Сыннан қорытынды шығару керек

Құқықтық реформа қадамдары

Алматы қалалық сотының төрағасы Тілектес Бәрпібаевпен әңгіме

– Тілектес Ешейұлы, Президент Н.Назарбаев Қазақстан хал­қына биылғы Жолдауында құқық қорғау жүйесінде жүр­гізіліп жатқан реформаға оң баға бере келе, сыбайлас жем­қорлыққа қарсы бітіспес күрес жүріп жатқаны жөнінде ерекше тоқталды. Соңғы үш жылдың ішінде еліміз әлемдік ан­ти­кор­рупциялық рейтингтегі көр­сет­кішін бірден 45 сатыға жақсар­тыпты. Ал Алматы қалалық сотында осы қылмысқа қарсы күрестің жағдайы қалай? – «Ауруды емдегеннен гөрі оның алдын алған әлдеқайда пай­далы» деген бар. Осы қанатты сөз­ді сәл өзгертіп айтсақ, сыбай­лас жем­қорлықты әшкерелеген дұ­рыс шы­ғар, ал меніңше, оның алдын алу қажет. Ол үшін бас­шы қатал тәртіп пен талап қоя білу керек. Әр жіберген заң бұзушы­лық жауапсыз қал­мауы тиіс. Сот саласы қыз­мет­керлерінің адам тағ­дырын шешіп оты­рып, қа­телесуге құқы жоқ. Мені қатал дей­ді. Бірақ 10 жыл басшы болып, ешкімнің обалына қалға­ным жоқ, біреуді «көзің қыли екен» деп қудалаған емеспін. Алматы қалалық сотының судья­­лары мен сот қызмет­кер­ле­рі­нің арасында коррупциялық қыл­мысты болдырмау жұмыста­рын жү­йе­лі жүргізіп келеміз. Осы мақ­сатта 2010 жылы сыбайлас жем­қорлықтың алдын алу шара­ла­рын жүргізетін жұмыс тобын ұйым­дастырдық, іс-шаралар жос­пары жа­салып, зерделеу сабақ­тары өт­кізілуде. Оның нә­тижесін бай­қап та отырмыз. Соң­ғы үш жыл­да қала соттарының бірде-бір судьясы немесе маманы сы­байлас жем­қорлық фактілері үшін жауапкершілікке тартылған жоқ. – 2009 жылдың қорытын­ды­сы бойынша сот төрелігі сапа­сы­ның нашарлығына байла­ныс­ты қалалық соттың жұ­мы­сы қатаң сыналғаны есімізде... – Бұл сын негізсіз емес еді. Шы­нымен де азаматтық істерді қа­рау барысында біраз кемшіліктер жібердік. Осыған байланысты жағ­дайды дұрыстау үшін бірқатар ша­раларды қолға алдық. Ең ал­дымен бұл жұмысты соттарды ма­мандан­ды­рудан бастадық. Мә­се­лен, қа­ла­дағы Жетісу, Бостан­дық, Алмалы, Әуезов аудандық соттарын аза­мат­тық, қыл­мыстық істерді қарайтын соттар деп бөл­дік. Оларды солай деп бөл­генмен азамат­тық істер қараған судьялар, қыл­мыс­тық соттарда немесе керісінше, қылмыстық істерді қарауға ма­манданған судьялар аза­маттық істерді қарайтын соттарда қалып қойды. Бірақ соттарды мамандандыру ісі өзінің оң нәтижесін берді. Мы­салы, қала соттарында 2007 жы­лы 18608 шешім шығып, оның 303-і бұзылса, 394-і өзгертілген, ал 2008 жылы шығарылған 23915 ше­шімнің 311-і бұзылып, 473-і өзгертілген, 2009 жылы 28046 шешімнің 365-і бұзылып, 563-і өзгертілген болса, 2010 жылы бұл көрсеткіш әлдеқайда жақсарып, 36179 шешімнің 244-і бұзылып, 499-ы өзгертілген. Мұның өзі бұ­зылған және өзгертілген ше­шім­дердің жылдан-жылға кеміп отыр­­ғанының дәлелі. Судьялардың кәсіби біліктіліктерін анықтау мақсатында 2010 жылдан бастап, Жоғарғы Соттың бастамасымен сот мониторингі жү­йелі түрде жүргізіліп келеді. Сот төрелігін атқаруда төмен көр­сеткіштерге ие судьяларға талап­ты қатайттық. 