Ел газеті «Егемен Қазақстан» беттерінде тақырыптық топтамалармен берілетін жаңаша үрдісінде руханият тірегі – мемлекеттік қазақ тілінің күнделікті қолданыстағы жай-күйі жайында көпшіліктің көңілінде жүрген көп сауалды дөп басып, оның жауабын іздеуге бәрімізді жетелейтіндей өткір де тұшымды жарияланымдар жиі көріне бастады. Соның бірі, «Тілбұзарды кім тыяр?» (20.01.2017 ж.) сауалы көзіқарақты оқырманды селт еткізіп, ой-санасын билеп алатыны хақ.
Қазіргі уақытта қазақ тілін бұзып сөйлеу, сөздерді бұрмалап айту да, жазу да қалыпты жағдайға айналып бара жатқаны ащы шындық. «Биздин агай кайда?» деген сияқты қисық сөздерді естісек те елемейтін болып, көндігіп қалғандаймыз. Бір ң емес, ғ, қ, і, ө, ә, ұ, ү дыбыстарын бұзып айтатын қазақ жастарының қатары көбейіп барады. Олар ағылшын, орыс тілдерін еркін меңгеріп алған болар. Көп тілді білсін, ешкім қарсы емес. Бірақ, ана тілімізді аяқ асты етуге әсте болмайды.
Италиялық кәсіпкер-жиһанкез Реналью Гаспириннің «141 мемлекетті араладым. Өз мемлекетінде өзінің ана тілінде сөйлемейтін бір бейшара халықты көрдім. Ол – қазақ» деп жазғанын оқыдық. Расул Гамзатов сияқты арғы-бергі заманда өткен дуалы ауызды даналардың ана тілі жоғалса, ұлт та жоғалатынын айтқан ащы шындық ақиқатқа айналды. Ана тілдері жоғалып, ұлттығын жойған халықтар туралы оқып, біліп отырмыз. Сексенінші жылдары қазақ тілін сақтап қалу жолында «Қазақ тілі» қоғамдары құрыла бастаған бір жиналыста көкшетаулық ақын Төлеген Қажыбаев «Ана тіліміз жоғалып, қазақ халқы музейлердің жәдігеріне айналып кетпейік. Музей қызметкерлері бір замандарда мынадай қазақ деген халық өмір сүрген деп, сайрап тұрмасын» деген жүрекжарды сөзі есімнен еш кетпейді. Шүкір. Қазақ тілін тамырынан қиып, құрдымға жібергісі келген кеңес заманы өткенге кетті. Ата-бабаларымыз аңсаған тәуелсіздікке жеттік. Дербес мемлекет шаңырағын көтердік. Тұңғыш Президентіміз, Елбасы «Тілден артық қазына жоқ, тілден артық қасиет жоқ. Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. 2025 жылы қазақ тілі өміріміздің барлық салаларында басқарып, барлық жерлерімізде қатынас құралы болады», «Қазақ тілі – қазақстандықтарды біріктіруші құрал», «Қазақ қазақпен қазақша сөйлес. Кімнен қорқасың?» деп, қара орман қазаққа үндеу тастады.
Қазақстанды Отаным дейтін, бір туғандай болып кеткен жүзден астам әр түрлі ұлт өкілдері мемлекеттік қазақ тілін қолдап, үйренуге бет алды. Теледидардан, радиодан, әртүрлі биік мінберлерден қазақ тілінде ән айтып, сөз сөйлеп, «екінші ана тілім – қазақ тілі» деп, қуантуда. Олар Қазақ елінің, жерінің, тілінің түпкілікті иесі қазақ халқымен бірлесе мемлекетті де, мемлекеттік тілді де көркейтуге белсенді атсалысуда.
Сонау алпысыншы жылдардың басында Алматы қаласындағы Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының тарих-филология факультетінің студенті атанған бізге үш шетел – ағылшын, француз, неміс тілдерінің бірін таңдап оқу ұсынылды. Мен француз тілін таңдадым. Екі жылдық француз тілі курсын тәмамдап, үздік баға алдым. Ұстазым Светлана Александровна Бараева (атақты ғалым Александр Бараевтың қызы) мені оңаша әңгімеге тартты. Менің француз тілін меңгеру қабілетімді мақтап, шетел тілдері институтының француз тілі факультетінің екінші курсына ауысуға кеңес берді. Өзі көмектесетін болды.
Ұстазымның менің болашағыма бағыт бергісі келген ықылас-ниетіне ризашылығымды білдіре отырып, өмірімнің діңгегі іспетті ана тілімді білген үстіне біле түссем, далада қалмайтыныма сенімдімін дедім. Рахима әжем хат тани бастаған шағымнан маған батырлар жырын оқытып, рахаттана тыңдайтын. Сол кезден-ақ менің ана тіліме ықыласым ерекше. Дүниеде ана тіліме тең келетін тіл жоқ сияқты екенін, ана тілім менің жандүниемнің баға жетпес байлығы екенін, ана тілімде сөйлеп тұрып, ән салып тұрғандай рахат күй кешетінімді айттым. Менің ағымнан жарыла айтқан жауабыма ұстазым өте разы болды-ау деймін, «Түсінемін, түсінемін» деп, күлімсірей, қазақ тілі жөнінде сөйлеп кетті.
