Тәуелсіздік және ұлт мәселесі: тағылымдар мен таңдаулар

(этносоциологиялық сараптама) Сырт көз сыншы дегендей, Қа­зақ­стан тәжірибесімен танысқан Еу­ропарламент депутаттары Қа­зақ­­стандағы демократияның «тұқы­мы» еуропалық емес, қазақстан­дық, ал біз өз тарапымыздан оған тек ылғалдандыратын «су» ғана бе­ріп, тәжірибе алмасып, адам құ­қын қорғаудың демократиялық тетіктерін жақындата аламыз деген. Этникалық мәдениет адамдарды жікке бөледі, тіпті қарсы қояды, жанжалдарға апарады дей келіп, олар Қазақстан тек мұнайлы ел ғана емес, ұлтаралық келісімді сақтап отырған ел деп бағалайтындарын мойындады. Оларды Қазақстан тәжірибесі қызықтырып отыр. Еуропа елдерінде мультикультуризм идеясы мен азаматтық қоғам идеясы қатар жүруде, олардың үйлесімін табу жолында бізбен тәжірибе алмасып, жетілдіре түсеміз деп есептейді Еуропарламент депутаттары («Литер», 9 шілде, 2010 жыл). Осындай пікірлер Астанада өткен саммит барысында да айтылды. Мақалада қазақстандық ұлт саясатының сабақтары мен кейбір кө­кейкесті мәселелері бүгінгі этносоциологиялық тұрғысынан сараланды. ҰЛТ АРМАНЫ – ТӘУЕЛСІЗДІК Адамзат тарихы, марксизм айтқандай, байлық, билік, ман­сап үшін таптардың, топ­тар­­дың тартысы ғана емес, ұлт­тардың да бәсекелестігі, тәуел­сіздік үшін күресі. Ұлт идеясы мен тәуел­сіз­дік көне дүниеден бастау ала­ды. Тарихшылар тәуелсіздік мұра­ты Мұсаның еврейлерді Мы­сыр­дан армандаған жеріне жетуінен бас­талады деп те жориды. 1966 жылғы қабылданған «Азаматтық және саяси құқтар тұралы» Халықаралық пакттың бірінші бабы әр халықтың егемендікке, өз саяси мәртебесін анықтауға, экономикалық, әлеуметтік және мәдени өрлеуге ұмтылысын қолдайды. Кеңес за­ма­нында бұл бапты еуропалықтар отар­лаған Азия мен Африка елдеріне ғана қа­тысты деп, қазақтар, болмаса басқа ұлттар тәуелсіздік алады деген ой тіпті кеңес басшыларының санасына да кірмеді. 1924, 1936, 1977 жылғы Кеңес Одағы конс­ти­туциялары одақтан бөлінуді мойын­даған­мен, бөлінуге жағдай, мүмкіндік бермеді. Бүгін жаһандану үрдісіне қарамастан, ұлттық мемлекет пен ұлттық тәуелсіздік – адамзат тіршілігінің іргелі жолы. Бүгін ұлттық патриоттық күштердің ықпалын есепке алмай, әлемді тану, болжау мүмкін емес екендігі ақиқатқа айналды. Социализм, капитализм, дейді кейбір ғалымдар, ұлт құдіретінің қасында сына қалатын жай ғана шөп сияқты. Бірақ, бір ұлт бір мемлекет құрайтын жағдай сирек. Аталған халықаралық пак­тының 27-бабында этностық, діни және тілдік азшылық топтардың мүддесін қор­ғау­ға да зор мән берілген. Осыдан ұлт мә­селесін шешу – қайырымды істердің ішіндегі ең қауіптісі деген сөз шыққан. Кейде тығырыққа тіреліп, шешімін табу мүмкін болмайтын жағдайлар да бар. Адамдар­дың нәсіліне, ұлтына, наным-сеніміне қа­ра­мас­тан, олардың таңдауын, еркін ойлау – басты қағидалардың бірі. Осы тұрғыдан Таулы Қарабақ армяндарының құқын құрметтеу – заңды талап. Сонымен бірге, мем­лекеттің территориялық тұтастығын мойындау, Әзербайжан елінің бүтіндігі тұрғысынан армяндардың әрекеті ха­лықаралық қағидаларға қайшы. Таулы Қарабақтың қасіреті осында. Сондықтан тәуелсіздік алған елдердің тарихы алуан түрлі, әр ұлттың тәуелсіз­дік­ке қол жеткізуі, отарсыздану жолдары­нан өтуі әрқилы. Қазақ тарихында отар­шы­лық­қа қарсылық үздіксіз жалғасып келді. Тіпті 30-жылдарғы қуғын-сүргін қа­зақтың бұғанасын сындырғанмен, 50-жыл­дардың екінші жартысы мен 60-жылдар­дың ба­сын­да қарсылық Қазақстанда қайтадан күшейді. Бұл «жылымық», И.Сталиннің жеке басына табынушылықты сынау, ұлт­шылдар деп айып тағылған­дарды ақтау заманы еді. Осы кезде одақтас респуб­ли­калардың құқын кеңейту, өз мәселелерін өздері шешуге мүмкіндік беру де, әсіресе, экономика, білім, мәдениет салаларында қолға алынған. Екінші жағынан, халық­тар­дың еркіндікке ұмтылуы үрей туғызды. Ресми саясатпен келіспейтін, қарсы пікір айтатындарды диссидент деп айта бас­та­ды. Өзгеше ойлай­тындарды, басқа пікір ұстану­шыларды инакомыслящие деп атады. Орталыққа қарсылық алуан түрлі бол­ды: листовкалар тарату, жасырын ұйым­дар құру, бүлік шығару, орыстарға қарсы еліне оралған чешендердің көтерілістері; чешендерге қарсы орыс шовинизмі. 50-жыл­дардың аяғы мен 60-жылдардың басында үстемдік саясатқа қарсылық білдірген 8124 адам сот­талды, партиядан, комсомолдан шығарыл­ған­дарды есептемегенде. Н.