Көмірсутекті шикізат қоры жағынан әлемдегі жетекші елдер ондығына енген Қазақстан ТМД елдері арасында кен байлығы жағынан Ресейден кейін екінші орынды иеленіп отыр. «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы өткен жылдың қорытындысы бойынша жиырма екі миллион тонна мұнай мен газ конденсатын өндірді. Мұның өзі алдыңғы жылмен салыстырғанда, он жеті пайызға артық. Ал республикада мұнай мен газ конденсатын өндірудің жалпы көлемі бойынша «ҚазМұнайГаз» компаниясы үлесінің 28 пайызға өсуі көп нәрседен хабар берсе керек. Алайда, «ҚазМұнайГаз» АҚ-тың шетелдік компаниялармен, әсіресе, қытайлық әріптестерімен бірлескен жобаларды дамыту мәселелері төңірегінде көпшілік арасында түсініспеушілік орын алуда. Қалыптасқан қағида бойынша қандай жағдайда болмасын ақиқатқа көз жеткізудің маңызы зор.
«ҚазМұнайГаз» АҚ-тың басқарма төрағасының орынбасары Болат Палымбетовтың қатысуымен Алматыда өткен баспасөз мәслихатында, міне, осы мәселе төңірегінде кеңінен сөз болды. Ұлттық компанияның шетелдік компаниялармен, сонымен қатар, қытайлық компаниялармен бірлескен жобалары негізінен жер асты байлығын пайдалану құқығы аясында жүргізіліп, бұл бағытта ешқашан заңнамадан ауытқушылық болмағандығын Болат Палымбетов атап айтты.
– Өткен 2010 жылы «ҚазМұнайГаз» АҚ қатысқан жобаларда мұнай және газ конденсатының жалпы өндірісіндегі қытайлық компаниялардың үлесі 15,4 пайызды құрады. Компанияның 2020 жылға дейінгі стратегиялық жоспары бойынша 2015 жылға қарай бұл үлес 11 пайызды құрамақ. Ал, енді 2020 жылға қарай оның көлемі 5 пайызға дейін азаяды деп жоспарланып отыр. Көпшілік назарына ұсынылатын тағы бір жағдай Қытай компаниялары негізінен бұрыннан пайдаланылып келе жатқан, яғни өндіру шыңына жеткен және өнімнің мөлшері азайған немесе мұнай өндірудің едәуір өсуі үшін әлеуеті жоқ кен орындарын игеріп жатқан компаниялардағы үлестерді сатып алды, – дейді «ҚазМұнайГаз» АҚ игеру және өндіру технологиясы департаментінің директоры Нұрлыбай Қиялбаев.
Жалпы, елімізде үлестік қатысумен жұмыс істейтін 11 мұнай өндіруші компанияның арасында қытайлық компаниялар 5 бірлескен кәсіпорында әріптес болып табылады. Олардың қатарында «ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ (67 % CNPC), «Торғай Петролеум» ЖШС (33,5 %CNPC), «ҚазГерұнай» БК ЖШС (33,5 %CNPC), «Қаражанбасмұнай» АҚ (50 % CNPC) және «Маңғыстаумұнайгаз» компаниялары бар. Жоғарыда аты аталған өндіруші компаниялардағы ҚХР азаматтарының саны 1-3 пайызды құрайды. Басқосуға қатысып, сөз алған сала мамандары жер асты кен байлығын пайдалану құқығы ашық конкурс ұйымдастыру негізінде өткізілетіндігін де атап өтті. Ең бастысы, Қазақстанның мүддесін қорғау тетіктері – лицензиялау, салық салу режімі, жер қойнауы байлығын пайдалану туралы шарттың міндеттемелері толықтай қамтылған. Кәсіпорынның жыл сайынғы міндеттемелері жазылатын қатаң келісімшарттық міндеттеме және қазақстандық үлесті орындау жөніндегі міндеттемелер де өзекті мәселеге айналып отыр. Сондықтан да инвесторларды таңдағанда, оларға қойылатын басты талап олардың қай елден екендігі емес, керісінше, жоғарыдағы мемлекеттік маңызды талаптарға толықтай сай келуі.
Қазақстанның мұнай рыногында қытайлық компаниялардың үлесі 22 пайыз болса, америкалық әріптестер 24 пайыз үлесті иеленуде. Мұнай өніміне жыл сайынғы қажеттілігі 400 миллион тоннаға жуықтайтын Қытай өзінің жақын орналасқан көршілері Ресей мен Қазақстаннан жылына 15 және 11 миллион тонна мұнай алуды жоспарлауда. Еліміздегі бірлескен компанияларда жұмыс істейтіндер арасында қытайлықтар басымдық танытуда деген қауесет те шындыққа сай келмейді. Қазіргі таңда Қазақстанның мұнай-газ рыногында АҚШ, Ұлыбритания, Италия, Қытай, Жапония және басқа да мемлекеттердің компаниялары жұмыс істеуде. Шетелдік компаниялар біздің еліміздегі ең ірі салаға өздерінің бай тәжірибелерін ғана емес, сонымен қатар технологияларын да әкеліп, инвестициялар салады.
«ҚазМұнайГаз» АҚ-тың шетелдік компаниялармен, сонымен қатар, қытайлық әріптестермен бірлескен жобаларды дамыту мәселесіне арналған жиында әңгіме жалғыз мұнай өндірісімен ғана шектеліп қалған жоқ. Компания басшылары Қазақстанның Қытаймен энергетикалық ынтымақтастығы төңірегінде де сөз қозғады. Өткен жылдың маусым айының басында Қазақстан-Қытай газ құбырын салу мен пайдалануды ұйымдастырудың негізгі қағидаттары туралы келісімге қол қойылды. Бұл жобаның негізгі мақсаты – ішкі рыноктағы газға деген сұраныстың ұлғаюын ескере отырып, еліміздің оңтүстік өңірін қазақстандық газбен қамтамасыз ету болып отыр. Бұл жобаның жүзеге асырылуы нәтижесінде 577 елді мекенді газбен қамтамасыз ету және энергетикалық тәуелділіктен құтылу мүмкіндігі туындайды. Сондай-ақ, газға негізделген орта және шағын кәсіпорындарды дамыту мәселесі де өз шешімін таппақ. Бүгінде Қазақстанның батыс өңірінде өңделетін газды оңтүстікке тарту жұмыстары жүргізілуде. ҚХР-дың даму жөніндегі ұлттық агенттігінің мәліметтеріне орай, Қытайдағы газ тапшылығы 2014-2015 жылдарда 40-45 пайызды құрайтындығы анықталды. Сарапшылардың бағалауынша, ҚХР-да газ тұтыну мөлшері жылына 250-280 миллиард текше метрді құрайды.
Дегенмен, Қазақстан мен ҚХР арасындағы үкіметаралық келісімге сәйкес «Бейнеу-Бозой-Шымкент» газ құбырының қуаты бірінші кезекте еліміздің тұрғындарының ішкі тұтынуын толықтай қамтамасыз етуге бағытталған. Сонымен, «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясының шетелдік компаниялармен, сонымен қатар қытайлық әріптестермен бірлескен жобаларын дамыту бағытында заңнама талабынан ауытқушылық жоқ. Екі жақты ынтымақтастықта ең алдымен мемлекеттік, ұлттық мүдде жан-жақты қорғалып, бұл мәселе жоғары қойылуда.
Бақыт БАЛҒАРИНА, Алматы.