Қайырымдылық қағидаты

Қазақстан тұрғысындағы мысалдар: кеше, бүгін және ертең Қайырымдылық жасау, көмек көрсету – бұл барлық әлем халықтарының байырғы заманнан келе жатқан дәстүрі. Қазір осы құбылыстың нақты қашан пайда болғанын дөп басып айту тіпті, мүмкін емес. Сондықтан, көмек көрсетудің қажеттілігі көптеген мыңжылдықтар бойы қалыптасқан деп тұжырым жасауға толық негіз бар. Ал бүгінде өтеусіз жасалатын мұндай көмектер кез келген қоғамда, кез келген әлеуметтік-мәдени қауымда молынан кездеседі. Біздің бабаларымыздың санасында жақындарына ізгілік көрсету қажеттілігі туралы ұғым сонау ерте заманда-ақ қалып­тасты әрі бұл әрбір қазақтың бауырмалдық, туыстық міндетіне айналды. ХХ ғасырдың басында Қазақ­станда капиталистік қарым-қаты­настар дамып, кәсіпкерлік өркен жая бастады. Жергілікті көп­ес­термен тиімді сауда қаты­нас­тарын орнатқан америкалық, неміс және ағылшын фирмалары жұмыс істеуге кірісті. Қазақ­стан­ның барлық аумағын өздері­нің экономикалық ықпалына бейім­дей отырып, олар түрлі өңір­лер­дегі өнеркәсіп иелерімен де ынтымақтастықта болды. Жалпы, XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы қазақ қоғамы үшін дәстүрлі патриарх­алды құрылыстан индустриялы құ­рылысқа өтудің бастауы болып табылды. Сөйтіп, кәсіпкерліктің, сауданың, «классикалық» капи­та­листік қарым-қатынастың дамуы­мен қатар қайырымдылық та дами бастады. Ендігі жерде қа­йы­рымдылық түрлері бір жол­ғы­дан жүйелі түрге ауысты. Әрі оның көлемі де молайып, білім­нің, мәдениеттің, өнердің қамын ойла­ған көптеген меценаттар шықты. Қайырымдылық жасаушылар мен меценаттардың арасында төменде аттары аталған азаматтар алдыңғы қатардан көріне білді. Мәселен, Шығыс өңірінде  Мұсатай Молдабайұлы, Әбді­рах­ман Жүсіп­ұлы, Ике Әділұлы, Александр Ерыкалов, Жұмеке Оразалыұлы, Медеу Оразбайұлы, Хасен Ақайұлы, Ыбырай Ақбай­ұлы, Әлихан Бөкейхан болды. Ал Батыста Әлнияз Тобанияз­ұлы, Салық Омар­ұлы, Сәлімгерей Жантө­рин, Иса Көпжасарұлы ерекшеленді. Оңтүстікте Ахмет және Мұстафа Оразай ұлдары, Маман байдың ұлдары – Тұрысбек, Сейітбаттал және Есенқұл, Садық Өтегенұлы бар еді. Олардың аты-жөндері отандық тарихта ХХ ғасыр басындағы Алаш ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің есімдерімен қатар жазылуы тиіс. Қазақтың мал өсіретін байлары мен көпестері де, Алаштың бетке ұстарлары сияқты 30-жылдары қатал репрессияға ұшырап, «қанаушылар тобы», «ұлттық буржуазия» ретінде қуғындалған. Бүгінде сол бір қайырымды жандарды, олардың ізгі істерін көпшілік біле де бермейді. Тіпті, ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы ұлттық тарихымызды зерттеп жүрген ғалымдардың өзде­рі алғашқы меценаттардың есім­дерін жете білмейді. Өйткені, Қазақ­станның қайырымдылық жасау тұрғысындағы тарихын зерттеумен ешкім нақтылы айналыспайды. Сондықтан да, қайырымдылықтың философиялық һәм идеялық негізінде не