Хру­­щевті либерал, демократ деген жалған екені белгілі болды. Аттарын жасырып, қолдары қойылмаған ор­талыққа жазылған аноним хаттардың 27,2% ұлт саясатына наразылық білдірген. Украина мен Белоруссиядан хаттар Одақтан бө­лі­ну мәсе­лесін ашық қой­ған. 20 ук­раин­дық­тың соттал­ға­ны туралы ақпарат қа­зір жария­ланып жатыр. Қазақстанда да әр түрлі ұйымдардың өмір­­­ге келіп, олардың мү­шелерінің тағдыры ту­ралы біздің қоғам хабардар. Қазақ ұлтының санасына зор ықпал еткен Ж.Тәшенов болды. Принципсіз, нем­құ­рай­ды, кеңқолтық көз­қа­рас жайлаған ортада Ж.Тәшенов «бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ» деп, Мәс­кеу­дің ай­дауына қарсы тұрып, ұлтының мүд­десі үшін күресті. Басқа игі істерін айт­па­ғанда, оның Ақ­мола, Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Сол­түстік Қазақстан облыстары (оның ішінде Целиноград, қазіргі Астана қа­ласы да бар) Ресейге берілуіне қарсы­лы­ғы, осы жол­дағы қайсарлығы көп қазаққа үлгі болды. Әрине, Ресей қазақты бағындырып, көн­діріп қана қойған жоқ, жартылай жұ­тып та алды, орыстандырды, дінсіздендірді. Тарихи жадынан айыра бастады, қазақ­ты жалтақ, көнгіш, айдауына жүретін, айт­қанын істейтін ұлтқа айналдыруға тырыс­ты. Оның зардабын бүгін де шегіп отыр­мыз. Бірақ қазақ түгел бас ұрушы ұлтқа айналмады, метрополия қазақты өзінің ық­палына толық бағындырып, шортанша жұтып қоя алмады. Қазақтың на­мы­сы им­пе­рияның тынысын тарылтып, Ж.Тәшенов сияқты тұлғалар оның та­мағына көлденең тұрған сүйектей болды. Ж.Тәшенов қарсылығы қазақ ақын, жа­­зушыларын қанаттандырды, шабыт бер­ді. Өмірге Ж.Нәжімеденов пен Ш.Қал­дая­қов­тың кейін гимнге айналған «Менің Қа­зақ­станым» әні, Ж.Молдағалиевтің «Мен қа­зақпын» поэмасы, І.Есенберлин мен Ә.Ке­­кілбаевтың романдары, басқа да шығар­ма­лар ұлттық патриотизм идеясын ел са­на­сына сіңірді. Ал ұлттық идеяның әде­биет­те, ұлт санасына терең ұялауы Жел­тоқ­сан көтерілісіне рухани дайындық болды. Қазақстандағы ұлттық патриотизмнің өсуі, орыс ұлтшылдығының бас көтеруіне де түрткі болды. Кеңес өкіметінің саяса­ты­на наразылық орыстардың да Коммунистік партияға қарсы шығуына әкелді. Пар­тия­ны «орысшыл» емес деп кінәлады. «Орыс­шылдар» орыс патриотизмін алға тартып, орыс ұлтының мәртебесін көтеру, орыстың «қасиетті рухын» сақтау үшін күресті. Ал орыс идеясы орыстарға ұнады. Елдегі жағ­дайдың қиындығы мемлекет басшы­лы­ғын­да еврейлердің де көпшілігімен де түсін­ді­ріл­ді, кейде партия мен үкімет аппара­тын­дағы еврейлер туралы статистика қолдан-қолға тарады. Орталық комитеттің қызмет­кер­лері де ресми емес жағдайда орыс идея­сын қол­дай­тындарын жасырмаған. Мем­лекеттік қауіпсіздік комитетінің төр­ағасы В.Чебриковтің 28.03.1981 жылғы Орталық комитетке жазған есебінде былай делінген: «В последнее время в Москве и ряде других городов страны появилась новая тенденция в настроениях некоторой части научной и творческой интелегенции, именующей себя русистами». В.Чебриковтің айтуынша, тіпті 60-жыл­дары русистер Огурцов, Вагин, тағы басқалар күшпен Кеңес өкіметін құлатуға дайындалған. Ал русистер Осипов пен Ива­нов жасырын журнал шығарып тұр­ған. Иванов «Логика кошмара» и «Рыцарь неясного образа» атты романдардың авторы. Бұл шығармаларда Кеңес өкіметін орыс ұлтына қарсы мемлекет ретінде, ал мемлекет басшылары қара бастарының қамы үшін талай қылмыстарға, төңкеріс­терге, дөрекілікке барған адамдар ретінде суреттелген. Бұл тарихи шындық болған­мен, Кеңес өкіметі басқа ұлттарды одан да ар­тық қудалағанын олар көрмеді. Русистердің ой-пікірі, сайып келгенде, орыс шовинизмімен ұласып жатты. Олар орыс ұлтын қорғай алмайтын Кеңес өкіметі қоғамды басқаруға қабілетсіз деп бағаланды. Сөз жоқ, өз кезегінде орыс шо­винизмі ұлттық республикаларда қар­сы­­лық туғызды, ұлттық патриотизм өсуіне әкелді. Осылай, бір жағынан, Одақтан рес­публикалардың орталықпен күресі, екінші жағынан, орыс шовинизмі Кеңес Ода­­ғы­ның іштей ыдырауына әкелді (В.А.Коз­лов. Крамола: инакомыслие в СССР во времена Н.Хрущева и Л.