Біз таныған төртеу...

Мақала авторы Нәзира Жәрімбетова София апайдың қолында Уәли абыйынан қал­ған ескі альбомның бірнеше бе­­ті сақталғанын айтып, сар­ғай­­ған ескі суреттердің кей­бі­рі­не тоқталып өткен. «Орал қаласында 1922 жыл­дың 11 маусымында түскен ал­ты адамның суретінің сыртына орыс тілінде: «г.Уральск 11 июнь 1922 г. Пребывание Нар. Ком. Юстиции К.С.С.Р т. Бекмухамедова. Сидят 1.За­биров, 2.Бекмухамедов, 3.Жул­дубаев. стоят 1. Зубков, 2.Альжанов, 3.Джантлеуов» деп көрсеткен (9-сурет). Шафқат Бекмұхамбетов Қазақ ат­қару комитетінің ше­ші­мі­мен 1921 жылы қазанда Заң халық комиссары болып тағайындалады. Оның тұ­сын­да Заң халық комиссари­а- ты қылмыспен күресудің тә­сіл­дерін анықтайды, өл­ке­лік халық соттарын, проку­ра­тура мен адвокатураны құ­ра­ды, сот реформасын жүр­гі­зеді, алғашқы заңдарды қа­был­дайды. Бекмұхамбетов кей­інірек прокуратураны да басқарады. Ол РСФСР Қыл­мыс­тық кодексіне ба­рым­та­шы­- л­арды жазалау, қа­лың­дық ұрлау, өлтірген адамға құн сұрау туралы баптар ен­гі­зуге мұрындық болды. Оның Заң комиссары болып тұрған 1921-1922 жылдары адам жеу­ге тыйым салу туралы құ­қық­тық өкім де қабылданды. Ш.Бекмұхамбетов 1958 жылы Ал­ма­тыда қайтыс болды...» деп жазады әріптесіміз Нәзира Жәрімбетова. Осы суреттегі кемінде төрт адамның Батыс Қазақстан облыстық «Орал өңірі» га­зе­тінің тарихына тікелей қа­ты­сы бар. Бірінші, әйгілі Мақаш правительдің талапты ұлы Шафқат Бекмұхамедов Бөкей ордасында 1917-1920 жылдары өткен қоғамдық-саяси оқиғалардың бел ортасында жүрді. Бөкей ордасы қазақтарының съездеріне белсенді қатысқан, Қазақтың 1 үлгілі атты әскер полкын жасақтауға атсалысқан. «Ұран», «Хабар», «Қазақ дұ­­рыстығы», «Дұрыстық жо­лы» га­зеттерінің бетінде Шаф­қат­тың есімі жиі айтыла­ды. Мы­салы, «Дұрыстық жо­лы­ның» №7 (1919 жыл, 2-зауза) санында «Ұлттар ісін басқаратын ко­миссариаттың қаулысы бой­ынша жалпы комиссия құ­­рылып, оның құрамына Мұхамедияр Тұңғашин, Мә­жит Шомбалов, Ғұмар Қа­раш, Хасен Бекентаев, Ғаб­- д­ол­ғазиз Мұсағалиев, Ғаб­дол­­хәкім Бөкейханов, Иса Қи­сы­қовтармен бірге Шафқат Бек­мұхамедов те кіргені» жа­зылған. Ал Батырбек Әлжановтың есімі облыстық басылымның 1920 жылдары «Қызыл ту» деген атаумен шыққан кезеңіне тікелей байланысты.  1925 жылдың желтоқсан айында Орал губерниялық пар­тия комитеті мен атқару ко­митетінің басылымы «Қы­зыл ту» газетінің шыға бас­та­ға­нына 5 жыл толған. Га­зеттің 1926 жылғы 8 қаңтар күн­гі №3 саны 5 жылдық ме­рейтойға арналып, онда басылым та­ри­­хына қатысты көптеген қы­зық мәлімет жарияланыпты. Соның бірі – «Қызыл ту­дың» бұрынғы шығарушысы Әл­жанұлы Батырбек» атты ма­қала. «Батырбектің атын біл­мей­тін біздің газет оқу­шыларымыз жоқ. Б­а­тыр­бектің еңбегі газет оқушыларымыздың көз алдында елестеп тұрса керек. Батырбек – «Қызыл тудың» баласы, «Қызыл тудың» басшысы. Батырбек «Қызыл тудың» маңайында 1920 жылдан бері болып келді. 1923 жылдары Батырбек «Қызыл тудан» қол үзіп, Орынборға оқығалы бір қыс кетіп қалғанда, «Қызыл ту» едәуір жетімсіреп қалды. Газет сиқын бұзып ала жазда­ды. Ол «Қызыл туды» жанын­дай жақсы көретін. Оның бас­қар­мада жалғыз отырып іс­те­ген күндері де болды.  