«Келеді түн орнына жарық сәуле...»

Қазан айының соңы жауын-шашынды болды. Боғда тауын бұлт бүркеп, тұман басқалы оншақты күн. Аспан тесіліп кеткендей болып, неше күн сорғалаған жауын таң ата толас тапқан. Алғаш жаң­бырға қарамай, түрмедегілерді жұмысқа шы­ғарып жүрді. Онсыз да әрең жүрген аш-арықтар күні бойы жауынның астында сүметіле бұралып, кешке жатақ­тарына ілбіп әзер жететін. Содан ақ жаңбыр ұзаққа созылып кетті де, ешқайда шы­ғар­майтын болған. Сылбыраған жауын астында абақ­тының қарасұр тамдары неше күн кірген-шыққан ешкім жоқ, ішіндегі жазықты бишаралардың егілген көз жасындай сорғалаған жаңбыр суын мізбақпай бойына сіңіріп, түк болмағандай бүк түсіп жатты да қойды. Сәске кезінде қыбыр-жыбыр басталып, ары-бері жүрген адамдар көбейіп, сақшы-қарауыл­дар­дың дауыстары естіліп, абақты ауласы сілкіне оян­ды. Жылт етіп күн көзі көрінді. Бұлттар жөң­кіле көшіп, аспан аласапыран тазаруға көшк­ен­дей. Жерден бу көтеріліп, миы шыққан саз бал­шық дегди бастады. Күн едәуір көтеріліп, жылына бастағанда абақ­ты-үйлердің есігін ашып, қамақтағыларды дала­ға шығарды. Неше күн жарық дүниені көрмеген бай­­ғұстардың кейбірі бастары айналып құлап жа­тыр. Күбірлей аспанға қарап, таза ауаны сіміре жұ­тып, ке­ріліп-созылып, бойларын жазып, көпшілігі тең­се­ле тұрып қалады. Сақал-шаштары өскен, өң­кей сү­зек­тен жаңа тұрғандай болған аппақ қудай аш-арық­тар жан-жақтарына жасқана қарап, бұға сөйлеседі. Таңжарық қана ештеңеден именбей, әзіл-қалжың араластыра дауыстап сөйлейді. Шыға беріп, басы айналып құлап қалғандарға қарата: – Бая­ғыда бір хан сұлу қызын жұрт көзінен қыз­ғанып, қараңғы темір торда ұстайды екен. Бір күні қыз жарық дүниені аңсап, ұрланып далаға шы­ғыпты дейді. Күннің жарық сәулесін көрген бойда қыз­дың басы айналып, есінен танып құ­лай­ды ғой. Біраз уақыт жатып қалған қызға күннің нұры өтіп жүкті болып қалыпты дейді, – деп Таң­жарық жан-жа­ғына күлімдей қарап. – Сол айт­қандай, құлап қал­саңдар жатып алмай, тез тұрып кетіңдер! Бұлт­тан шыққан күн ащы! Кім біледі?.. Құдай атып... Бәрі ду күлкіге батты. Бұралып әрең тұрғандар іштерін басып, күлкілерін тия алмай, қиқылдап-шиқылдап әрең басылды. – Әй, қайдағыны қайдан шығарасың, ей?! – деп Молдахан да Таңжарықты бүйірден түртіп қойып, көзінен жас аққанша күлді. Жамырай күлгендерді жақтырмай қалған түрме бастығы қасына бақылаушы сақшыны ертіп келіп, қайда жүрерлерін білмей ұйлығысып тұрғандарға көз жүгіртіп, қабағын түйе: – Тәртіп бұзуға болмайды! Дабырлай сөйле­сіп, дуылдауға рұқсат жоқ! Ұзап ешқайда бар­май­сың­дар! Мына жауын-шашында далаға шығара алма­дық. Бүгін – серуен. Бұл – үлкен қамқорлық. Соны түсініңдер! – деп түрмедегілердің өз ішінен белгіленген бақылаушы – гоңтуларға қатты тап­сы­рып, өзі жайына кетті. Одан басқа да бақы­лаушы-қа­рауыл­дар көп. Мылтықты сақшылар жүреді аралап. Ол аз десең ат шаптырым ауланың әр жеріне ор­нат­қан сатылы-мұнаралардан да көз алмай қарап тұр. Әр топ өз қамақ-үйлерінің төңірегінде күн шуақтап ары-бері жүр. Тамға сүйене тізіліп, жүрелеп отырғандар қаншама. – Жүр аралап қайтайық! – деді Таңжарық Молдахан мен Әнуарға, – Таныстар кездесіп қалар. Әңгіме тыңдаймыз. – Ойбай, қой, Тәкен! – Әнуар есі шыға. – Өткендегіні ұмытып қалдың ба?! Айтып кетті ғой, жаңа. Әне, қарап тұр! – Ой, құдай, неден қорқасың?! Көретінімізді көріп жатырмыз! Бұлардың таяғына үйренген жоқсыңдар ма?! Жүріңдер! – Қой, қой, Тәкен! – Молдахан ұстай алды. – Тыныштық керек! – Ой, қорқақтар-ай! Жолдас болуға жара­май­сыңдар! Таңжарық қарсы алдыдағы қатарлас қамақ-үйдің сыртында күншуақтап отырғандарға қарап тұрып қалды. ...