Брежнева. (По материалам Верховного суда и Прокуратуры СССР) («Общественные науки и современность», 2002 ж., № 3,4). Қоғамда көзге көріне бермейтін, іштен тынып, ыза кернеп, ашу қысып жүргендер аз болмады. Дегенмен, Кеңес өкіметі мем­лекеттің тұтастығын сақтау үшін бар күшін салды, 1991 жылы наурыз айында ре­ферендум өткізілді. Референдумға қа­тыс­қан 112 млн. халықтың 76% Одақты қол­дап дауыс берді. Литва, Латвия, Эсто­ния, Грузия, Армения және Молдавия референдумнан бас тартты, тек ол республикаларда орналасқан әскери бөлімдегілер дауыс берді. Одақтың күні санаулы екені белгілі бол­ды. Күні бүгінге дейін қазақстандықтар­дың біразы «егемендік» пен «тәуелсіздік» ұғымдарын, 1990 жылы 25 қазанда қабыл­дан­ған «Қазақ ССР-інің Мемлекеттік егемендігі туралы» Декларациясы мен 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған «Қа­зақ­стан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық за­ңын ажырата алмауда. Декларация – заң емес, республиканың саяси-экономикалық қағидаттарын мәлімдейтін құжат. Конс­титу­циялық заң қабылданған бастап, Қа­зақстан өз елінде барлық билікті жүр­гізетін, ішкі және сыртқы саясатын өзі анық­тап, өзі жүргізетін тәуелсіз мемлекет құзыретін заңды тұрғыда рәсімдеді.   ТАҒЫЛЫМДАР Қазақстан тәуелсіздігі төңірегінде күні бүгінге дейін әр түрлі пікірлер айтылуда. Кейбіреулер барлық республикалар Одақ­тан біржола кеткеннен кейін, Қазақстан амалсыздан жариялады дегендей ой айтса, енді біреулер Қазақстан соңғы күнге дейін жаңа үлгідегі Одаққа сенді дейді. Ел халқының 40%-дан астамын ғана қазақтар құрайтын Қазақстанды одақтас республикалардың алғашқыларының бірі болып тәуелсіз мемлекет деп жариялау, әрине, қоғамда қарсылық туғызуы мүмкін еді. Сондықтан 1990-1991 жылдар Қазақ­стан халқын тәуелсіздікке саяси және пси­хологиялық жағынан бейімдеу жылдары бол­ды. КСРО-да сол тұста 200-ге жуық этно­территориялық жанжалдар ықтимал еді. Соның біразы Қазақстанда болатын. Ұс­тамсыздық, қызбалық көңіл-күй орман­да­ғы өрттей лаулап, жағдайды билетпей кетуі мүмкін еді. Қазақстандықтарды күр­делі өзгерістерге бірте-бірте икемдеп, Одақ­ты сақтап қалу мүмкіндігінің жоқты­ғын еліміздегі, әсіресе, диаспоралардың кө­зін жеткізу керек болды. Осындай бай­сал­ды сая­сат­­ты қазақ мемлекеті ұлттық валюта – тең­гемізді енгізу тұсында да ұстанды. Халықты жаңа саяси-психологиялық жағ­дайға бейімдеу, пайымдылық – қазақ­стан­дық ұлт сая­сатының маңызды тағылымы. Байсалды ел байқамай қате жібермес деген осы. Марк Твен айтқандай, «тәуелсіздікке қол жеткізген ел саяси лотереяда пілді ұт­қан­мен бірдей, ал пілді асырау керек», деп. Жазушы тәуелсіздіктің жүгі мен жауапкершілігіне, алға ұстаған нысанаға жету жолының қауіп-қатерге, күмән мен күдік­ке толы екендігін меңзеп отырса керек. Экономикалық, саяси реформалар, тоталитаризмнен демократияға өту Қазақ­стандағы үлкен-кіші этностық қауымдас­тық­тар арасында абыржу, мазасыздану, сепаратистік көңіл-күй, кеңес заманын аңсау, болашаққа күдіктену сезімдерін туғызды. Қазақтар болса тілі мен мәде­ниетінің жағдайына көп алаңдады. Ұлттық сана-сезімге әлеуметтік, эко­но­­ми­калық жағдайдың жағымсыз ықпалы зор болды. 90-жылдардың ортасындағы зерт­теулерге қарағанда, қазақстан­дық­тар­дың 2%-ы молшылықта өмір сүреміз, 22,8%-ы тұрмысқа қажетті жағдай негізінен бар десе, басқалары азын-аулақ игіліктермен күн көрушілер болған. Он от­ба­сының бірі қайыршылық жағдайда өмір сүрген. Кеңес заманында еуропалық стан­дарттарға бейімделіп қалған қалалық орыс, украин, поляк және басқалар үлкен алаң­даушылық білдіріп қоныс аударса, шүкіршілік психологиясы терең санасына сіңген қазақтар сабырлы болды. Қазақтың басым көпшілігі кедейшіліктен тәуел­сіз­дікті, еркіндікті жоғары қойды. Тек материалдық жағдай, қымбатшы­лық қана емес, жұмыссыздық, қылмыстың өсуі, медициналық қызметтің әлсіреуі, уа­қы­тында еңбекақы ала алмау, адам құқы­ның бұзылуы, моральдық азғындық, қо­ғам­ның байлар мен кедейлерге жіктеле бастағаны этностардың көңіл-күйіне зор жағымсыз ықпал етті. Дегенмен, саяси эко­номикалық, моральдық дағдарыс әр эт­ностық қауымдастықтың санасына әртүр­лі ықпал етті. Қазақтар болса табиғи бай­лық­тың шетелдіктердің қолына берілуіне бү­гінге дейін алаңдаса, славян тектілер адам құқығының бұзылуына мазаланды. Ұлт­аралық мәселе көбіне-көп интеллигенция өкілдерін ойландырды. Славян тектілер мен немістер пессимистік көңіл-күйге бой алдырса, қазақтар болашаққа сенімді бол­ды. Этносаралық қатынастарды баға­лау­да қазақтар мен этностар өкілдерінің айыр­ма­шылықтары анық байқалды. Сол кездегі әлеуметтік зерттеулерге қарағанда, қазақ­тар ұлтаралық қатынастарды «дос­тық», «бейбіт» деп сипаттаса, славян, еуропа тектілер оңды баға беруге сараңдау, «әр уақытта да достық емес», «қайшы­лықты» деп бағалаған. Қазақтар «басқа этнос өкіл­дерінің ішінде достарым көп» десе, басқалар «достарым өз этносым ішінде көбірек» деген. Еліміздің әртүрлі аймақтарында сепаратистік көңіл-күй де байқалды. 