Ол кез қатте 1920 жыл мен 1925 жылдың арасы қа­зақ азаматтарының қазақ га­зетіне мойын бұрмайтын кезі еді. Әсіресе Орал азаматта­ры «Қызыл туды» газет деп есеп­темей, оған қол ұшын бер­мей жүрген. Міне, сол уа­қыт­тарда жалғыз Батырбек бар еңбегін, жанына батқан ау­руына қарамастан, ортаға тар­тып жүрді. Ол «Қызыл ту­дың» өзегі еді...» деп жазады га­з­­еттің сол кездегі редакторы Ра­хым Сүгірұлы. Біз Батыс Қазақстан об­лыс­тық газеттерінің тарихын зерттей жүріп Батырбек Әл­жановтың саяси қуғын-сү­р­гінге ұшырағанын анық­та­ған­быз. Ұлттық қауіпсіздік ко­митеті Батыс Қазақстан об­лыстық департаменті ар­хи­вінде сақталған Батырбек Әл­жа­новқа қатысты жеке іс мате­ри­алымен (Арх. №П-00309, 6-қор) таныстық. 1895 жылы Орал облысы, Теректі ауданы, Қабылтөбе ауылдық округінде туған Әлжанов Батырбек Хайроллаұлы 1938 жылғы 27 қаңтарда алынған алғашқы тәп­тіште-ақ өзінің «ҚКП БҚО комитетінің бұрынғы хат­шысы Құрамысовтың үгі­ті­мен контрреволюциялық ұлт­шыл ұйымға мүше болып кір­гендігін» «мойындаған». Оған РСФСР Қылмыстық ко­дексінің әйгілі 58-бабы, 2, 7, 8, 11-тармақтары бойынша айып тағылып, сол жылдың 13 қарашасында 10 жылға бас бос­тандығынан айыруға, 5 жыл саяси құқығын шектеуге жә­не жеке мүлкін тәркілеуге үкім кесілген.  Батырбек Әлжанов 1940 жылдың 9 желтоқсаны күні Севостлагта қаза тапқан. Жоғарыдағы суретте оң жақ шетте түрегеліп тұр­ған адам «Джантлеуов» деп бел­гіленген. Бұл – Алаш қо­з­ғалысына қа­ты­су­шы, Орал облысында оқи­тын қазақ оқушыларының «Ақ­ниет» өзара көмек қоға­мын құрушылардың бірі, Орал РК(б)П губерниялық ко­ми­­тетінің үгіт-насихат бөлімі мең­герушісінің орынбасары (1921, қазан – 1923, мамыр), губ­комның бюро мүшесі, «Қызыл ту» газетінің жауапты ре­дакторы болған (зерттеуші Мақсат Тәжімұраттың де­ре­гі) Шайхы Жантілеуов деп бі­ле­міз. 1921-1923 жылғы «Қы­зыл ту» газетінің бі­раз санына «Жауапты ре­дактор Жантілеуов, редак­тор Әлжа­нов» деп қол қой­ыл­ған. Орал қа­ласында қазақ тілінде газет шығару аса қиын болған ке­зеңде «Қызыл тудың» бү­кіл жүгі осы қос азаматтың ­иы­ғында болған.  Бұл сөзімізге дәлел ре­тінде «Қызыл ту» газе­ті­нің 1923 жылғы 16 мау­сым­да­ғы 24 (105) санында жа­рия­лан­ған «Оралда бас­па­сөздің хәлі» ат­ты мақаладан үзінді келтіре ке­тейік: «Осы уақытта Орал губерна­сында екі газета шығады. Біреуі «Красный Урал» – орыс тілінде. Біреуі «Қызыл ту» – қазақ тілінде. Орыс газетасы күнделік уақытымен 4 бетті бо­лып шығады. Қаріптері, баспа қызметкері жеткілікті. Басқармасының өзінде 5 кі­сі қызмет етеді. Біреуі бас­қа­рушы, біреуі орынбасары, бір­еуі хатшысы, тағы керекті ма­қала жазып жүретін екі қызметкері бар. Бұлардан басқа әр мекемеден болмаса әншейін кісіден күніне 10-15 мақала түсіп тұрады. Ол бас­қар­мада отырған 5 қыз­ме­т­ке­рі газета қызметінен басқа жұ­мысқа қатынаспайды.  «Қызыл ту» газетасы жұма­сын­да бір рет ақсай басып екі бетті ғана болып шығады. Бас­қар­масында екі кісі қызмет ете­ді. Басқарушысының не­гізгі қыз­меті губерналық ор­тақ­шыл комитетінде болып, газета қыз­метін басқару ғана міндет етіл­ген. Екіншісі орысша оқы­ма­ған мұғалім, хатшысы бар. Ол орыс газеталарынан хабар аударып тұруға да онша х­ә­лі келмейді. Қазақстанда шық­қан газеталардың ішінен ға­на ха­барлар тізіп отырады. Бас­қа гу­берналық кең­се­лерден қа­зақ­ша жазып бе­ру түгілі, саған керекті ма­қа­ланы орысша тілде болса да жібермейді. Әншейін кі­сі­ден губерналықта болсын, үйездерден болсын, айында жалғыз мақала басқармаға түспейді». Міне, «Қызыл тудың» сол кез­дегі басқармасында (ре­да­к­- ­циясында) қызмет еткен екі адам – Әлжанов пен Жан­ті­леуов еді. Енді осы естеліктің бәрінің шы­ғуына себеп болған Уә­ли Забиров кім? Смағұл Са­дуақасов, Сұлтанбек Қожа­нов, т.