Бүгін Ақтау қаласындағы Н.Жантөрин атындағы облыстық музыкалық драма театрында "Әлиханның аманаты" пьесасының премьерасы өтеді. Қойылымның режиссері - Гүлсина Мерғалиева. Көрнекті мемлекет қайраткері, ұлт-азаттық және Алаш қозғалысының жетекшісі, Алашорда үкіметінің төрағасы Әлихан Бөкейхан туралы жазылған зерттеу еңбектер баршылық. Солардың қатарында арнайы пьеса жазылып, енді, міне, театр төрінде сахналанғалы отыр. Осыған байланысты біз осы пьесаның авторы Нартай Сауданбекұлымен әңгімелескен едік.
– Нартай Сауданбекұлы, былтыр елімізде ұлт көсемі атанған Әлихан Бөкейханның 150 жылдығы аталып өтті. Биыл Алашорда үкіметінің құрылғанына 100 жыл толуына байланысты көптеген іс-шаралар қолға алынуда. Әрине, «Әлиханның аманаты» пьесасының дүниеге келуіне осынау дүбірлі мерейтойлардың да әсері тигені анық. Дегенмен де өмірде болған тарихи тұлғалар туралы жазуға қалай тәуекел еттіңіз?
– Солтүстік Қазақстан облыстық С.Мұқанов театрында жұмыс істеп жүргенімде Шоқан Уәлиханов туралы көп естідім. Шынын айту керек, Шоқан туралы елдің пікірі екі түрлі. «Орыстың жансызы» деп қаралайтындар да бар. Тіпті, Шоқан деген есімінің өзі шоқынды болғаннан кейін өзгерткен деген мүлдем қисынға келмейтін әңгіме айтады. Қазақтың маңдайына біткен жарық жұлдызы туралы жазылған С.Мұқановтың «Аққан жұлдыз» романын да оқып шықтым. Қысқасы Шоқанды біраз зерттедім. Содан әлгі қаралаушыларға жауап ретінде алғаш рет «Шемен» деген пьеса жаздым. Әріптестерім, обалы не керек, жақсы баға берді.
Көп ұзамай ақтаулық Гүлсина Мерғалиева деген режиссер «Пьеса жазудағы тілің жатық екен, оқиғалар да жақсы өрбиді», деп қазақтың бес арысы туралы бір жақсы дүние жазып беруді өтінді. Әрине, бұл мені жігерлендіріп, қатты қуантқанымен, тарихи тұлғалар туралы пьеса жазудан бас тарттым. Себебі, қазақтың маңдайына біткен бес тұлғаны бір пьесаға сыйдыру мүмкін емес болып көрінді. Шынымды айтайын, оған бірден тәуекел де ете алмадым. Содан бір әріптесім Әлихан Бөкейхан туралы жаз деген ой тастап, осы тұлғаның өмірі туралы зерттеуді бастадым. Бұл бағытта ақылшы, кеңесші керек болғандықтан, тарихшы Сұлтан-Хан Аққұлұлымен сөйлесіп, ол кісі Әлихан туралы жазған 6 томдық кітабын берді. Сонымен, бұл іске құлшына кірістім. Әйтсе де, пьесаны жазуға отырғанда алғашында деректердің легінен шыға алмай қалған кездерім де болды. Бөкейхан туралы жинаған ақпараттарым өте көп болды. Ішінен шертіп жүріп таңдаулысын ғана шығармама пайдаландым.
– Өзіңіздің негізгі мамандығыңыз актер екен. Әрине, сахна төрінде жүріп, сол саланың қыр-сырын білгеніңізбен, пьеса, драма жазу мүлдем басқа дүние емес пе?
– Айтайын деп тұрған ойыңызды түсіндім... Иә, мен Т.Жүргенов атындағы өнер академиясын бітірдім. Мамандығым – театр және кино актері. Театрда 20 жылдан астам уақыт жұмыс істедім. Арасында киноларға да түстім. Әрине, «Шымшық сойса да қасапшы сойсын» деген, әр саланың қыр-сырын өз маманы ғана жақсы түсініп, білсе керек. Әйтсе де тарихта актер болып жүріп, пьеса жазумен айналысқандар өте көп. Әйгілі Шекспирдің өзі актер болған. Мольердің де мамандығы актерлыққа жақын. Шекспирдің шығармалары әлі күнге сахна төрінен түспей келе жатқанының бір сыры сол актерлық тәжірибесінің молдығынан деп те ойлаймын. Мұхтар Әуезовтің өзі «Еңлік-Кебекті» жазып әрі сол спектакльде бір рөлді ойнап, кем-кетігін түзеді емес пе? Сондықтан пьесаны сахнаны түсінетін, білетін адам жазса, анағұрлым жақсы дүние шығар еді.
