Қазақстан экономикасының әлем экономикасына интеграциялануын ескерсек, сындарлы жағдайлар елімізге әсерін тигізбей қоймайтыны анық. ЕАЭО шеңберінде Қазақстанның сауда тепе-теңдігі біздің пайдамызға шешіліп тұрмағандығы да айқын. Тауар экспортынан импорт басым. Бұл еліміз тауарларының бәсекеге әлі де дайын еместігін көрсетеді. Мемлекет басшысының биылғы Жолдауында көрсетілгендей, Үшінші жаңғыру кезеңінде басты бағыт – тауарларды экспортқа бағыттау. Ауыл экономикасы ел экономикасының драйвері болуы үшін көптеген бәсекеге қабілетті тауар шығару керек, ол үшін қаражат қажет, ал несие алуға көп кәсіпкердің мүмкіндігі жоқ, субсидия бәріне жете бермейді. Осы тұста шет елдерден тікелей инвестиция тарту өте маңызды. Экономика теориясында инвесторлардың өздері ғана шешетін мәселелер бар, ол – қаражатын қайда салу, қандай мөлшерде салу және тәуекелшілік деңгейін бағалау және оған жауапкершілік. Қазақстанда инвестициялық климат жақсы деңгейде. Елдегі тұрақтылық, инвестиция тартудың заңнамалық негіздері, жеткілікті еңбек ресурстары оған кепіл. Әрине, ауыл экономикасына инвестициялар тартылып жатыр, бірақ ол барлық портфельдің қазір 5 пайыз шамасын құрайды. Елімізде 2015 жылы ауыл шаруашылығына келген инвестиция көлемі өнеркәсіпке келген инвестициядан 23 есе кем екен. Өткен жылы ауылшаруашылық өнімдерінің экспорты жалпы экспорт көлемінің 4,5 пайызын құраса, импорт көлемі 11,3 пайызды құрады, яғни екі еседен көп деген сөз. Дегенмен, ауыл шаруашылығының шет елден қаржы тарту мен өз өнімдерін экспорттау мүмкіндіктері мол. Бір мысал, жақында Оңтүстік Қазақстанда Иранмен құны 1 миллиард теңгеге жақын инвестициялық жоба іске асырылды. Салынған ет комбинатының өнімділігі күніне 3 мың қой мен 300 ірі қара малды қамтиды . Олардың барлығы Иран мемлекетіне экспортталатын көрінеді. Ал осы жерде инвесторға өзінің алып келген германиялық құрал-жабдықтарының өз меншігінде болып, ол Конституция бабымен қорғалуы өте маңызды. Ол Қазақстан азаматы емес, ол әркім санатына жатады. Оның меншігі Қазақстанда, ол өнім шығарады, халыққа жұмыс, елге сапалы да қолжетімді азық береді. Бұл жерде пайда біз жақта. Ал инвестордың артық ақшасын өндіріске салып пайда тапқаннан ұтылмайтыны сөзсіз. Керегі – өз меншігінің қорғалуы. Осы ретте Конституцияға өзгеріс енгізу туралы 26-бапта жазылған «Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады» деген сөздердің «Қазақстан Республикасының азаматтары» деген сөздің орнына «әркім» сөзінің жазылуын ұсыну көпшілік арасында қызу пікірталас туғызуда. Мен де алдымен бұл сөзге күдікпен қарап едім. Сараптай отырып, бұл бапқа экономикалық тұрғыдан қайта үңілгенімде, шет ел инвестициясын тартып, бизнестің дамуына жол ашуға болатын сияқты. Енді басқа мысал. Ресей, Қытай, Моңғолия секілді үш бірдей мемлекетпен шектесіп жатқан Шығыс Қазақстан облысының Катонқарағай ауданында шешімін таппаған мәселелер аз емес екен. Бұл жерде бұрынғы 28 мың халық 12 мыңға дейін кеміп, шекараға жақын Талды, Қарайрық, Маралды ауылдарының үңірейген орны ғана қалыпты, Ақшарбақ, Шұбарағаш, Бекалқа, Мойылды, Сөгір, Қайыңды, Ақмарал ауылдары да құрудың аз-ақ алдында тұрған көрінеді. Сол жерден қыр ассаң, Марқакөл көлі бар, суы қандай, табиғаты қандай тамаша десеңші. Ертеректе сәуір айының аяғында, Марқакөлде болғаным бар, жігіттер мұз асты балық аулауды ұйымдастырған болатын. Хариус деген балық бар екен, дорба толтырып балық алдық, мұз үстінде демалыс жасадық. 1 Мамыр мерекесі қарсаңында Алматыға ұшып келіп, мерекелік дастарқанымызда Марқакөлдің патша балығынан жасалған дәм әлі есімнен кетпейді. Егер сол жерлерде туризм жолға қойылса, Катонқарағайдың марал мүйізінің емін алып, Марқакөл жағасында демалуға әлбетте болар еді. Енді осындай табиғаты тамаша жерлерді ел ішіндегі мәселелерге бейжай қарамайтын сол өңірдің қалталы кәсіпкерлері неге игермейді, ішкі инвесторлар қайда, жергілікті билік неге дабыл қақпайды деген сұрақ туады. Ал сол жерлерге шетелдік инвесторлар келіп, марал өсіруді қолға алып, оның пантасымен әртүрлі ем жасап жатса, шипажайлар ашса, туризмді дамытып жүздеген адамға жұмыс берсе, сол жердің халқы үшін игілікті іс емес пе?
Атамұрат Шәменов,
экономика ғылымдарының докторы