Осылай далаға шығарғанда, кейде жұмысқа бара жатқанда, не келе жатқанда Таңжарық ешкімнен именбей, әркіммен бір сөйлесіп, әзілдесіп, басқа топтағы­ларға барып, олармен танысып, өзі танитын­дар кездессе, шүйіркелесе хал-жағдай сұрасып, бәрін салдырлап айтып келетін. «Ойбай, пәленді көрдім, адам аяйтын­дай. Алтай, Тарбаға­тай­дың мықтылары­ның бәрі жүр. Танысып ал­дым!» деп жүретін. Осы­дан оншақты күн бұрын, өткен қалың жаңбырдың алдында тағы осылай далаға шығарып, тұтқындар теңселіп аулада жүр­ген. Таңжарық тыныш тұрмай, аралады да кетті. Бір кезде қарсы беттегі қатарлас абақтының күн­гей қабырға­сын­да тізіліп, күншуақтап отырған­дар­ға барды. Байғұс­тар­дың құр жандары ғана. Танығандары күлімсіреген боп қарайды. Жаға­лап амандасып келе жатып, баяғыда алғашқы құрыл­тайда Үрімжіде көрген Нұртаза үкір­дайды танып қалады. Тарбағатайдан ұсталған еңгезер­дей сү­йекті адам еді, әбден арықтап, сүйектері ады­ра­йып-ады­райып сыртқа теуіп, құр сүлдері қа­лы­п­ты. Дүние­ден күдер үзгендей, тамға сүйене жүр­е­лей оты­рып, айналасына бейжай көз тастайды. Таңжарық ба­рып сәлем беріп, алдында аз аялдап тұрады. Талтая жүре­леп отырғандікі ме, түрменің тар шалбарының ауы қақ айырылып, ар жағынан тәні жарқырап көрі­неді. Көзі шалып қалған Таңжарық бірден: Қайғырса кетеді екен адам тозып, Барады біреуінен екеуі озып. Тулаған ақ балықтай қайран жабдық, Шығарам тар шалбардан зорға созып, – деп өлең­дете жөнелді. Қараңғы қапаста әбден бұйы­ғы­ланып, боп-боз болып, ісініп кеткен байғұстар қы­ран-топан күлкіге қарық болып, өңдеріне қан жүгіріп бір сілкініп қалды. Сол мезетте қарауыл сақшы жетіп келіп, ақын­ды мылтық дүмімен түрткілеп, айдап алып кетті. Содан кеш бата әбден таяқтап, өлімші ғып әкеп тастады... Әнуардың айтып тұрғаны сол еді. Үлкен сәскенің кезі. Күн біршама жылынып қалған. Шіркін, күннің шуақты нұрына не жетеді! Ілмиген аш-арықтар бір жадырап, әр жерге топтана әңгіме-дүкен құрады. Таңжарық жағалап осындай бір шоғырға келді. Үш-төрт адам отыр да, қалғандары қоралана тұрып алған. Сәлем бере тоқтаған ақын: – Сіздерді көзім шалып әдейі бұрылдым, – деді. Сөйтті де отырғандарға қарап, – Әй, бері жақын­даңдар! Мына кісілерді таныстырайын, сәлем беріп жүріңдер! Мынау – үлкен қара сақал­ды, төртпақ келген, қараторы қартаңдау адамды нұсқап, – Сонау Совет жеріндегі Кереку мен Семейден бастап, бүкіл қазақ сыйлайтын Шерияздан Марсақ деген шежіреші қарт. Бұл кісінің әңгіме­сіне қызығып Шың Шысай­дың осында алып келгеніне бес-алты жыл болыпты. Тұрғандар ду күлді. Оның қатарында отырған, ол да орта жастарға келіп қалған адам екен. Шоқша сақалды, дөңгелек жүзді, көзі күлімсі­ре­ген кісіні: – Мына кісі осындағы Баркөл мен Мориды шу­латып, өкіметтің зәресін ұшырған Қасым батыр­дың атаманы, өзі жүйрік домбырашы Сиязбай деген аға­ларың. Ал мына жігіт, – Ірі денелі, ат жақты, көзі жанып тұрған