Тілші ғалым-ұстаз ретінде қазақ ұлтының ана тілі табиғаттың берген ерекше сыйы деп түсінеді екен. Қазақ тілі шетелдік қай тілді болсын жете меңгеруге, таза сөйлеуге жол ашатын ерекше бай тіл деп бағалайды екен. Қазақ және француз тілдерінде «ө, ғ, ң» дыбыстары еш өзгеріссіз естілетінін айта келе, «Қазақ тілінің көп тілден басты ерекшелігі – қазақтың ауыз қуысы мүшелерінің барлығы дыбыс жасайды» дегені маған – екінші курстың студентіне тосын жаңалық болды.
Мұны сезген ұстазым түсіндіре бастады. Мәселен, орыс тілінде мұрын қуысы қатысатын «ң» дыбысы жоқ екен. Мен ішімнен «Біздің ң-ды с хвостиком н дейтіні содан екен ғой» деп түйіп қойдым. Ұстазым қазақ және француз тілдерінде бірдей айтылатын көмекей тіл көмегімен жасалатын «ғ» дыбысын айтты. Ішімнен «Қазақ тілінде көмекей тіл «қ» дыбысын да жасайды» деп қосып қойдым.
Ұстазыммен болған осы әңгімеден кейін ана тіліміздің дыбыс жасау жүйесіне айрықша назар аудара бастадым. Келе-келе біздің қазақ тілінің сөздік қоры ғана емес, дыбыстық мүмкіндігі де өте бай екенін түсіндім. Қазақ баласы сәби шағынан ана тілінде сөйлей бастаса, көмекей тілі сүйірлеу дамып, үлкен тілдің түбіне тиер-тимес тербеліспен «ғ,қ» дыбыстарын шығарады. Бала тілі орыс тілінде шықса, көмекей тіл қысқа әрі жуантықтау болып, «ғ,қ» дыбыстарын айту қиынның қиыны болып қалады. Мұрын қуысы жасайтын «ң» дыбысының да ауылы алыстайды. Сөйтіп, қазақ баласының ауыз қуысы мүшелерінің бітімі сәби шағынан орысшаға бейімделіп, өсе келе ол ана тіліндегі ң, ғ, қ, ө, ә, ұ, ү, і дыбыстарын дұрыс айта алмайтын тілбұзар халге душар болады. Бұл халге жеткізбеу – сәбиге өмір сыйлайтын әрі оның өмір жолындағы бірінші ұстаздары анасы мен әкесінің ырқында екені түсінікті.
Жоғарыда аталған мақала авторы Анар Төлеуханқызы шетелдік ағылшын, француз, неміс, тағы басқа тілдердегі «ң» дыбысын қазақ баласы «адалдық, я білімділік танытып сықитып айтады» деп жазады. Иә, шетелдік тілдерді бұзбай сөйлеуге ұмтылып тілі орысша шыққан қазақ жастары ана тілінде бар «ң» дыбысын «сықитып айту» үшін біраз күш жұмсауы қажет. Ана тілін бұзбай сөйлеуге дәл осылай неге тырыспайды?!
Жалпыға бірдей педагогика ғылымы сәбидің ана тілі уызына қанып өсуін насихаттайды. Педагогикалық ғылымға сүйенсек, отбасында, әке-шеше аясында берік негізі қаланған ана тілі тәрбие, білім мекемелерінде мықтап бекуі тиіс. Ана тілінде еркін өскен балдырғанның түсінік-пайымдары, сөйлеу қабілеті, табиғи дарын, мінез-құлық ерекшеліктері еркін дамып, ерте байқала бастайды. Сондықтан да әке мен шешенің ұл-қызының ана тілінен ажырап қалмауына қамқор болуы – ұрпағының болашағы үшін айрықша маңызды.
Күні кеше Елбасы халыққа 2017 жылдың Жолдауында: «Қазақ тілінің басымдығы сақталады. Оның әрі қарай дамуына зор көңіл бөлінеді» деді. Бұл, бірінші кезекте, қазақ ұлты ұрпағының алтын ұясы – қазақ отбасына қарата айтылған, болашаққа бағдаршам болатын сөз.
«Сонымен қатар, бүгінде ағылшын тілі – жаңа технология, жаңа индустрия, жаңа экономика тілі.... Ағылшын тілін меңгермей, Қазақстан жалпы ұлттық прогреске жете алмайды» дейді Елбасы Жолдауында.
Ана тілін еркін меңгеру арқылы қазақ баласы, төте жол іздеген жолаушыдай, ағылшын тіліне тура апаратын кең даңғылға шығады. Қолымызға қалам алуға себеп болған «ң» дыбысы ғана емес, ана тіліміздің осы ағылшыншаның жалынан қос қолдап ұстауға жеңілдік әкелетін дыбыстық тағы басқа мүмкіндігі мол. Ағылшын тілінің дәмін байқау үшін біз екі айлық курсқа барған едік. Сонда ағылшынның қазақшаға «рахмет» болып аударылатын сөз тіркесінің айтылуында өзіміздің «ә» дыбысы естіліп тұрғандай болды. Қазақ тіліндегідей ағылшыншада бастауыш ашық я жасырын сөйлемнің басында тұратыны тағы бар. Ағылшын тілінің жілігін шағып, майын ішіп жүрген бауырларымыздың бұл орайда айтар уәждары тіпті көп шығар. Сондықтан да бізге, қазаққа қолда бар алтынымыз – ана тіліміздің – қадіріне жететін уақыт келді. Осы уақытты өткізіп алмайық, ағайын.
Сайраш ӘБІШҚЫЗЫ,
баспасөз ардагері