1991 және 1992 жылғы этноәлеуметтік зерттеулер бой­ынша, Шығыс Қазақстан облы­сында славян тектілердің басым көпшілігі – 42,6%-ы автономия идеясын қолдап, 30,3%-ы қарсы болған. Ал Солтүстік Қа­зақ­стан облысында автономияны қолдау­шы­лар мен қарсылардың саны сәйкесінше 35,5 пен 33,5% болды. Территориялық ав­тономияны ашық қолдағандардың ара­сын­да немістер мен ұйғырлар да бар («Социологические исследования», 1998, №3, 46-50 беттер). Ал П.Своик сияқтылар Қазақ­стан­дағы орыс этносын империялық пи­ғыл­дың қолдаушыларына айналдыруға ты­рысты. Ол «Қазақстан и Россия: быть ли в новом союзе» мақаласында қазақ ұл­тының өз бетінше дамитын материалдық және интеллектуалдық ресурстары жоқ ұлт деп ұлтымыздың намысына тиді. Қазақстандағы этносаралық, азамат­тық келісім, саяси тұрақтылықтың негіздері Қазақстан Республикасынының 1995 жы­лы қабылданған Конституциясында бекітілді. Оның 14 бабының 2 тармағында заң мен сот алдында жүрттың бәрі бірдейлігі мойындалған: «Тегіне, әлеуметтік, лауа­зым­дық және мүліктік жағдайына, жы­­ны­сына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көз­қа­ра­сына, нанымына, тұрғылықты жеріне бай­ланысты немесе кез келген жағдаяттар бойынша ешкімді кемсітуге болмайды». Дегенмен, жас мемлекетіміздің ішкі ахуалы этносаралық қарым-қатынастарды этностық қана емес, азаматтық негізге икемдеуді талап етті. Осыдан келіп тәуел­сіздіктің субъектісі туралы мәселе көте­ріл­ді. Елдің иесі, мемлекеттің территория­сын­да ұлтына қарамастан, тұратын бар­лық халық па, әлде мемлекетке атын бер­ген ұлт па? – деген сауал туды. Бұл сау­алды қою­шылар мемлекетке атын берген ұлт­тың азшылығын да шет жағалап айтып жүрді. Олардың арасында қазақтар да болды. Бұл мәселенің, шындығында, саяси да, психологиялық та жақтары бар еді. Тәуелсіздік алған мемлекеттің субъек­тісі тұтастай елді мекендейтін халық болса, мемлекет азаматтық сипат алады. Эт­ностық азшылық топтар мемлекеттің тең құқылы азаматы болып есептеледі де, өз­дерін бөтенбіз деп сезінбейді. Сондықтан 1995 жылы қабылданған Қазақстан Рес­пуб­ликасының Конституциясында «Біз, ор­тақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып...» деген сөздермен бас­талады. Іс жүзінде халықтың тәуелсіздігі мен ұлттың тәуелсіздігін айыру мүмкін емес. Демократиялымыз дейтін азаматтық қоғам қалыптасқан еуропалық мемлекеттерге байырғы ұлттардың аты берілген, мем­ле­кеттік рәміздері де ұлттық болмы­сы­ның ай­насы. Біздің еліміздің мемлекеттік рәміздері де қазақ дүниетанымына негізделген. Қазақстан ұлт саясатының тағы бір та­ғылымы – мәдени плюрализм: әрбір этнос­тық топтарға өз мәдениетін, тілін, салт-дәстүрін сақтауға жағдай туғызу. Қазақ­стан Республикасы Конституциясы 19-ба­бы­ның 2-тармағында «Әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қа­рым-қатынас, тәрбие, оқу және шығар­машылық тілін еркін таңдап алуға құқы бар» делінген. Мәдени алуан түрлілікті, ұлт, дін ерекшеліктерін сыйлауды бүгін мультикультурализм деп атайды. 285 млн. америкалықтың 37 млн.-ы Ла­тын Америкасынан, тағы 37 млн.-ы аф­ро­америкалық, 11 млн.-ы Азиядан шық­қан­­дар, 3 млн. америкалық үнділік. Еуротектілер азайып, латынамерикалықтар мен азия­тектілердің саны өсуде. АҚШ, біз айтқандай, барлық этностарды өз қаза­нында балқытып, жаңа ұлт жасай алмады. Американың тілін, заңын мойындағанмен, этностар өз дәстүрі мен ділінен ажырағы­сы келмейді. Сондықтан, америкалықтар «мы думали, что варим суп, а получили салат» деп әзілдейді. Бүгін америкалықтар да мультикультурализмге бейімделіп келеді. Америкалық испандықтар бүгін испан тілі екінші мемлекеттік тіл болсын деген ұсыныс енгізуде. Қазақстанға келген сапарында Германия канцлері Ангела Меркель еліндегі неміс еместер өз тіл, діни-мәдени дәстүр­лері­мен өмір сүріп, христиандық құнды­лық­тарға бейімделмейтініне қынжылы­сын жасырмады. Ол рас, Германиядағы мұсыл­мандар неміс тілін меңгерген, неміс заңын сыйлайды, бірақ тұрмыста олар түрік, араб – мұсылман. Тек Германия ғана емес, көп­теген Еуропа елдерінде байырғы ұлт­тар­дың саны азаюда. Сол себепті еуропа­лық­тар «қонақ­тар» – этностар көбейе келе еу­ро­палықтарға бейімделмей, еуропалықтар оларға бейімделетін заман туады деп үрейленеді. Ал бізде ше? Қазақтар тәуелсіздікпен бірге жауапкершілік те алды. Қазақ елінде тұратын эт­ностар қан мен тер төгіп тәу­ел­сіздік үшін күрескен емес, тіпті олардың кейбіреу­лері­нің