аққұба жігітті көрсетіп. – Сонау Қар­қарадан албандарды бастап көшіріп келген Жақып­берді батырдың оң қолы Мансұрбай деген азамат. Абақтыдан екі рет қашып шығып, үшінші рет ұста­лып отыр. – Оған сәл қарап тұ­рып. – Қамықпа, бауы­рым! Аман болсаң, бұдан да құтыласың! – деп арқасынан қақты. – Ал, мен Іленің қызайымын. Күнестің басын жай­лап, төсін қыстап, айранын ұрттап, қойын құрт­тап дегендей, жайымен жатқан ел едік. Бәрін осы қу тілімнен таптым. Тіл мен жағыма сүйенем деп үкі­мет­тің ша­бына түртіп алып, пәлеге қалып жүрмін. Атым – Таң­жарық, – деді. Ентелей иіріліп тұрған­дар­дың: «Таң­жарық!», «Ақын Таңжарық па?!» дескен дауыс­та­ры қаттырақ шығып, дуыл­дай күліп, дабырласып кетті. Дәл осы кезде баж-бұж еткен екі шерік жетіп келіп, мылтықтарын кезене түртіп: – Бұл не жиын?! Не айтып тұрсыңдар?! – Гоңтулар қайда жүр? Неге қарамайды?! – деп бірінен-бірі өте зілденіп, топты тарата қуып, ішінде Таңжарық бар төрт-бес адамды түрткілей айдап ала жөнелді. Зәрелері ұшып, одан ары түстері қашқан сорлылар іштерінен «құрыдық» деп келе жатыр. «Ал енді дайындалыңдар! Таяқ жемегендеріңе көп болған шығар», – деп күбірлейді Таңжарық. Күзетші шеріктер тұратын үйге жақындап келіп тоқтатты да, айдауылдың біреуі ішке кіріп кетті. Апарып қамап, «мә, сендерге жиын ашқан», «мә, сендерге күлкі» деп сабайтын шығар деп ойлады Таңжарық. Жаңағы айдауыл екеу боп қайтып келді де, өзі қалып, тұтқындарды ана екеуіне табыстап берді. Екі шерік ортаға алып бес адамды қайта айдады. Бір жер­ге тоқ­тап, күрек, қайла ал­дырды. Түрме ауласынан шы­ға­рып, да­ла­ға, сонадайда көрін­ген қыр­қаға қарай келе жа­тыр. – Бізді қайда апарады? Не істетер екен?! – деп сыбырлайды Сиязбай Таңжарыққа. – Бізге көр қаздырады. Сөйтіп өлтіреді, – деді Таңжарық. Сиязбай шошып кетті. – Енді қорық, қорықпа. Оған амал жоқ, – деді Мұсылманбек деген жігіт қатарласа күбірлеп. – Әйтеуір, қазған көрлеріңді терең қазыңдар, мыналардың жазатайым өздері түссе, шыға ал­май­тындай болсын? – деді Таңжарық мысқылдай күліп. – Е. Бұлар, өздері түсе қоймас. Алдымен бізді түсірер, – деді Махат үрейлене. Олай деме, Махат! Әлден үмітіңді үзбесеңші! – деді Таңжарық саспай. Әлгі көрінген қырқадан ары асыра апарып, ойпаңды қаздыра бастады. Шындығында жеке-жеке көр қаздырды. Күндегі ел қатарлы ішетін қара су мен шикі момадан да қағылып, нәр татпастан күні бойы тыным көрмей жер қазды. Әбден діңкелері құрып, әлсіреп құлай жаздағанда бір-ақ тоқтатып, екі шерік бесеуін қайта айдады. «Япырай, өз көрімізді өзімізге қаздырып, тірідей көміп тастай ма» деп қауіптеніп еді, аман қал­ған­дарына шүкіршілік етіп келеді. Құдай сақ­та­сын, бұ­лар­дан бәрі шығады. Ондай сұм­дықтарды да естіген. Кеш түсіп келеді. Түрме ауласына кірген жерде ба­ғанағыдай сәл тоқтатып, бір шерік тағы да үйге кіріп кетті. Екіншісі былайырақ шығып шылым шегіп тұр. «Енді не істер екен бізді?!» деп тұр бәрі. Жақ жүн­дері үрпиісіп, бозала-тозала бо­лып, құр сүлдер­ле­рі ғана. Таңертең байқамаған екен, кіреберістегі үл­кен қақ­па­ның маңдай­ша­сында Шың Шысайдың үл­кей­тілген суреті ілулі екен. Оны алдымен көрген Сиязбай: – О-о, көсемнің рәсімін қара! – деді. Таңжарық жалт қарап, көз алмай аз тұрды да: Отырсың қара залым, түсі қашып, Біз жүрміз айдауыңда асып-сасып. Армансыз дүниеден өтер едім, Қаныңды бір ұрттасам жалғыз қасық, – деп тістене өлеңдетті. Ойланып қалған Сиязбай: – Бір жері әлі де кемшіл боп тұрған сияқты, – дегенде, Таңжарық: – Солай ма?! Ондай болса толтырайын, – деп, ары қарай өлеңдетіп: Қамауда жатыр ерлер жанталасып, Бірге өскен, бірге туған қан жаласып. Япырым-ау, өстіп құрып кетеміз бе? Арман не, өліп кетсек найзаласып!