жатыр деген басты сұрақтың жауабы жоқ. Революцияға дейінгі Қазақ­станда қайырымдылық жасауға ерекше көңіл бөлінгендігін елдегі қайырымдылық пен қоғамдық қамқорлық мәселелеріне арналған «Қайырымдылық жаршысы» деген арнайы журналдың үлкен сұраныспен таралғанынан-ақ байқауға болады. Кейін революциядан соң, кеңес билігінің алғашқы жылдары қайырымды­лық саласындағы міндеттерді мемлекеттік органдар атқара бас­тады. Бұл жұмысшылар мен шаруалардың мемлекеті ретінде құрылған кеңестік мемлекеттің барлық «қорланғандар мен жә­бірленгендерді», «қайғылылар мен қиналғандарды» қорғаушы және олардың қамқоршысы функция­сын өз мойнына алуымен негіздел­ген еді. Ал 1917 жылы қоғамдық ­жа­н­ашырлық жасау саласында­ғы барлық өкілеттіктер берілген Мемлекеттік жанашырлық жасау халкомы мен Әлеуметтік қамсыздандыру халкомы құ­рыл­ды. Осылардың дек­рет­терімен және қаулыларымен Ресей патшалығы тұсындағы қайырымдылық ұйымдардың барлығы дерлік таратылды, олардың орындарына жаңа кеңес ор­гандары – Ана мен нәрес­тені қорғау алқасы (1918 ж.), Қызыл әскер­лердің балаларын қамта­масыз ету қоры (1918 ж.), Кәмелет­тік жасқа толмағандарға арналған комиссия (1918 ж.) және басқалары құрылды. Алайда, 1923 жылы В.И.Ленин бұларды «буржуазиялық көрі­ністер» деп атап, елдегі зайырлы қайырымдылыққа толық ты­йым салды. 1928 жылға қарай осы жағдай тіпті, шіркеу жана­шыр­лығын да қамтыды. Бірақ, осыған қарамастан, революцияға дейін 1859 жылы жазушылар мен ғалымдарға мұқтаж жәрдемақы қоғамы ретінде пайда болған Әде­биеттік қор және кейбір шығар­машылық одақтар сақталып қалды. Кеңес өкіметі құрылған кезде қайырымдылық функциялары­ның көбісі мемлекеттік орган­дардың – комиссариаттар (кейін­нен министрліктер) мен әртүр­лі комитеттердің қол астына шо­ғырланды. Тек кейбір қайы­рымдылық ұйымдар ғана қоғам­дық негізде өмір сүруді жалғас­тырды. Осы ұйымдардың қызметі 1970 жылға дейін ЖОАК және РКФР НКО-ның 1932 жылғы 10 шілдедегі «Ерікті қоғамдар және олардың одақтары туралы ережелермен» регламенттелді. Бұл құжат 60 жыл бойы жал­пы­одақтық маңызы бар жал­ғыз нормативтік акт болып танылды. Онда Кеңес Одағындағы қайырымдылық қоғамдардың ұйымдастырушылық құры­лым­дары, функциялары, өкілеттіктері және қызметтің басқа да маңызды мәселелері айқындалды. КСРО тарағаннан кейін қайы­рымдылық бірлестіктері­нің функцияларын атқарып тұрған мекемелер кешені өз қызметін тоқтатты. Бірақ бүгінде қайырымдылық практикасы қалпына келтірілді және бұл істе Қазақстан жеріне өзінің тәжірибесін алып келген шетел компанияларының рөлі аз емес. Уақыт өте келе ең алғашқы аса күрделі қайырымдылық жобалары пайда болды. Қазіргі таңда Қазақстанда қайы­рымдылық қызметпен кез келген адам айналыса алады. Негізінен қайырымдылықтың даму деңгейі елдің жалпы әлеу­меттік-экономикалық өркендеу дәрежесіне тікелей байланыс­ты. Халықтың әл-ауқат деңгейі жоғары, бизнес