Ресей Федерациясы Ұлттық стратегия институтының Арнайы жобалар бойынша директоры Юрий Михайлович Солозобов – танымал саясаттанушы. Физика-математика ғылымдарының кандидаты, күрделі компьютерлік жүйелерді құрастыру және осы саладағы сараптамамен айналысатын ғалымның саясаттану ғылымындағы еңбектері де бір төбе.
Бірнеше кітаптардың авторы, посткеңестік кеңістіктегі проблемаларды түбірімен зерттеуші, геоэкономика, саяси элита тақырыбын, энергетикалық қауіпсіздік мәселелерінің саяси астарын қазып бағдарлаушы ғалым 3 сәуірде өткізілген кезектен тыс президенттік сайлауға байқаушы ретінде қатынасты. Біз Ю.СОЛОЗОБОВҚА жолығып, оған бірнеше сауал қойған едік.
– Юрий Михайлович, сайлауға байқаушы ретінде қатысқандағы көрген-білгеніңізбен, бағдарлап, бағалағаныңызбен бөлісе отырсаңыз.
– ТМД елдерінен жасақталған байқаушы ретінде сайлау барысын көңілдің де, көздің де елегінен өткізіп отырдық. Бұл менің посткеңестік елдерде өтіп жүрген сайлауларға байқаушы ретінде алғашқы қатысуым емес. Қазақстанның өзінде сайлауға 3 рет байқаушы болып келдім. Сондықтан, өзге әріптестеріме қарағанда осыған дейінгі сайлаулармен салыстыра отырып айта алатындай тәжірибем баршылық. Әрі ғылыми жұмыстарым Орталық Азия мен Қазақстанға бағытталғандықтан, осы сайлауға қатысуымның мен үшін мәні зор екендігін де айта кетейін. Бұл мемлекеттегі саяси дамудың ішкі мазмұны мен мағынасына тереңірек үңіле түсуге мүмкіндік жасайтындықтан, ғалым ретіндегі қызығушылығымның да көңілімнің бір түкпірінде жатқаны аян.
Қазақстандағы кезектен тыс сайлауға өзге елдердің ықыласы қаншалықты болғанын келген байқаушылардың санынан-ақ бағдарлауға болады. Және бір айта кетерлігі, осы жер-жерден келген байқаушылардың қай-қайсысының жұмысына кедергі келтіретін, тосқауыл қоятындай инедей де кінәрат болмағаны. Мен сайлау барысында әдейілеп әскери бөлім, студенттер жатақханасы, денсаулық сақтау мекемелеріндегі учаскелерге барып, олардағы дауыс беру үдерісіне байқаушылық атқардым. Барлығында да дауыс беру ашық түрде, өте бір жоғары деңгейде өткізілді. Мұны тек мен ғана емес, өзге мемлекеттерден келген байқаушылар да айтып, сайлауды ұйымдастырудағы іскерлікке риза болысты.
Жалпы, Қазақстанда әрбір сайлаудың ұйымдастырылу деңгейі жоғары келеді. Оны мен сияқты бірнеше сайлауға қатысқандар батыл түрде айтады. Осы жолғы сайлау турасында мен австриялық бір әріптесіммен пікірлесіп қалдым. Сонда ол айтты: «Бұл мен көріп жүрген сайлаулардың ішіндегі ең мөлдірі болды. Халықтың дауыс беруге құлшынысы қандай жоғары», деп таңғалды. Бұл – Қазақстан демократиясының болашағы мол деген сөз.
– Сіз жаңа ғана еліміздегі бірнеше сайлауға қатыстым деп қалдыңыз. Айтыңызшы, ол сайлаулардың осы сайлаудан өзгешелігі болды ма? Болса қандай?
– Біріншісі, сайлау өткізу мәдениетінің жоғарылауы. Сайлауалды үгіт-насихаттың ешқандай агрессиясыз өткізілуі. Үміткерлердің арасында мінеп, шенеу, намысқа тию тәрізді нәрселердің байқалмауы. Біз мұны ішімізге түйіп, елімізде өтетін сайлау үдерісінде пайдалану үшін Қазақстаннан әдістемелік құралдар алып кетпекшіміз. Өзіңіз білесіз, Ресейге бірнеше сайлау толқыны келе жатыр. Мемлекеттік Дума және 2012 жылғы президенттік сайлау. Біз сіздердегі тәжірибені зерттеп, өзімізде пайдалану жағын қарастыруымыз қажет. Екіншісі, мұндағы халықтың саяси белсенділігінің артуы. Қазақстандықтар өздері туралы Батыста қалыптасқан геосаяси жағынан бір шығанда жатқан, артта қалған, «саяси қорықта» өмір сүріп жатқан деген ұғымды бұзды. Тағдырларын өздері шеше алмайды, өркениетті түрде таңдауларын жасай алмайды дегендердің қаншалықты қателескендігін дәлелдеді.