– деп қосты. Өстіп тұрғанда жаңағы шерік қайта шығып, анаған бірнәрселерді түсіндіргендей болды да, жыл­дам­дата басып кеп Таңжарықты мылтықтың ұшымен түрте жеке өзін айдай жөнелді. Қасын­дағыларға тілдесуге де шамасын келтірмей асық­тырып әкетті. «Енді өлген жерім осы шығар, – деп ойлады, – оңаша апа­рып, тепкі­нің астына алайын деді ғой». Түртіп-түр­тіп қойып айдап келеді. Жоқ, өзінің жатағына әкелді. «Е, құдай берді, осымен құтылсам болды» деп ойлағанша есік­тің көзіне келіп тоқтады. Шақұр-шұқыр есікті ашып жіберіп итере кіргізгенде, не болса да жет­тім-ау деген ой­мен орнына ентелей жетіп құла­ғаны сол еді, «Тұр, ор­ныңнан! Жина, боқты­ғың­ды!» деп теуіп-теуіп жіберді. Таңжарық қайта тұрып, апыл-ғұпыл орын-көр­пе­сін жинай бастады. Каме­ра­дағылар алғаш қуанғандай: «О-о, Тәкен! Таңжарық!» десіп қалып еді, енді мұны алып кететінін біліп, үрейлене қарасып қалды. Сақшы: «Бол! Бол!» деп көрпе-төсегін құшақ­тат­қан күйі желкелеп алып шығып кетті. «Е-е, бұлар жәй қоя салушы ма еді! Енді қайда апарар екен?» дегенше қатарласқан абақты үйлердің біріне кіргізді. Сол жерде аяғына кісен салғызды да, қарауыл сақшыға тапсырып, айдап келгеннің өзі бұларға қатты табыстап шығып кетті... «Орын ауыстырумен жазалары бітер ме екен, әлде көрсетер құқайлары әлі алда ма екен?!» деп ойлағанынша түпкір жақтан біреу: – Әй, бауырым, қазақ көрінесің, қайдан келдің? – деді басын көтере. – Е-е, осы ауыл арасы ғой, – деді Таңжарық жайбарақат. Ана кісі онша түсінбей қалды ма: – Ауыл арасы дейді. Осы төңіректен ұсталғансың ғой, – деді. – Ой, құдай! – деді ақын тыжырына, – Бұл тө­ңірек емес, тура осы абақты ауылының тұрғы­ны­мын. Мына көрші үйден сіздерге қонаққа жіберді. – Е-е, солай демейсің бе! Онда бірдеңе бүлдіргенсің ғой. – Ауыстырған ғой. Бұлардың сондайы бар емес пе! Қамақтан қамаққа жөткеп отыратын, – деп тағы біреу әңгімеге қосылды. – Бүлдірмегенде, қарап жүрсең ішің пысады, – деді Таңжарық қуақылана, – Содан, құдай тіл бергеннен кейін бірдеме дейсің. Бәрібір тыныш жүргенде де жейтін таяғың... «Мынау бір қырсық қой» дегендей аналар қайтып үндемей қалды. Жас жігіт біртүрлі сөйлегісі келіп қозғалың­қырап отырып: – Аға, атыңызды сұрасам бола ма? – деді. – Е-е, шырағым-ай, аты-жөнім Таңжарық Жолдыұлы. Іленің қызайы­мын, – деген кезде жаңағы үндемей қалғандар бастарын қайта көтеріп: – Өй, Таңжарық па?! – Таңжарық дей ме?! – Кәдімгі ақын Таңжарық па?! – десіп дабырласып кетті. Бір-екеуі орындарынан тұрып бұған қарай жүрді. Бәрі бірінен кейін бірі келіп құшақтап, қайта амандасып қауқылдасып жатыр. – Бәсе, тілі мен жағына сүйенген бұл кім дейім, – деп орта жастардағы қара кісі жақындап кеп отырды, – Таңжарық екенсің ғой. Сені көр­месек те жақсы білеміз. Осында дейтін. Қайсы абақтыда жаттың. – Үшіншіде. – Е-е, бәсе, көрші үйден деп отырғаның сол