сектор мықты және тұрақты болған сайын, қайы­рымдылық қызметінің қалып­тасуына және дамуына қажетті шарттар көп болады. «Асар» дәстүрі тек қазақ елінде ғана емес, сондай-ақ, Қа­зақстанның барлық этностары арасында кең танымалдыққа және әлеуметтік практикаға айналды. Жылу, сыбаға сияқты әдет-ғұрыптар жаңа мәнге ие болды. Мемлекет басшысы Үкіметпен, Ұлттық кәсіпкерлер палатасымен, барлық өңірлердің әкімдерімен бірлесе отырып, Қазақстан халқы Ассамблеясының аясында елдегі барлық қайырымдылық акция­ларын үйлестіру мәселелерін пысықтауды тапсырған болатын. Ел Президенті 2015 жылды Қазақстан халқы Ассамблеясы жылы деп жариялағаннан кейін, тап сол жылы Қазақстан халқы Ассамблеясы әрбір адамға бағытталған бірқатар жалпыұлт­тық қайырымдылық акцияла­рын өткізді. «20 игі іс» әлеумет­тік акциясының шеңберінде 90198 адам 5 млрд. 623 млн. 911 мың теңгеге көмек алды. Ал осы акцияға қатысушылардың саны 2586469 адамды құрады. Дегенмен де, Қазақстандағы қайырымдылық институты әлі де қалыптасу үстінде. Бұған қазіргі осы мақсатқа жұмсалған шығынның көлемі мен қоғамның көзқарасы куә. Айта берсек, тіпті, Қазақстанда жұмыс істейтін қайырымдылық қорларының саны да белгісіз. Өйткені, қайы­рымдылық қорларына байланысты нақты статистика жоқ. Сондай-ақ, ақпарат алмасу істері де жүйеленбеген. Осының салдарынан қайырымдылық қорла­рының көбін жұрт біле бер­мейді. Оған бөлін­ген қаржылардың қайда жұмса­лып жатқанынан да бейхабар. Оның үстіне, қорлар көп жағдай­да көпшілікке ешқандай есеп бер­мейді. Соның кесірінен қоғам мен бизнес өкілдерінің қайырымдылық ұйымдары мен қорларға деген сенбеушілігі туындап жатады. Және бір келеңсіз жайт, соңғы уақыттарда «ерікті-мәжбүрлі» қайырымдылық түрлері күннен-күнге әйгіленіп келеді. Яғни, бақуатты компанияларға жолданатын өтініштер көбіне мемлекет­тік органдардың атынан (әртүрлі мемлекеттік ведомстволар, әкімдіктер және т.б.) келіп түсуде. Сондықтан, бизнес өкілдерінің қайырымдылық шараларына қатысуы тең емес. Ал бұл бір­қа­тар мән-жайларға негізделген. Біріншіден, бизнестік ортада осы қызметтің бірыңғай бағдар­ламасы жоқ. Әрбір компания өз мүддесін көздей отырып, өзінің қайырымдылық пара­метр­лерін айқындайды. Екін­шіден, қайырымдылық қызметті өзінің нысаны және мазмұны бойынша қалай және кім қа­лыптастыратынына байланыс­ты. Бұл бизнестің үкіметтің жария немесе латентті талаптарына берген жауабы болып табылады. Міне, осының барлығы қайырымды­лық бизнесін түсінуге арналған конвенциалды тәсіл әлі де ­пайда болған жоқ деп айтуға толық негіз бар. Жалпы, ашығын айтсақ, көп­теген қайырымдылық қорлары өте тиімсіз жұмыс істейді. Бұған бірден-бір себеп, олардың қол­да­рында теориялық және әдіс­те­мелік база жоқ. Содан барып көбіне қа­йырымдылық құралдарын тиімсіз жұмсау проблемалары туындайды. Қайырымдылықты дамыту жолындағы елеулі проблема­ның бірі, жоғарыда