33 судьяға мониторинг жүргізіліп, оның ішінде екі судья жұмыста жіберген келеңсіз­діктері үшін атқарып отырған қызмет­терінен босатылды. 7 судья өздерінің мұндай жауапкершілігі зор қызметті атқара алмай­тынын түсініп, өз еріктерімен жұмыс­тарынан кетті. Алматы қаласының сот кор­пусын­да жас судьялар өте көп. Олар өздерінің кәсіби тәжіри­бесінің аздығынан қателіктерге жиі жол беріп жатады. Біз бұл мәселеде де біраз жұмыстар ат­қарып жатырмыз. Атап айтсақ, Ал­маты қалалық сотында олар­дың қатысуларымен кәсіби білімін жетілдіру мақсатында зерделеу сабақтары өткізіліп, тәжіри­белі судьялар қатарынан оларға тәлімгерлер тағайындалды. – Елбасы биылғы Жол­да­уын­да «Үлкен қауіп төндір­мей­тін қыл­мыстар бойынша қыл­мыс­тық заң­дылықты ізгілендіру жүр­гі­зіл­ді, бостандығынан айырумен бай­ланысты болмай­тын, сондай-ақ қа­мауға алуға балама жазаларды қолданудың аясы кеңейтілді» деген бола­тын. Осы мәселеге, яғни қыл­мыстық заңдылықты ізгілендіруге байланысты қандай жұ­мыстар атқардыңыздар? – Жақында қылмыстық жа­за­ны ізгілендіру туралы тиісті заң қа­былданды. Қазіргі кезде судья­ларымыз ізгілендіру мә­се­ле­сіне кө­бірек назар аударатын бол­ды. Сон­дықтан Алматы қа­ла­сы­ның сот­тарында бас бостан­ды­ғы­нан айыру жазасына соттал­ған­дар­дың саны біршама кеміді. 2010 жылы 128 адамға қатысты үкім­­дер өзгер­тілді, соның ішінде 115 адамға бас бостандығынан айы­румен байла­ныс­ты емес жазалар тағайын­далды. Олардың ішінде ауыр қылмыс жасағандарға да жазаның осы түрін қолданған істер болды. Бірақ, бұл қылмыстық істер бойын­ша зардаптың орнын толтыру, жәбірленушінің пікірі, сот­талу­шы­ның алғашқы сот­ты­лы­­ғы, жеке басы сол сияқты тағы басқа да ерекше мән-жайлар ескерілді. – Қарап отыр­сақ барлық соттардағы мә­селелер ортақ, астарлас бо­лып шығады. Жетістіктерін айта бастаса, ол да бір-біріне ұқ­сас, кемшіліктерін тізе бастаса, ол да бір-бірінен айнымайды. Ал, керісінше, проблемалар ту­ра­лы айтатын болсақ, әртүр­лі­лік байқалады. Алматы қала­лық сотына тән негізгі проблема қандай? – Мен Алматы қалалық со­тының төрағасы қызметіне 2007 жылдың желтоқсан айында та­ғайындалдым. Өзіме жүктелген мін­деттерді атқару алдында қа­ла­лық және аудандық соттар жұмы­сының жағдайымен танысып, нә­тижесінде алдыма үш мәселе қой­дым. Біріншісі, сот істерін қарау­ды жеделдету. Екіншісі, сот іс­терінің әділ әрі заңды қарала­уын қамтамасыз ету, ал үшіншісі, сот­­тарды мамандандыруды аяқ­тау. Осы мәселелерді шешу мақса­тында тиісті іс шаралар белгіленіп, олардың орындалуы қатаң ба­қылауға алынды. Соның нәти­жесінде бүгінгі күні