екен ғой, – деп жаңағы кісі, басын көтеріп орнынан тұрмай отырған қартаңдау адамға қарап: – Сықа, бері таман келсеңші. Мына ақын ініңіз кеп қалыпты, – деді. – Барайын, барайын. Құдай айдап келді ғой бізге бұл жігітті. – Еңкейе басып келіп, Таңжа­рық­ты мойнынан құшақтап бетінен сүйді, – Жақ­сы келдің, айналайын. Бұл жерде бөтен адам жоқ, бәрі өзіміз. Айналдырған алты-жеті адам ғана. Мен – Сығай деген ағаң боламын, – дегенде жаңа­ғы қара кісі: – Атақты Сығай зәңгіні естуің бар шығар, – деді. – Е-е, естігем, – деп оның жүзіне барлай қарап қойды. – Мына кісі, – деді енді Сығай зәңгі сөз бастап, ба­ғанадан сөйлеп отырған кісіні таныстырып, – Қа­пас зәңгі. Ал, анау отырған Баркөлден келген Құда­бай ба­тыр. Оның қасындағы Қами бауырың. Өзіңмен бірінші тіл қатысқан мынау жас жігіттің аты – Қасым болады. – Ойпырай, құдай сақтасын, өңкей зәңгілер мен батырлардың ортасына түсіппін ғой. Енді не болар екен?! – Жақсы болады, айналайын, – деді Сығай зәң­гі өзімсіне, – Қайта қуан біздің арамызға кел­геніңе!.. «Қалайша бұл жерге әкеліп қалды?» деп ой­лады ақын аз үнсіз отырып. «Әлде, мына­лардың арасында тыңшылары бар ма екен?!» Қал­жы­рағанын жаңа сезді. Қарны да шұрылдап барады. «Не болса да көріп алдым! Талай құқайын көрдім ғой. Тағы да азаптар азар болса...» Таңертеңгілік мезгіл. Жау қуғандай екі шерік кіріп келді. – Тұр орныңнан, ақынсымақ! – деп біреуі Таңжарықтың басына бүркеу қапты кигізіп жіберіп, аяққа кісен салды. Екіншісі көрпе-төсекті әптер-тәптер айналдырып, арасынан өлең жазып жүрген ескі дәптерді тауып алды. – Міне! – деді ол дауыстай қағазды жоғары көтеріп, – Таптық! – Бірін-бірі қостап, бастарын изесіп, ақынды итермелей алып шығып кетті. Түртпектей айдап, тұншықтыра дірілдетіп әкеліп бір үйге кіргізді. Күбірлесе сөйлесіп тұ­рып, тұтқын­ның бүркеншігін жұлып алды. Ұзын­ша үстелде тізіліп төрт адам отыр. Түстері суық. Таңжарыққа «әп, бәлем келдің бе?!» деп тістерін басып отырған сияқты. Тура қарсы алдыларына әкеп тұрғызды да екі шерік шығып кетті. Дәл ортада отырған көзіл­дірікті қара­сұр адам дауыстап біреуді шақырды. Кірген адамға тапсырып, Таңжарықтың қолына көзір салдырды. – Иә, Таңжарық ақын, сен осы жерде де үкі­метке қарсы үгіт жүргізуді бастапсың ғой. Рас па?! – деді жаңағы адам қабағын түйе, зілдене сөйлеп. – Оны кім айтып жүр?! – Ақын да басын селт еткізе көтеріп алды, – Аяқ-қолым бұғауда, тар қапаста жатып қалай үгіт жүргізе аламын?! – Сен шыныңды айт! Түрме ауласында серуендеп жүрген тұтқындарды жиып алып, қандай әңгіме айтып жүрсің?! – Ой, құдай! Бәсе, бәсе, – деп Таңжарық күбірлеп тұрып, – Еш әңгіме жоқ олармен. Амандасу, сәлемдесу... – Айт шыныңды! Малғұн! – Үстелді қойып қалды. Көзінен от шаша көзілдірігі жарқ ете түсті. Мұны естіп «Қане не істейін?» дегендей жалаң­даған біреу келді. Сұрақшы қоя тұр дегендей қолын сілтеп еді, анау басын шұлғып қайта шығып кетті. – Сен қиқаңды қой! Біз бәрін білеміз. Шыныңды айтпасаң, біз саған айтқызамыз! Қисынсыз қылықтарына күйіп кетті: – Өздеріңіз білсеңіздер оның несін сұрайсыздар? Мойныма қойыңыздар! – Ей, ит! – тағы да үстелді тарс ұрды. Жаңағы жендет жетіп келді. Оған көзі ақшаңдап балдыр ете түсіп еді, анау іске құмбыл кірісіп, қалақтай жалпақ былғары алып