айтып өткеніміз­дей, қайырымдылық қызметті ақпараттық және насихаттық қол­даудың тым жұтаңдығы. Өйткені, кейбір бұқаралық ақпарат құралдары мұндай көмек көрсетуге асық­пайды, тіпті, көп жағдайда, бұл мәселе оларды мүлдем қызық­тырмайды да. Себебі, олар бірінші кезекте әрдайым өз мүдде­лерін, яғни коммерциялық тиім­ді­лігін ойлайды емес пе?! Ал қайы­рымдылықтан қалтасына түсер қандай пайда?! Тек «құрғақ қасық – ауыз жыртадының» кері ғой! Алайда, бұл үшін оларды кінәлай да алмайсың. Өйткені, қазір есептің заманы. Ақпарат құралдары да әлдеқашан бизнес-есепке көшкен. Сондықтан бұл жерде қайырымдылық істеріне байланысты ақпараттарға мемлекет тарапынан арнайы гранттар бөлініп, қолдау көрсетілгені жөн. Қазіргі уақытта қайы­рым­ды­лық туралы заң әлемдегі көп­теген елдерде бар. Тіпті, мұндай құжат Түрік­менстан, Тәжікстан, Өзбекстанда да қолданылып келеді. Біле-біл­сек, дәл қазір ол аса қажетті заң­дардың бірі. Атал­мыш құжат қайы­рым­ды­лық сала­сындағы құқық­тық қа­тынас­тардың сипа­тын ай­қын­дайды, сондай-ақ, қайы­рым­дылық қыз­метпен айналысатын ұйымдар үшін мемлекеттік қолдау нысандарын белгілейді. Алайда, қайырымдылыққа қатысты осынау маңызды құжат Қазақстанда бұдан 15 жыл бұ­рын әзірленіп қойылғанына қара­мастан, күні кешеге дейін қабыл­данбай келді. Тек 2015 жыл­дың 16 қарашасында ғана Мемлекет басшысы Бес инс­титуттық реформаны іске асыру бойынша «100 нақты қадам» Ұлт Жоспарын іске асы­руға және қайырымдылыққа, оны ынталандыруға арналған құ­қықтық негіздер құруға бағыт­талған «Қайырымдылық туралы» Қазақстан Республикасының Заңына қол қойды. Бұл заң қайырымдылық саласында туындаған қоғамдық қатынастарды реттейді. Оның мақсаты қоғамдағы қайырым­ды­лықтың рухани-адамгершілік құн­ды­лық­тарын қалыптастыру, қолдау және нығайту жолымен қоғам­ның өзіндік ұйымдас­тыру­ын дамытуға ықпал ету болып ­табылады. Алайда, жақсы заңды қабыл­дау – бұл істің жартысы ғана. Енді осы құжат еліміздегі қайы­рымдылықты жандандыруға, қазақстандық қайы­рымдылық дәстүрлерін жаң­ғыртуға және сол арқылы азамат­тық қоғамның шоғырлануын қамта­масыз етуге көмектесуі тиіс. Заңда ерекше рөл Қазақстан хал­қы Ассамблеясына бе­рі­л­ген. «Қайырымдылық туралы» ҚР Заңының 7-бабының 5-тармағына сәйкес Қазақстан халқы Ассамблеясы бейбітшілікті, достық пен қоғамдық келісімді, халық бірлігін нығайту мақсатын­да елде қайырымдылықты дамыту­­ға жәрдемдесіп, қайырымдылық ­саласында үйлестірушілік және өзге де қолдау істерін жүзеге ­асыруы тиіс. Қорытындылай келе, қайы­рымдылық тек қоғамда әлеуметтік ынтымақтастық атмосферасын құру үшін ғана маңызды емес екенін атап өту қажет. Қайы­рымдылық Қазақстанның бола­шағы үшін өте маңызды болып табылатын экономикаға әлеуметтік сипат беретін әкімшілік тәсілмен либералдық-нарықтық балама болуы әбден мүмкін. Сарқытбек МОЛДАБАЕВ, заң ғылымдарының докторы, профессор АСТАНА