– Соңғы жылдары Әміре Қашаубаев, Мұстафа Шоқай және басқа да тарихи тұлғаларымыз туралы көптеген фильмдер түсіріліп, драмалар жазылуда. Жасыратыны жоқ, жұрт әлі де бұл тұлғалардың тағдыры туралы тереңірек білмейді...
– Дұрыс айтасыз. Шынында қазір Бөкейханды көшеде өтіп бара жатқан біреуден тосыннан сұрап қалсаң, білмей жатса оған таңғалудың қажеті жоқ. Білетіндердің өзі алашордашы деп айтуы мүмкін. Әрі қарай тереңірек ештеңе дей алмайды. Міне, осыдан кейін театрлардың қызмет ету функциясы өзгеріп бара жатыр деп айтуға болады. Қазір бұл қасиетті шаңырақ тек өнер ордасы ғана емес, білім ордасының да міндетін атқаратын сияқты. Мысалы, Қ.Қуанышбаев театры «Сәкен сұңқар» деген спектакль қойды. Сол қойылымнан кейін С.Сейфуллинді енді танып-біліп жатқан мектеп оқушыларын көрдім. Балалардың «Сейфуллин көшесі осы кісінің атына қойылыпты, ол осындай күшті кісі болған екен ғой» деп әңгімелесіп бара жатқанын естіп, өзім де айран-асыр болдым. Міне, жыл бойы кітап бермеген нәрсені бір жарым сағатта театр берді.
Осыдан кейін тарихи тұлғаларымыз туралы жазылған дүниелердің көбейгеніне тек қуануымыз керек. Әрине, оның сапасы, мазмұны, шындығы, ол басқа әңгіме. Ең бастысы, ел осындай дүниелер арқылы танымал тұлғалар туралы тереңірек біле бастады. Тәуелсіздік алғанымызға 25 жылдан асса да Әлихан туралы көркем шығармалар өте аз жазылыпты. Былтыр 150 жылдық мерейтойы қарсаңында Ерсайын Төлеубай деген режиссер Әлихан Бөкейханға арнап пьеса жазды. Оны сынағандар да көп болды. Тіпті қатты-қатты айтқандар да кездесті. Өз басым бұл тақырыпқа да біреу жол салды-ау деп қуандым. Меніңше, пьесалардың көп болғанынан ұтылмаймыз. Режиссерлер солардың жақсысын таңдап алып, сахнаға шығарар еді. Сондықтан да Әлихан Бөкейхан туралы әлі де жаза түсу керек.
– «Әлиханның аманаты» пьесасын жазу сізге қаншалықты қиынға түсті? Бұл шығармада Бөкейханның өмірін, күрес жолын, ел үшін сіңірген еңбегін көрсете отырып, қандай ой түйдіңіз?
– Әрине, бір шығармада Әлиханның келбетін, тұлғасын толық ашып тастадым деп айта алмаймын. Қаншама жылдан бері осы тақырыпты тереңірек зерттеп жүрген мықты әлихантанушылардың өзі оны толық таныдым деп айта алмаса керек. Бұл көркем шығарма ғой. Сондықтан кейде қаптаған деректерден бойды алып қашып, қиялға да ерік беру керек болды. Әлихан өмір бойы ұлтының көзі ашық, сауатты болуын аңсап өтті. Ел мен елді тек білім ғана теңестіретінін түсінді. «Қазақтың хан баласында хақысы бар еді, сол хақысын беруім керек, өлгенше халқыма қызмет етемін» деген Әлихан шынында ұлы тұлға. Сол замандағы Алаш қайраткерлерінің барлығы Әлиханды ұлт көсемі деп санады.
«Әр ұрпақ өзіне тиесілі аманатты жетер жеріне дейін жеткізіп кетуі керек. Жеткізе алмасақ, келер ұрпаққа көтере алмайтын үлкен жүк тастап кетеміз», деген Әлихан. Бұл шығармам Алаш қайраткерлерінің аманатын жеткізу, ел үшін жанын пида еткен осынау тұлғаларды бүгінгі ұрпақ жақынырақ тани түссе, ел үшін еткен еңбегін, күрес жолын білсе, құрметтесе, жүрегінде сақтаса деген ниетпен жазылды.
– Әңгімеңізге көп рахмет.
Әңгімелескен
Оралхан ДӘУІТ,
«Егемен Қазақстан»