шықты. Оған сәл тоқта дегендей ишара жасап, Таңжарыққа: – Сенің мойныңа қою оп-оңай! Сен жақсылықты білмейтін ит екенсің! Өзі мойындап, шынын айтады десек, қара мұны?! Баста! – Жендетке иек қақты да бұған: – Тік тұр! Қозғалма! – деді айқайлап. Жендет ұмтыла беріп қолындағы ұлтандай был­ғарымен мұның екі бетінен «сарт, сарт» еткізіп салып-салып жіберді. Көзінің оты жарқ етіп, жас парлап қоя берді. Жақтары дуылдап, өртеніп барады. – Енді айтасың ба? – Басқа сұрақшы кірісті. – Шыныңды айтпасаң не болатыныңды білесің бе? Көрің дайын! Өз көріңді өзің қазып дайындап қойғансың! Әлі де пұрсат бар. Астыртын үгіт жүргізіп, қандай тоқтамға келдіңдер?! Сенің сөйлескен адамдарыңның бәрі сұраққа алынып, жеке-жеке қамақта отыр. Олармен қазір беттестіреміз. Не айтқаныңды мойныңа қойып береді. – Онда солар айтсын не үгіт жүргізгенімді?! – Мынаны қарай гөр, – деді сөзді алғашқы сұрақшы іліп әкетіп, – Солар айтсын дейді. Айтпайды олар! – даусы оқыс шығып, үстелді бір періп, орнынан қарғып тұрды, – Алдымен сен айтасың. Айтқызамыз! – Қалшылдап, жендетке қайта бұйырды, – Жатқыз, төсекке! Анау іске кірісті. Таңжарықты жұлмалап, сырт киімдерін шешіп, науадай тар, темір төсекке жатқыз­ды. Осындайға арнайы жасаған дүние екен, жан-жа­ғын­дағы белдіктерімен тарта бекітіп, таңып тастады. Тырп ете алмайсың. Ол түк емес екен. Темір науаның жақтауларындағы бұранда­ларын қысып бұраған сайын сүйек-сүйегің сынып кетердей күтірлеп, жаның көзіңе көрінеді. Өкпе-бауыр, қолқа-жүрегің аузыңа тығылып, сүйек­терің қақсай үгітіліп бара жатады. Әсіресе, екі иық қысылған сайын шыдай алмай, еріксіз даусы шығып кетті. «А-а, о-о!» дегенге қарамай қусы­рып қыса түседі. Не бұлқынып, қозғала алмайды. Бұрынғы көрген азаптарынан бұл төтенше болды. Ыңырси боздап жатып, талықсып кетті... – Тұрғыз! Тұрғыз! – Сұрақшы тепсіне айқай салды. Ана жауыз қызылала қан жапқан ақынды жұлқылап, сілкілеп қайта тұрғызды. Аяқта кісен, қолда көзір, мұрнынан дірдектеп қан саулап тұрған Таңжарық мына сұрақшыдан да түңіле: «Басқасы басқа. Мына қазаққа не жоқ! Ата-бабаңның әруағы ұрғыр-ай! Өзіңнің қорлағаны өтті-ау, бәрінен!» деп ойлады. – Сен ит! Аяғанды білмей, бәрінен жалтарып тұр­сың! Сені енді еркелетпейміз. Өз обалың өзіңе! Мо­йындатамыз! – Айқайлай сөйлеп, қолындағы өлең дәп­терді парақтай келіп, – Мынау не деген сөз сонда?! «Жазып тастап кетейін, Белгі қалсын артыма. Арманым көп әлемде, Бас көтерсін сәлем де. Қайғыда жүрген қараңғы, Қазақ, қырғыз халқыма. Ескерілмей қалмасын, Оған да айт сартыма». – Ал енді не дейсің? Үгіт емегенде бұл не?! Жұртты өкіметке қарсы көтеріліске үгіттеп тұрсың ғой. Өзіңнен басқа адам сөз түсінбейді деп ойлайсың ба?! Саған аз мына көргенің. Сен күн сайын ажалыңа жақындап келесің! – деді де қытайша балдыр-бұлдыр сөйлеп қасындағыларға дәптерді көрсетіп, жаңағы өлеңнің мәнін түсіндірді. Аналар біріне бірі қарап, «мұның істеп жүргені шын екен-ау» дегендей үрейлене орындарынан атып-атып тұрды. Бірінен бірі өтіп әлгі азаптағыш жендетке қол­дарын жарыса сілтеп, Таңжарықты нұсқап: «Құр­ту керек! Жазалап көзіне көк шыбын үймелету керек! Шынын айтқызу керек! Азаптап өлтіру керек!» десіп даурығысып кетті. Ана жауыздың күткені сол екен, ақынды жұлқи түртіп қарсы есіктен ары