ата-бабалары қазақтың ұлт-азаттық күресін күштеп басты, метро­полияның отар­лау саясаты солардың қо­лы­мен жүр­гі­зілді. Енді қазаққа өткенге кешіріммен қа­рап, ешкімнің намысын кемсітпеуге, адам, азамат ретінде әркімнің құ­қын қорғауға тура келеді. Егер ағаш солып шіри бастаса, оның бір бұтағы, бір жа­пы­рағы көгер­мейтіні сияқты, ынты­мақтас­пай, сыйлас­пай, мемлекеттегі бір этностық қауым­дас­тық береке таба алмайтынын қазақтар мен қазақ­стандықтар түсінді. Қазақстанның ұлт саясатының тағы бір тағылымы мемлекеттің ұстанымында жа­тыр. Қазақстан Республикасы – басқа мемлекеттер сияқты, этностардың бәсе­ке­лес­тік алаңы, олардың орынды талаптарын қа­нағаттан­дыра­тын, орынсыз даулары мен дәмелерін де саралайтын кеңістік. Этнос­аралық және ұлтішілік қатынастар ахуалы қашан да күр­делі, тұжырымдар, пікірлер мен ой-толғау­ларға толы. Мәселелердің ше­шілуі, сауалдар мен оған жауаптар оңай емес, дау-дамайлар да туып жатады. Кейбір ғылыми мақалаларда Қазақстанда 1989 жылы Жаңаөзенде, 1994 жылы Шығыс Қазақстанда, 2006 жылы Ақтауда, 2006 жылы Теңізде, 2007 жылы Шелекте, Маловодное, Маятаста этнос­аралық жаппай қақтығыстар болды деп жазылып жүр. («Мысль», 2009, №1, 18-бет.). Ресейдің кейбір ғылыми басылымдары 1989 жылы Жаңаөзенде болған жағдайдың себебін күні бүгінге дейін қазақтардан көреді: «... в 1989 г. националистически настроенная часть населения вынудила работавших дагестанцев в одночасье покинуть Казахстан и вернуться в Дагестан» (Социально-гумани­тарные знания, 2010, №1, 193-бет). Ал енді «этносаралық негізде жаппай қақтығыстар» деген түйінге келетін бол­сақ, бұл жерде ғылыми теорияға жүгінген орынды болар. Этносаралық қақтығыстар ғылымда жеке тұлғалар, топтар мен мемлекеттік деңгейде деп сараланды. Қазақстандағы қақтығыстар негізінен жеке адамдар мен шағын топтар арасындағы қайшылықтардан туды, олар жаппай (мас­совый) сипат алған жоқ. Сонымен бірге, қақтығыстар туралы сөз болғанда этнос­тар­ды атап жату шындыққа да, саяси әдеп­ке де қайшы. Көп жағдайда қақтығыстар бұзақы, сотқарлар арасында, саяси мә­де­ниеті төмендігінен болған жанжалдар, оны түгел екі этнос арасындағы тартыс, дау деу дұрыс емес. Соңғы Ресейдегі – Мәскеу қаласындағы оқиғалар төңірегінде әңгіме болғанда, Ресейде бүкіл елге телеарналардан оны «орыстар мен кавказдықтар ара­сындағы қақтығыс» деді. Оның жаң­ғы­рығы бүкіл елге тарап, халықтар арасында бір-біріне жеккөру­ші­лік пен күдік одан әрі тереңдеді. Осылай бұзақы топтар ұйым­дас­тырған жанжалға ұлтаралық мән беріліп, жағдай одан әрі ушықты. Бұл ағат­тық­тан біз де сабақ алуымыз керек. Қазақ­стан­дағы этнос­ара­лық қайшылықтар жаппай зорлық-зом­былыққа, жанжалдарға ұлас­пады, ел абыр­жымады, күдіктен гөрі болашаққа сенім басым болды. Этнос­аралық дау-дамайлар туған тұста мемлекет басты әділ төреші болып, этностық топ­тарды алаламады. Егер мемлекет бір, не бірнеше этностық топтың ықпалында бо­лып, соларға қызмет жасаса, этносаралық қайшылықтар одан әрі шиеленісер еді. Әр этностық топтың мемлекеттің елді бөліп-жармай, барлығын сыйлайтынына көзін жеткізу – үлкен психологиялық сенім тұ­ғызатын фактор. Ал елдің тұтастығына қауіп төндіруге тырысқан Өскемендегі «Русь» атты бірлестіктің Қазақстанның шығыс және солтүстік өңірлерінде «Орыс жері» атты автономия құруды армандаған арам ниеті елді толғандырған тұста, мемлекет түгел елдің мүддесін қорғады.   БҮГІНГІ АХУАЛ Еліміз кеңестік азаматтықтан қазақ­стан­дық азаматтыққа бірте-бірте бейімделіп келеді. Бұл бейімделу саяси, психоло­гия­лық жағынан өте күрделі, Қазақстан пас­портымен қазақстандық патриотизм, аза­маттық сана ұяламайтыны белгілі. Бүгін Қазақстанмен өз тағдырын байланысты­ра­тын қазақтар 96% құраса, орыстар – 89% болып отыр. Сауал салынғандардың 61%-ы қазақ тілін елдің басын біріктіретін фактор деп мойындап отыр («Литер», 9. XII. 2010). Мемлекетіміз тарыдай шашыраған қазақтың басын қосуға біраз күш салды. Н.­Ә.