заңда бе­кітіл­ген мерзімдері бұзылып қа­рал­ған істер жоқтың қасы. – Судьялардың үстінен ша­ғым­дар түсіп жататыны да жа­сырын емес. Бұл жөнінде қан­дай пікіріңіз бар? – Судьялық қызмет – абырой­лы да жауапты қызмет. Ол адам тағдырын шешіп, азаматтардың бұзылған құқықтарының сақта­луын қамтамасыз етуге міндетті. Сот әдебі кодексінің талаптарына сай судья мәдениетті, қарапа­йым, сонымен бірге әділ болып, заң талаптарын қатаң сақтауы тиіс. Дегенмен, 2010 жылы судья­лар­дың әрекетіне қатысты 334 шағым түскен. Аталған шағым­дардың ішінен 36-сы негізді бо­лып, бұл шағымдар бойынша кі­нәлі судьялардың жауапкершіліктері қарастырылды. Судьялардың үстінен шағым­дар­дың түсуінің бір себебі олар­дың өздерінің жіберген кемшіліктері болса, оның екінші жағы да бар. Сотқа жүгінген екі тарап­тың дауына судья төрелік етеді, ше­шім шығарады. Сот шешімі дауласып отырған тараптардың әрқайсысының көңілдерінен шы­ғуы мүмкін бола бермейді. Ұтыл­ған жақ көбінесе шешім шығар­ған судьяны кінәлайды, процес­суаль­дық тәртіппен келіспеген сот шешіміне наразылық біл­ді­рудің орнына, оның үстінен негізсіз шағым түсіреді, яғни бұл көп­шілік халықтың әлі де болса қол­да­ныстағы заңдардың талаптарын жете біле бермеулерінің дәлелі. – Президент биылғы Жол­дауында: «Қазақстандықтардың өзі­міз өмір сүріп, елімізді жақ­сылықтарға бастап бара жат­қан туған жерге атауын берген мемлекеттік тіл – қазақ тілін құр­метпен және лайықты оқып үй­рене бас­тағандығын атап өту­дің өзі қуа­нышты», деген бола­тын. Ра­сын айтуымыз керек, мемлекеттік тілге деген көз­қа­рас жылдан-жыл­ға жақсарып келеді. Ал сіз басқарған ұжым­да мемлекеттік тілдің ахуалы қандай? – Алматы қаласындағы судья­лардың мемлекеттік тілде іс қарай алатыны саусақпен санарлық. Қа­лалық сотта тек 5-6 судья ғана мем­лекеттік тілде жаза алады. Мен осыған намыстанам. 20 жыл­дан бері үйренетін уақыт жетті емес пе? Өздері білмесе олардың ба­лалары, немерелері қайдан білмек. «Қазақстан Республи­касын­да­ғы тіл туралы» Заңды жүзеге асы­ру мақсатында Алматы қаласы­ның соттарында мемлекеттік тілді іс жүргізуге енгізу және қазақ тілінде іс жүргізуді оңтайландыру жө­ніндегі жұмыс жоспары да­йын­далып, жұмыс тобы құрылды. Жоғарғы Сот төрағасының 2009 жылғы маусымдағы өкіміне сәй­кес Алматы қаласының соттарын­да судьялар және сот қызметкер­лері арасында мемлекеттік тілді білу бойынша байқаулар өткізіліп тұрады. Бұл байқаулардың жеңім­паз­дары республикалық деңгей­дегі байқауларға қатысады. Сон­дай-ақ мемлекеттік тілді дамыту мәселелері бойынша дөңгелек үс­телдер, семинарлар, конферен­ция­лар өткізіліп тұрады. Мемлекеттік тіл мәселесіне қатысты қандай да болсын шаралар бір күндік немесе аз ғана уақыттық шаралар болып қалмауы керек. Бұл – үз­діксіз жүргізілетін үдеріс. Әңгімелескен Шарафаддин ӘМІР.