кіргізіп кетті. Қасапшыдай жалаңдаған самдағай неме әп-сәтте онсыз да буындарынан әл кетіп әрең тұрған Таң­жарық­ты былқ-сылқ еткізіп, кендір арқанмен ба­қайы­нан байлап, басын салақтатып асып жіберді. Тұтқында үн жоқ. «Не болса да көрейінге» бекінді. Сұрақшылар келіп, айыздары қана қарап тұрып: – Тұрсын! Осылай! – Тұрсын осылай! Осы керек бұған! – десті. Ал ана қазақ сұрақшы жақындап келіп: – Қалай екен, ақыным?! Шындығыңды жайып салмасаң көретінің әлі алда! – деді шыға беріп нығыздай сөйлеп. Қанша тістенсе де еріксіз дыбысы шығып, «ө-ө; ө-ө!» деп теңселген Таңжарық салбырап қала берді. * * * «Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі». Таңжарық бұл жолы да аман қалды. Үш күн бойына ұйқы деген не, естен танып қалған кездері болмаса, бір сәт отырғызып, демін алдырған жоқ. Адам да ит­жанды болады екен-ау! Әсіресе Таңжарықтың жаны сірі екен. Әлдеқашан о дүниеге аттанып кететіндей азапты, қинауды көрді. Әйтеуір жан шық­пағаннан кейін кірпігі қимылдап жата береді екен. Әйтпесе неше рет өліп-тірілмеді! Бұл жолы да қанша күн азаптағанын білмейді. Есі кіресілі-шығасылы... Камерадағылар күте-күте күдер үзе бастаған. Ба­қандай үш күн, тырс еткен хабар жоқ. Сығай зәңгі қайта-қайта құран оқыса, Қапас зәңгі құма­лақ сала­ды. Ешнәрсе анық емес. Бәрі бұлыңғыр. Кімнен сұ­рар­ларын да білмейді. «Е-е, бұларға бәрібір. Айыз­дары қанғанша азаптап, сүйреп апарып орға лақ­тырып жіберген шығар» деп отырғанда әкелді-ау әйтеуір... Екі адам зембілге салып әкеліп, сәкінің үс­тіне құм төккендей төңкере салды. Бет-ауызы көга­ла қойдай. Үсті-басы қанға бөгіп, жұлым-жұлымы шыққан. Кеудесінде жаны бар ма, жоқ па білінбейді. – Ой, Таңжарық аға?! – Таңжарық па, әкелді-ау, әйтеуір! – десіп, жастау Қасым мен Қами басқалардан бұрын жетіп, төне-төне қарасып тұр. – Таңжарық дей ме?! Ой, байқұсым-ай, тірі ме өзі? – деп Сығай зәңгі жақындады. – Ой, Алла! Алла! Арысым-ай! Жаны бар ма, әйтеуір, кеудесінде?! – деп Қапас зәңгі келді. – Әйтеуір, жаны бар екен. Есіне келер, енді мазасын алмайық, – деп Сығай зәңгі шегіне берді... Таңжарық сол қимыл-қыбырсыз жатқаннан үш күн дегенде барып көзін ашты. Сөйлей алмайды, жағы ашылмайды. Көзбен ишара жасап, бірнәрсе білдірген болады. «Бұған да құдайға шүкір», деп бәрі қуанысып қалды. Күннен күнге өзіне өзі келіп, қолдарын қозғауға шамасы келді. Ақырын дыбыстап былдырлап сөйлеген болады. Осындай азаптан денесінде сау жері қалмап­ты. Әйтеуір жаны кеудесінде... Кеше Таңжарықтан басқалары далаға шығарыл­ған. «Күн суық екен. Боғданың басына қар түсіпті» деп келді. Содан бері Құдабай батыр мазасыз. Біреу бірнәрсе деді ме, әлде бір жайсыз жайтты құлағы шалды ма, қабағы шытыңқы, жаны жай таппай, тор­дағы арыстандай тықыршиды. Бүгін де ерте тұрып алып, бір отырып, бір тұрып, ары-бері жүріп, байыз табар емес. Мұны кешеден байқаған Сығай зәңгі: – Батыр-оу, не болды саған? Мазаң қашыңқы. Бірдеңе естідің бе? Әлде.., – дей беріп еді, Құдабай бірден тіл қатып: – Ой, батыр болмай қалайын мен! Қайдағы батыр! Батыр деген бүйтіп тірідей көрге қамалғанша, елін жаудан қорғап, шайқасқа шығар еді ғой. Мен болсам, елім тұрмақ, өз басымды қорғай алмай жатысым мынау. – Оған қапа болма, батыр! Бір сен емес, бүкіл ел көріп отыр