На­зарбаев Қазақстан халқына Жол­дауында «шет елдерден 800 мыңнан астам отандастарымыз келіп, халық саны бір жарым миллионға артты»,  деді. Дегенмен, ел ішінің тыныштығы жай­барақат, қаперсіз, бейжай көңіл-күйге, ке­лі­сімнің сылбыр, марғау, қамсыз ахуалға ұласпағаны керек. Кейде тұрақтылық төңі­регінде қарабайыр, жаттанды ресми насихат халықты жалықтырады, этнос­аралық ке­лісімнің қазақстандық моделін пробле­ма­ларды мүлдем біржола шешілгендей, бар­лығы тап бүгінгідей бола беретіндей кө­реміз. Экраннан әр түрлі тілде ән шырқап, би билеп жүрген этнос өкіл­дерін көріп, ішіміз одан әрі жібіп, мейір­ленуге де болар. Бірақ күнделікті тұр­мыс ән мен биден тұрмайтынын, кейде күрделі мәселе­лердің барлығын біле тұра оларды айналып өтуге тырысаты­нымыз өкінішті. Социологиялық зерттеулер бойынша, этносаралық келісім ел азаматтарын тол­ған­дыратын мәселелердің ішінде алдыңғы қатарларына шығып отыр. Ел бірлігі док­три­насы төңірегіндегі, Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға ар­нал­ған мемлекеттік бағдарламасына бай­ла­нысты пікірталастар да елді ойлан­дыруда. Көптеген күрделі мәселелер ашық ай­тылмағандықтан, пікірін сыртқа шы­ғар­май, көзге түспей, іштей ренжитіндер бар­лы­ғы байқалады («Литер», 3 қараша, 2010 ж.) 1991 жылдан кейінгі кезең түбегейлі өзгерістерге толы. Соның бірі – елдегі этнодемографиялық өзгерістер. Қазақстан екі қауымдастық (қазақтар мен орыс эт­носы) басым болған мемлекеттен сан жа­ғы­нан бір ұлт – қазақ ұлты басым елге ай­налды. 1999 – 2009 жылдар аралығында қа­зақтардың саны – 26,0%, өзбектер – 23,2%, ұйғырлар 6,8% өссе, орыстардың саны – 15,3%, украиндар – 39,1%, татарлар – 18,0%, немістер – 45,5% азайды. Эт­нос­тық топтардың санының өзгеруі себебі әртүрлі. Жаңа демографиялық ахуал эт­нос­аралық қатынастарға жаңа мазмұн беретіні және оны ой елегінен өткізу қа­жеттігі де туып отыр. Әсіресе, орыс этносының көңіл күйі күрделі. Кеңес заманындағы «аға ұлт» мәртебесінен республикалар тәуелсіздік алған тұста орыстар қаласын-қаламасын этнос мәртебесіне төмендеді, себебі, орыс ұлтының атамекені Кеңес Одағы емес, енді – Ресей. Соңғы демографиялық өзге­ріс­тер Қазақстанда орыстар сан жағынан аз­шылық топқа айналатынын көрсетеді. Орыс этносы саны азайған сайын өз тағ­ды­рына алаңдайды, әсіресе, аға ұрпақты ойландырады. Ал орыс халқы санының ұдайы азаюы Ресейдің өзінде байқалып отыр. 2000 жылғы халық санағы бойынша орыстар 4 млн.-ға азайған. Соңғы жылда­ры бұл үдеріс жалғасуда («Социологические исследования», 2010 ж., №12, 43-бет). Орыс этносының басым көпшілігі қа­зақ­стандық ұстанымда болғанмен, бір тобы саны азайған сайын оқшауланып, тарихи отанынан қаржы алып, Ресейдің билік институттарымен тығыз байланысқа түсіп, сол елдің сойылын соқса, енді біреулері орыстарсыз қазақтар ел бола ал­май­ды, жүзге бөлінген қазақтың басын біріктіруші, желімдей жабыстырушы орыстар ғана, сондықтан төрелігін айтып, төрде оты­руымыз керек, ол үшін үлес салма­ғымызға сай билікте орын алуымыз қажет, деушілер де табылып жатады. Этносоциологтар, әсіресе, Мәскеу қа­ла­сындағы армян диаспорасын зерттеген Ю.В.Арутюнян диаспора өкілдерінің жа­сан­ды келісімге бейімділігіне назар ауда­ра­ды: «По существу лидеры так назы­вае­мых «общин» стремятся использовать свои позиции, свое «представительство» для завоевания определенных позиций в социально-управленческом аппарате власти», дейді. Автор жергілікті билікті, оның жүргізіп отырған ұлт саясатын мақтап, диаспора өкілдері лауазымды қызметке қол жеткізуге тырысатынын байқайды. Сон­дықтан автор бұл құбылысты әлеумет­тік-этностық саудагерлік (спекуляция) деп атайды (Ю.В.Арутюнян, «Армяне в Москве», (по результатам сравнительного исследования), «Социологические исследования», 2001, №11, 21-бет.) Бұл тек армян диаспорасына, тек Мәскеуге тән жағдай болмаса керек. Бүгін біздің де кейбір жерлестеріміз қолпаш­тауды бизнеске айналдырып, жалған бедел жинап, мансапқа ие болып жүр. Ал күр­делі мәселелерді талқылағанда олар­дың ой-қылығы, арғы ниеті белгілі болып қалады. Көлгірсу, шын пиғылын сездір­меу­ге тырысушылық ұлтаралық қатынас­тарда жиі кездеседі. Сондай-ақ социологиялық зерттеулер постсоциалистік кеңістіктегі елдер, оның ішінде Қазақстан да бар, тоталитаризм психологиясынан толық арылмағанын, әлі де абайлап, аяқты аңдап басатынын, ұлт десе, ұлтшыл, «экстремист» деп кінәлау­дан қорқатынын, үрейден әлі айырыл­мағанын көрсетеді. Сондықтан, ұлт мә­селесінде жоғары билікке сену, жауапкершілікті өз мойнына алмай, тіпті бала-шағасына да ана тілін мемлекет, мектеп қана үйретуге тиісті деп ойлайтындар бар­шылық. Сонымен бірге, қандай жолмен болса да байлыққа, билікке, жеке табысқа жетуге ұмтылыс, бірақ оған тер төгіп еңбек етпей, батыл іскерлікке, тәуекелге бармай, оңай жолмен ұрлықпен, жемқор­лықпен тапқысы келетінін көрсетеді. Баю психология­сының тасасында ұлттық құн­дылықтар қала беріп, ұлттық