б. сынды ұлт зиялыла­ры «жан дос», «құрметті» деп си­пат­таған Уәли Аб­драх­ман­ұлы Забировтің де тегін адам бол­ма­ғаны түсінікті. Әріптесіміз Нәзира Жә­рімбетова Уәли Қостанайға кел­­ген кезде Мұхаметжан Се­ралин редакторы, Бейімбет Май­лин жауапты хатшысы болған «Ауыл» (қазіргі об­лыс­тық «Қостанай таңы» га­зеті) газетін шығаруға ат­са­лысқанын жазған. Бұл, әри­не, шындыққа сай келеді. Өйт­кені, Уәли Забиров Орал қа­ласында да газет шығару ісі­мен айналысқан болатын. Бұл жөнінде Әмірғали Ипмағамбетов өзінің «Қызыл ту» газетінде (8.01.1926, №3) жа­рияланған «Есімде қал­ған­дар» мақаласында былай дей­ді: «Орал губернесінде қазақ тілін­де баспасөз төңкерістен соң ғана дүниеге шықты. Одан бұ­рын шыға түсіп жоғалып кеткен «Қазақстан» газетін ес­ке алмағанда, газет атын ес­ті­геніміз жоқ-ты. ...1919 жылдың сен­- те­бр-октабр айларында Орал гу­бернесі қазақ-орыс жандаралдарынан, Алаш-Ордадан құтылып, кеңес орнағаннан кейін Текеде қазақ тілінде газет шығару керек болды.  Ең әуелі «Сахара таңы» газеті шықты. Мұның басқар­ма­сында қазақтан жазушылар аз болды, көбі татар еді. Сон­дықтан газеттің тілі татарша да емес, қазақша да емес, былық болды. Шығарушы Забирұлы Уәли еді. «Сахара таңының» өмірі ұзын болмады, 3-4 саны шықты да, тоқтап қалды...» Міне, кейбір деректерде Батыс Қазақстан облыстық «Орал өңірі» газетінің Орал қаласындағы тарихын «Са­хара таңынан» бастайтынын көретінбіз. Өкінішке қарай, бұл газеттің ешбір саны қолы­мыз­ға тимеді, архивтерден та­былмады. Жоғарыдағы Әмір­ға­ли Ипмағамбетовтің жазуына қарағанда, Уәли Забиров осы «Сахара таңына» редакторлық еткен болады.   Әріптесіміз Нәзира Жә­рім­бе­това «Уәли Қазақстан өл­ке­лік партия ұйымының жол­да­масымен Ленинградтағы ас­пирантураны бітіргеннен кей­ін, сонда ғылыми жұмысқа қал­­дырылған. Уәли Забировтің бітір­гені Ленинград уни­ве­р­си­те­тінің аспирантурасы бо­луы мүм­кін» деп жазады. «Уә­ли Забиров Ленинградта ұс­та­лады, туыстары оған та­ғыл­ған айыптың қандай екенін әлі күнге білмейді», дейді автор. Біз «Жертвы политического террора в СССР» (СССР-да­ғы саяси террор құрбандары) ат­ты сайттан Забиров Уәли Аб­драх­манұлына қатысты мы­надай мәліметтерге тап болдық: 1897 жылы Орал қаласында ту­ған, ұлты татар, медресе жә­не СССР Ғылым академиясы Шығыстану институтының ас­пирантурасын бітірген, СССР Ғылым академиясы Тарих инс­титуты Ленинград бөлімінің аға ғы­лы­ми қызметкері, мекен­жа­йы Ленинград қаласы, Уни­­вер­си­тет жағалауы көшесі, 5-үй, 14-пәтер. 1936 жылдың 14 тамы­зында тұтқындалған. 1937 жылы 4 қарашада атылған. Жерленген жері – Сандормох мекені, Карелия». Тағы бір деректе, жоғарыда айтылғандарға қоса, «түрколог, тарихшы және археограф, Орта Азия жоғары техникалық мақта жо­ғары оқу орнында жұмыс­шы фа­культетінің деканы, Шы­ғыс­та­ну институтының қыз­мет­кері» деп көрсетілген. ...Әрине, қазақ тарихында зерт­теушілердің шам жарығы түс­пей жатқан ақтаңдақтар әлі көп. Біз баспасөзде жария­лан­ған бір сурет бойынша ғана білетіндерімізді ортаға салып отырмыз. Біз таныған төртеу де кейін отыз жетінің қанды ора­ғына түсті, зардабын шекті. Дәл осы суретте Шафқат – 30 жаста, Уәли – 25-те, Батырбек – 27-де, Шайхы – 24-ақ жаста екен... 

Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ,

«Егемен Қазақстан»

ОРАЛ