қорлықты. Қайтеміз?! Бұл күйінше кете бермес. Бұл өкіметке де зауал жетер. Сабыр етіп, ақырын күтейік, – деп Сығай оның бетіне қарады, – Көңілің неден бұзылды? Соны айтшы батыр! – Бұл көңіл неден бұзылды деріңіз бар ма? – Құдабай күрсініп жіберді, – Баркөлдегі елдің ұлы көшін білесіз. Көп қырғынға ұшыраған. Содан қалған азын-аулақ елге тағы да тыныштық бермей жатыр екен! Осыншалық бұ құдайға не жаздық?! – Ойпырай, ә! Тағы кімдерді ұстапты?! – деді Сығай зәңгі. – Ой, батыр! – деді Таңжарық сөзге араласып, – Өрт жүрді жерге пәле тау жанатын, адам жоқ бұдан бүгін сау қалатын, – Өлеңдетіп жіберіп, – Жаңа Сықаң айтқандай бұл жерде жатып құр кіжінгеннен ештеңе шықпайды. Сабыр ете тұрайық. Атой салатын күн туады әлі... – Ой, дүние-ай! – Құдабай алақанын ысқылап, – Тезірек келсе екен сол күн! Мінсем бір атқа сайланып!.. – Халық әбден тығырыққа тіреліп, ширығып бітті. Дәл қазір бәріне бір ұйымдастыру жетпей жатыр-ау, құдай біледі, – Сығай зәңгі ойлы қалыпта, – Іле мен Алтай арасы жалғасса... – Міне, міне! Бұлар осыдан қорқады, – деді Қами, – Іле мен Алтайдың жалғасып кетуінен, тіпті бар қа­зақ бірігіп кете ме деп үрейленеді. Жаңағы Құдабай сө­зі де тегін емес. Баркөлден бұлар әбден запыс бол­ған. Тағы да солардан бірдеме шығып кете ме деп ойлайды. – Қазақ қана емес, Шыңжаңдағы ұйғыр, дүңген, сібелер де біріктірсе, көтерілуге дайын отыр. Әттең, сол ұйымдасу жетпейтін сияқты. Солай ма, Қасым? – деп Қапас әңгімені оған тірегендей ойлана қарады. – Ойбай-оу, о не дегеніңіз, Қапас аға, – Қасым да әрең отыр екен, – Өздеріңіз білесіздер, ұйғыр халқы­ның бұларға қарсы көтерілгеніне көп жылдар болды ғой. Сол, өздеріңіз айтқандай, біресе алданып, біресе ар­балып дегендей келе жатыр. Жақсылап ұйымдас­тыр­­са, күш біріктірсе, бірдеңе шығар еді. Бастары бірік­пейді. Содан барып мыналар біріне бірін айдап салады... – Тура айтып отырсың, бауырым, –Таңжарық құптай сөйледі, – Қасым сен өзің неден қолға алындым деп едің? – Сол баяғы үкіметке қарсылық көрсеткен ұйымға қатысқаным үшін. – Е-е. Иә. Жарайсың! Алған бетіңнен қайтпа! Жастардың бәрі сендей болса, халық рухы төмендемейді. Жігеріңді жани бер, бауырым! – Таңжарықтың қошемет сөзіне риза болған Қасым шындығында жігерлене сөйлеп кетті: – Жастар оянғалы қашан, Таңжарық аға! Ұйғыр­дың оңтүстіктегі қалаларында жастардың әлденеше кө­­терілісі болды. Бірақ әлі сол өзіңіз айтқандай, жақ­сы ұйым­даспағандықтың кесірінен нәтиже шығара ал­май, босқа қырғынға ұшырады. Білмеймін не боларын?! – Қамықпа, Қасым, бауырым! Жеңіске жетудің жолы жеңілістермен бұралаң. Әлі алдымыздан қасқайып даңғыл жол ашылады. Біз жеке-жеке жүріп, ешуақытта жеңіске жете алмаймыз. Біріксек қана, жұдырықтай жұмылсақ қана ешкім қарсы тұра алмайтын ұлы күшке айналамыз. Мына қапастан аман-есен шықсақ, біздің де таңымыз атар! Келеді түн орнына жарық сәуле!.. – Жақсы сөз айттың-ау, Тәкен! – Сығай зәңгі риза болып, – Ырыс алды – ынтымақ. Бізге керегі сол! Сонда ғана мына меңіреу түнді серпіп шығамыз. Таңымыздың атқаны сол! – деді. – Иншалла, айтқаныңыз келсін! – Жарайсың, Таңжарық! – Сол таң тезірек атса екен! – Көңіліміз көтеріліп қалды-ау! «Жақсы сөз – жарым ырыс» деген осы-ау! – десіп камера іші дуылдасып барып басылды. Тұрлыбек МӘМЕСЕЙІТ.