нигилизм онан әрі күш алып отыр. Бұлар бізді ойландыруы керек. ТАҢДАУЛАР Ұлт саясатын талдағанда қазақ ұлты­ның мәселесі алға шығатыны анық. Бү­гінгі ақпараттық заманда қазақтар өз мәртебесін кеңес заманымен салыстырып қана қоймады. Өз деңгейін басқа мемлекеттермен, олардың аштық-тоқтығымен ғана емес, мемлекет құраушы ұлт мәрте­бе­сімен, ұлттың даму деңгейімен, тіл, мәде­ниет дамуымен салыстырады. Ал мемлекет ішінде қазақтар өзін этностар­мен са­лыс­тырып, олардың мемлекеттік тілді мең­геруін де қазақты сыйлаудың инди­ка­торы ретінде бағалайды. Ал алыс аудандарда тұратын қазақтар өздерін эко­но­микалық-әлеуметтік жағынан дамыған өңірлермен салыстырады. Көптеген мемлекеттермен салыстыр­ған­да, мемлекет құраушы қазақ ұлтының отарланған ұлт екені әлі көзге ұрып тұр: 1) бұқаралық ақпарат құралдарында мемлекеттік тіл, мәдениет әлі басымдыққа ие бола алмады; 2) азаматтық алу үшін мемлекеттік тілді білудің міндетті еместігі; 3) мемлекеттік тілді халыққа қызмет жасауға қолданбау; 4) сот жүйесі, құқық қорғау орган­дарының байырғы ұлттың тілін меңгермеуі, сондықтан байырғы ұлттың тілін қорғамауы; 5) жердің, жер асты байлығының ха­лықтың мүддесіне толықтай қызмет жа­са­мауы елді ойландырады. Қазақ ұлтының бүгінгі жағдайын әлемдік әлеуметтану ғылымында ішкі отаршылдық дейді. Сырт­­­тан саяси тәуелсіздік пен еркіндік ал­ған­­мен, ішкі рухани, тілдік әлеуметтік тәуел­­діліктен толық арыла алмау соның белгісі. Әлемдік тәжірибеге сәйкес, табиғи байлықты игеру барысында қоршаған ор­та­ның бұзылуынан денсаулыққа келтірген зиянының орнын толтыру үшін жергілікті тұрғындарға әлеуметтік жеңілдіктерге қол жеткізуді ойластырған орынды. Сондай-ақ кезінде депрессивтік деп аталған қырыққа жуық негізінен қазақтар тұратын аудан­дардың, ішкі көші-қон мәселелерін қолға алатын уақыт келді. Қазақ тілі мен мәдениетін бәсекеге қабілеттілігін күшейту мақсатында қазақ журналистері мен мәдениет саласындағы қызметкерлерді әлеуметтік қорғау және бұқаралық ақпарат құралдарымен қазақ мәдениетін қолдауға қаржылық жағынан басымдық беру кажеттігі бар. Басқа мемлекеттер тәжірибесіне сүйеніп, заң негізінде ұлттық мәдениетті қорғау, БАҚ, кинопрокат, театрлар мен концерттер репер­туар­ларын ұлттық мөлшерінің шетелдікке қарағанда басымдығын қадағалап отыру қажет. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Жолдауында қа­зақстандықтардың үш тілді меңгеруіне зор мән берді. Бұл істе әлемдік тәжіри­бемен де есептеспей болмайды. Канада­лық этно­лингвист ғалымдар М.Сигуан мен У.Ф.Мак­ки зерттеулерінше оқушыны екінші, үшінші тілге үйрету үшін сол тілдік ортада қай тілдің қуатты, қай тілдің әлсіз екенін айқындап алу қажет. Егер оқу­шы­ның ана тілі қуатты тіл болып, әкім­шілік, ақпарат, ғылымның тілі болса және оқушы туғаннан ана тілінен суарыл­са, екінші, тіпті үшінші тіл де ана тілінің мәртебесіне қауіп төнгізбейді, себебі, оқушы елдегі ба­сымдық тілді меңгерген. Ал әлсіз тіл деп отбасында, күнделікті өмірде, билікте кең қолданылмайтын тілді атайды. Канаданың Сен-Ламберс провин­ция­сында ағылшын тілін терең меңгерген оқушылар үшін француз тілі ана тіліне қауіп төндірмеген. Ал ана тілі – француз тілін толық меңгер­меген оқушылар үшін ағылшын тілі олар­дың ана тілін ығыс­тырушы қызметін ат­қарған («Социологические исследования», 2002 ж., №8, 49-56-беттер). Сондықтан екі-үш тілді мең­геру үшін оқушыларды ана тілін мең­геруіне қарай таңдаудан өткізіп, арнаулы топтарда ғана енгізу жөн. Сонымен, қазақ ұлтының экономи­ка­лық, әлеуметтік, демографиялық, рухани жаңаруын, ұлт ретінде тұтас­ты­ғын қамтамасыз ететін жалпы мемлекеттік бағдарламалар дайындау және іске асыру кажеттігі бар. Мәселе қазаққа ар­тықшылық беруде емес, отарлау сая­сатының жарақатының орнын тол­тыруда болып отыр. Байлық, билік, мансап-мәртебе жеке адамдар ғана емес, әр этностық топ үшін де құндылық. Қазақстандық диаспора­лар­дың бүгін мемлекеттік билікте, оның жоғары басқару органдарында орын алуға тырысатындары айқын. Қазақстан Парламентінде Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлаған тоғыз депутат этностардың сұ­раныстарын толық қанағаттандырмайтын сияқты. Тіпті ашу-ызыға толы, іштей нара­зылығын сыртқа шығара алмай­тындар қаншама? Ресейдің ТМД инсти­туты «Қа­зақстандағы орыстар» атты жобаға сәйкес Қазақстанда социоло­гия­лық зерттеулер жүргізген. Осы зерттеулер бойынша, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін орыс этносының 60%-ы жағдайы­мыз «жақсарды», 26%-ы нашарлады депті. Бұл – жалпықазақстандық үрдіс. «Қа­зақстанда кімге өмір сүру жеңіл?» – деген сауалға орыстардың 5,4%-ы – орыстарға, 50%-ға жуығы – орыстілділерге өмір сүру қиын, ал 37%-ы Қазақстанда өмір сүру барлығына да оңай емес депті. Орыстардың 17,1%-ы лауазымды жұ­мыс­қа жетуге мүмкіндік бар, 18%-ы қыз­метке әділ баға беріледі депті. Сауал­да­ма­ға жауап бергендердің 25%-ы Ресейде тұр­мыс бәрібір жақсы депті. Респондент­тердің 47,4%-ы Ресейге қоныс аударуға оңды қарайды. 