Егер Оңтүстік-Шығыс Азияның мықты секірісімен әлемді таңқалдырған Сингапур, Малайзия елдері ІЖӨ-сін 3-6 есеге өсірсе, Қазақстан барысы 12 есеге секіртті. Бұл нені көрсетеді? Яғни, Қазақстан демократиясының синонимдері «кедейшілік», «анархия» еместігін дәлелдеді, қазақстандықтар демократиялық дамудың әдемі түрін көрсетті. Қазақстандықтар демократияның сенім, тәртіп бар жерде жақсы өнім беретінін танытып, 20 жыл елін өрге сүйреген Көшбасшы саясатына сенетіндіктерін көрсетті. Ал сенім дегеніңіз оңайлықпен келетін дүние емес. Қазақстандықтар Назарбаевқа дауыс берулері арқылы осы таңдаған даму жолының әрі қарай жалғасқанын қалайтынын көрсетті.
Және бір ерекшелік, Назарбаевтың сайлауалды үгіт-насихат үдерісі шоу түрінде өткен жоқ. Халықты алдаусыратып болса да дауыс беруге әкелудің нышаны да байқалмады. Біз осы сайлауалды насихатқа мониторинг жүргізгенде барлығының бірдей дәрежеде насихатталғанына көзіміз жетті. Сайлаушы барлық үміткердің бағдарламасымен танысуға мүмкіндік алды, сосын барып таңдауын жасады.
Осы жерде радикалды оппозицияның сайлауға қатыспаймыз деген ойларын еш қабылдай алмайтынымды айтқым келеді. Бұл – сессияның болатынын біле тұра дайындалмайтын студентті көзге елестетеді, егер олар өздерінің саяси карьераларына осылай қараса, онда олар елінің болашағына да солай қарайды деп бағамдауға болатын сияқты. Оппозицияның міндеті – билік көрмей қалған тұстарды байқап, билікке оны шешудің жолдарын айтып отыру. Оппозицияның қажеттігі – мемлекеттік билікті тұралатуға емес, қайта оны жетілдіре түсуге, түптеп келгенде, халықтың әл-ауқатын көтеруге жұмыс жасауында. Мәселе, егер бейнелеп айтсам, капитан тұғырынан көрінбейтін рифтерді кезінде байқап қалып, кемені діттеген жеріне жеткізетін оппозицияның болуында.
Қазақстанның жетістіктері сыртқы саясаттағы қарымдылығынан да көрінеді. Біз посткеңестік елдерде мемлекеттіліктің шатқаяқтап қалғанына да, өкінішке қарай, куә болудамыз. Ол елдер демократиялық сайлаулардың жақсы бір үлгілеріне қол жеткізулері де мүмкін. Мәселен, Қырғызстанды алайық. Оларда жақында ғана демократиялық қағидаттарға жауап беретін сайлау өтті. Алайда, олар мемлекеттіліктің мәнісін жоғалтып алды. Қазір сынған кесені құрсаулағандай күй кешуде. Бұл – өте бір өкінішті жағдай. Әрине, ешбір ел мұндай тағдырды қайталағысы келмейді.
– Сіздің Қазақстанның досы екеніңізді білеміз. Айтыңызшы, біздің елімізді өзінің зерттеу нысанына айналдырған ғалым ретінде Қазақстан болашақта неден сақ болуы тиіс деп ойлайсыз?
– Мен Қазақстан екі нәрсеге байқас болуы керек деп ойлаймын. Бірінші, осы сайлау барысында ірі қалаларда сайлаушылардың 70 пайызы келгені анықталды. Біз, ресейліктер, оның 63 пайыз болатынына етіміз үйренген. Бұлар кімдер? Ірі қалаларда өзге өңірлерге қарағанда бай адамдар өмір сүреді. Олар мемлекеттегі проблемаларды менің проблемам деп бас ауыртып жатпайды. Көп ақшамызбен айда да, жұлдызда да, өзге құрлықта да, Лондон мен Парижде де жақсы тіршілік етеміз деген сенімдері бар. Ал Назарбаев жобалары осы аз ғана бай топқа емес, негізінен орта деңгейдегі қалың көпшілікке арналуда. Қазақстан үшін жоғарыда айтылған Луи Витонның сөмкесін асынып, конвейерде емес, қолдан құрастырылған қымбат көлікке отыратындар осы елде жүріп байлыққа кенелгендіктен, онысымен мемлекетпен бөлісу қажеттігі. Мен оны тартып алу қажет деген ойдан мүлдем аулақпын, менің ойым, егер олар бизнесте жетістікке жетсе, соның үздік жолдарын мемлекеттік басқаруға ендірсін деймін. Өйткені, ел еуропалық көзбен қарасаң, ұлан-байтақ жерді алып жатыр. Осы алып мекендегі артта қалған жерлерді өрге сүйреуге жоғарыда айтылған байлар атсалысуы керек.
