элементтер азайып кетсе, онда жердің иесіне айыппұл салынады. Осы дұрыс шара деп ойлаймын. Туған балаға қарамаған ата-ананы да құқынан айырып жатады ғой. Біздің басты байлығымыз осы жер емес пе? Енді жерді шетелдіктерге жалға беру мәселесіне келсек, расында, жерге салған қаржы он жылда қайтарым бере бермейді. Топырақтың құрамындағы қара шіріктің үлесін көбейтуге уақыт керек. Жүздеген гектар жерге ты­ңайт­қыш себіледі, суармалы жер болса оған да жасалатын шаралар болады. Мұның барлығы да қар­жы мен уақытты талап етеді. Сон­дықтан, жалға беру мерзімін 25 жылға созу осындай нақты себеп­терге байланысты болуы керек. Сондықтан, шетелдіктерге жал­ға берілген жерлердің құнарын белгілі мерзімдерде қатал бақы­ла­у­ға алып отырған дұрыс секіл­ді. Осындай жұмыстардың меха­низм­дері жасалуы тиіс. Егер шетелдік агротехникалық шараларды орын­­дамаса, басқалай улы, адам ағза­сына азықпен баратын қауіпті зат­тар­ды пайдаланатын болса, жер­ді ластаса одан жерді қайтарып ал­ған жөн болар. Жалпы, елімізге жер­­дің құнарын тексеріп отыратын беделді, білікті мекеме қажет. Шет­елдіктен жердің бүлінбеуін, құ­нар­ының кемімеуін қатаң талап ет­кен жөн. Сонда ғана жерге қауіп төн­бейді әрі ол дұрыс пайдаланылады. Аманжол АХМЕТ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты,  А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің профессоры  ҚОСТАНАЙ