30%-ы оқта-текте Ресейге қоныс аударуды ойлап қоямыз, бірақ оған мүмкіндік жоқ және Ресейге қоныс аудара қалған күнде де болашаққа сенім аз депті. Лауазымды жұмысқа әр этнос өкілде­рін тарту төңірегінде ел ішінде әртүрлі пікірлер бар. Біразы демократиялық қоғам­да лауазымды қызмет этностық тегіне қарай емес, кәсіби деңгейіне, біліміне, тәжіри­бесіне қарай беріледі, осы қағи­даны біз де ұстануымыз керек деседі. Енді біреулер, олар басым көпшілік, бү­гінгі біздің менталитетімізді, психоло­гия­мызды, саяси мәдениетіміздің деңгейін ескере отырып, лауазымды жұмысқа ұсы­нылғанда этностық факторды ескеру жөн делінеді. Парламентке Қазақстан халқы Ас­самблеясынан тоғыз депутаттың сайла­нуы осы қағидатқа негізделген. Дегенмен, этностық факторға басымдық беру аза­маттардың іскерлік қабілетін, кәсіби дай­ын­дығын ескермей, адам құқын шектейді деген сауал тағы туады. Сондықтан мемлекеттік қызметке, оның ішінде жоғары лауазымды қызметке де мемлекеттік тілді толық меңгерген аза­мат­тарға ұлтына қарамай жол ашу этнос­аралық қатынастарды да реттеудің әділ жолы болады. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан хал­қына Жолдауында «Біздің міндетіміз 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақстандықтар санын 80 пайызға дейін жеткізу. Ал 2020 жылға қарай кемінде 95 пайызды құрауы тиіс», деді. Енді мемлекеттік тілге сұраныс туғызу қажет. «Трудно выучить то, что нам не нужно»,  деп орынды айтыпты бір автор («Деловая неделя», 9 қаңтар, 2009 жыл). Лайықты, лауазымды қызметке әр ұлт­тан таңдау жасау – көпэтносты мемле­кет­тердің күрделі мәселесі. Мысалы, Ре­сей­дің автономиялық республикаларына атын берген татар, башқұрт, басқа да этностар өздерін кемсітуге ұшыраған халықпыз, Федералдық билік негізінен орыстардан деп ренжиді. Ал автономиялық республикаларда тұратын орыстар болса, жергілікті элита билікті басып алды, біздер шеттетілдік деп есептейді. Бұл – Ресейдің бүгінгі бас ауруы. Сонымен, елімізде қазақ ұлты, этнос­тар арасында қарым-қатынас өзара бәсе­ке­лестік жағдайда, әр этностық қауым­дас­тық іштей өзін басқалармен салыстырып, әт түрлі көңіл күй кешуде. Экономикалық бәсекелестік жағдайында қызғаныш та туады. Нарық заңы ұлтаралық қатынас­тар­­ды шиеленістіреді, басты бәсекелестік басқа этностан болса, оған түрлі жағым­сыз сипаттама таңылады. Этносаралық қатынастар ахуалы мемлекеттегі демократиялық ахуалға, саяси мә­дениетке, тәжірибеге байланысты. Эт­нос­тық топтар өкілдеріне, олардың белсен­ділеріне ашық пікір білдіруге, та­лап­тарын ашық жариялауға мүмкіндік беріп, екінші жағынан, саяси билік ол талаптармен есептесуге, үнқатысуға икемді болып, жағдайды реттеп отыруға міндетті. Әлемдегі салыстырмалы, әлеуметтік зерттеулер көрсеткендей, саяси жүйе ашық, төзімді, саяси институттардың жұ­мы­сы жетілген сайын қақтығыстардың ал­дын алу мүмкіндігі туады. Сондай-ақ, керісінше, билік жабық, күдікшіл, кінәмшіл болған сайын талаптарын жүзеге асыру үшін этностық топтар заңсыз жолға баруы да мүмкін. Ал мемлекеттік органдағы қа­зақ­тар тарапынан тәкаппарлық, өзімшілдік эт­нос өкілдері үшін ұлттық астамшылық бо­лып көрінсе, қазақтар үшін ұлттық нигилизм болып көрінеді. Ал лепірме, желікпе, лағып кететін белсенділер үшін билік­те­гілердің өркөкіректігі мен паңдығы мем­лекеттің ұлт саясатын бұрмалауға негіз болады. Тәуелсіздік алған тұста елімізде қақ­ты­ғыстарға да, этносаралық келісімге де негіз болды. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев қазақ мемлекеті этносаралық қаты­нас­тар­ды реттейтін жаңа жүйе қалыптастырды, бейбітшілік пен келісім мәдениеті қа­лып­таса бастады. «Біз әлі жол басында тұр­мыз», деді Президент. Икемді, ора­лым­ды, барлық ұлтқа адал, ашық саясат ертең де этносаралық қатынастарды орнықты жолға бейімдеп отыруға негіз болады. Амангелді АЙТАЛЫ, философия ғылымдарының докторы, профессор.