Сосынғы бір маңызды мәселе, саясатқа жастардың құлшынуы. Мен осы сайлауға Конституцияға сәйкес 40-тан асқан азаматтар үміткер ретінде қатыса ма деп ойлаған едім. Тәуелсіздік алғанда 20-дан енді асқандар елдің болашағы жайында не ойлайды? Назарбаев ұстаған жолды олар қалай жалғастыруды көздейді? Осы сауалдарға қалай жауап беріледі деген ой болатын. Назарбаевтың бір кереметтігі – ол бос уәденің, құрғақ сөздің адамы емес. Ол өткен жылы Тәуелсіздік мерекесінде өте бір ұтымды ой айтты. Өкінішке қарай, сол сөзді іште де, сыртта да онша ұғынғандар жетіспей қалды. Назарбаев Қазақстанның осы 20 жыл ішінде 100 жылда жететін жетістікке жеткенін айтып, ал мемлекеттің жемісті жобасын толық орындау үшін 40-50 жыл керек екенін білдірді. Ал қандай бір ұзақ жасады дейтін саясаткердің өзі 50 жыл мемлекет басында отыра алмайды. Сол себептен, дамыған мемлекетті құру – бірнеше буынның ісі. Ендеше, Назарбаевтың сенімді жастардан ізбасары болуы тиіс. Сонда Ұлт Көшбасшысының барлық алға қойған игілікті мақсаттары орындалады.
Мен өзімді Қазақстанның шынайы досы деп білемін. Сондықтан барлық ойларымды дос пейілден шықты деп қабылдайды деп ойлаймын. Бар пейіліммен Қазақстанның көркейе түскенін қалаймын. Маған өз елімде: «Сен Қазақстанды неге үлгі ете бересің? Бізден жері аз, экономикалық қуаты да төмен ел бізге қалай үлгі болады?» – дейтіндер де табылады. Мен оларға қазақстандық басқару үлгісін үйреніңдер, олар әлемдік тәжірибеден өздеріне керектерін тиімді пайдаланып жатыр. 20 жылда алған асулары неге үлгі болмайды, деп қарсы уәж айтамын.
– Сіз Қазақстаннан үйренетін жайларымыз бар дейсіз. Ал Қазақстан Ресейден нені үйренуі тиіс?
– Әрине, осы сауалыңызға орай мен осы жерде екі елге ортақ мәселелерді сөз ете кетсем деймін. Біз бірлесе жақсы жобаны қолға алдық. Ол – Кеден одағы. Бұл – жаңа геоэкономикалық мықты орталық құруға баратын жол. Біздің елдеріміз екі алыптың – Еуроодақ пен Қытайдың ортасында жатыр. Сондықтан бізді шет аймақтар ретінде не Еуроодақ пайдаланады немесе Қытай ассимиляцияға ұшыратып жіберуі мүмкін. Бұл – біздің елдеріміздің шын мәнінде тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін үлкен проблема. Одақ құру арқылы біз осының алдын алдық. Ал ол жемісті болуы үшін біздің елдеріміз күштерін біріктіре түсуі тиіс. Мысалы, Ресейдің экономикасы батысында – Еуропамен, шығысында Қытаймен қоян-қолтық араласа дамуда. Ал Сібір назардан тыс. Неге осы Сібір экономикасын көтеруге Қазақстан араласпайды? Бұдан екі ел де ұтар еді. Біз Қазақстанды индустрияны дамытуды тиімді ұйымдастыра алатын донор есебінде көреміз. Біздің осы аймақтағы тамаша ғылыми әлеуетіміз тоқырауға келіп тіреліп қалғандай. Міне, осындай жобаларды біріге атқарсақ, біздің жоғарыда айтылған қаупіміз сейіледі. Осылайша, біз бір-бірімізден үйрену арқылы мемлекеттілігімізді нығайта түсетінімізге кәміл сенемін.
Қарап отырсақ, біздің діліміз өте жақын, бір-бірімізді ұғынысуымыздың деңгейін өзгелермен салыстыруға болмайды. Назарбаевша айтсам, біз құдай қосқан көршілерміз.
– Ағынан ақтарылып, дос пейілден көсіле айтқан әңгімеңізге көп рахмет.
Әңгімелескен Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ.