Жанболат Аупбаев. Үлгі

60-шы жылдар – соғыстан кейінгі қайта өрлеудің алғашқы кезеңі. Жұрт жаңадан ес жинап жатты. Дегенмен, өкініштердің орны толмай тұр. Көш бастайды деген аза­маттар көп еді. Амал не, майданнан оралған жоқ. Қай жаққа қарасаң да тап­шы­л­ық. Жоғары білімі барлар жоқ­тың қа­сы. Басқа аймақтың түлектері Нарын­қол­­ға қайдан келсін?! Әркім өз жерінен ар­т­ылмайды. Міне, осындай шақтарда оқу іздеп Алматыға кеткен ағалардың алды туған жерге ту тігеміз деп оралды. Ел-жұрт ерекше қуанды. Орнында бардың оңалғанына шүкіршілік етті. Қала мәдениетіне сай киінген білімді де білікті жігіттер әсіресе, ауыл балалары біздер үшін нағыз үлгі еді. Ағаларымыз Нарынқолына жалғыз кел­мепті. Жандарында құдай қосқан қо­сақ­тары бар. Қаланың сұлулары. Жең­ге­­леріміз текті жерден шыққандарын дә­лелдеді. Үлкендердің алдынан қия өтпейді. Азаматтарының елі мен жерін жігіттерінен кем сүймейді. Күні ертең осы әулеттің ұрпағына ана болатындарын біледі. Прораб Меліс Бұғыбаевтың қа­сында Түй­мен әпкеміз жүр. Орман шаруа­шы­лы­ғының инженері Болат Мәмбетов Дәмет жеңгемізбен бірге. Дәрігер Мұхтар Әлімов өзі секілді маман Майра тәтеммен қол ұстасқан. Ал зоотехник Құдайберген Те­гінбаев аға мен Алтын апай ше? Бұл кі­сі­лердің саны аз болғанымен, өнегесі саз-ды. Айналасын білім мен мәдениетке баулитын тастүйін шоғыр болатын. Біз, мектеп оқушылары, енді сабақты бұ­рынғыдан да жақсы оқуға ұмтылдық. Ар­манның ақиқатқа айналатынына сене бас­тадық. Ағалардай болу қолымыздан ке­летін сияқты.  «Жақсыдан шарапат», деген рас-ау. Алдыңғы толқын өнегесінің әсері менің өміріме де нәтижесін берді. ҚазМУ-дың жур­налистика факультетінің студенті атан­дым. Ауылдың қарапайым ұстасы – әкем Әлихан бәрін үндемей отырып се­зе­тін. Осынау өнегелі жігіттерге ол кісі де дән риза. «Ағаларыңа ұқсап жолыңды тап­саң, еліңе еңбек етсең – жарадың», – деді оқуға түсіп келгенімде басымнан сипап. Ұмытпасам, 1970 жыл. Аудандық «Со­вет­тік шекара» газетінен Мұхтар ағаның су­ретін көрдім. Әдемі фото бірінші бетте тұр. Бас дәрігер болған соң солай еткен шы­ғар дедім. Мына кереметті қараңыз! КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен ағамыз 1000-ға жуық отаны сәтті жасағаны үшін Ленин орденімен ма­ра­­патталыпты. Шалғай аудандағы ұйым­­дас­­тырған жұмыстары да жақсы жа­ғынан ата­­лыпты. 33 жастағы дәрігерге үкі­­меттік дә­­режедегі мұндай құрмет көр­се­ту ол кезде сирек кездесетін оқиға. Бұдан кейін Мұх­тар ағаның тұлғасы мен үшін тіптен би­іктей түсті. Бір жолыққанда ағамызға сұрақ қой­дым. – Хирург үшін әрбір отаның жөні бө­лек. Үзілгелі тұрған өмір жібін алтын қол­дарыңызбен жалғайсыздар. «Айтамыз сіз­ге, мың алғыс!» дегендей, мың алғысты ар­қа­лаған азаматсыз. Сонда да сол оталардың ішінде икемге әрең көнген күрделісі болды ма? – дедім. – Хирургтің әр күні өмір үшін күреспен өтеді. Біздің жұмысымыз сегіз сағаттық мөлшерге сыймайды. Кейде тәулік бойы аяғыңнан тік тұрасың. Бірақ шаршауға, жалығуға, ренжуге хақың жоқ. Дегенмен, мына оқиға менің есімнен кетпейді, − деп сөзін жалғады ол кісі. – Бірде Сарыбастау елді мекенінен шұғыл шақырту келді. Ленин атындағы колхоздың жылқышысы әл үстінде. Жергілікті дәрігерлердің шамасы жетпеген. Жылқылы ауыл алыста, аяқ жетпейтін таудың биік бөктерінде. «Жедел жәрдеммен» әрең жеттік. Ту­ыс­тары күдерін үзгендей халде екен. Әупірімдеп жүріп ауруды ойға түсірдік. Менің болжамым бойынша кесел ішекте. Үлгеріп емханаға әкелдік. Көз ілеспейтін жылдамдықпен құрал-жабдықтарды дайындап жатырмыз. «Асыққанда ағаттыққа ұрынба. Дәрігер қателесуге болмайды»,− деймін іштей күбірлеп. Жігіттің жігері мен қуаты өте мықты екен. Тоқ ішегі түйіліп, ащы ішекпен жал­ғасқан тұсы жарылыпты. Соның бә­рін тазалау оңайға түскен жоқ. Майра жең­гең өз кәсібі бойынша қан айналымын рет­теді. Арпалыс бес сағатқа созыл­ды. Сау­сақтарым қарысып қалды. Тізе­мнің дірілдегенін соңында ғана бай­қа­дым. Жей­деме сіңген тер арқамнан өтіп шыл­қыл­дап тұр. Ең бастысы, науқас ажалдан аман қалды. Ұзамай құлан-таза айықты, – деді. Мұндай эпизодтар хирург өмірінде жүздеп саналады. Мұхтар Әлімов 1962-1977 жылдар аралығында Нарынқол аудандық емханасында дәрігер, бас дәрігері болды. Ота жасаумен бірге, сан түрлі жұмыстарды ұйымдастырды. Өзекті мәселелердің түйіндерін шешті. Әсіресе, медбикелердің жетіспеуі алаңдататын. Сол кездегі бұл буынның өңір бойынша қамтылуы 35-ақ пайыз еді. Жүре келе мұның да оңтайлы жолын тапты. Халықаралық «Қызыл крест және жарты ай» қоғамының Алматыдағы бөлімшесіне барды. Олардың медбикелер дайындау ісіне көмек көрсетуге мүм­кін­діктері бар екен. Ол заңға да, ережеге де қайшы келмейді. Сөйтіп, бүгінгі тілмен айтқанда арнаулы грантты жеңіп алды. Бұдан соң аудандық емхананың қа­сы­нан медбикелер дайындайтын курс ашы­лады. Оқытушылары – Мұхтар Әлі­мовтің өзі бастаған жоғары білімді жер­гі­лікті дәрігерлер. Аудандық емханада тә­жі­ри­белік үйренуден өтеді. Сөйтіп, екі жыл­дың ішінде 50 медбикенің куәлік алғаны бар. Барлық емханалар орта буын кадрлармен қам­тамасыз етілді. Сол жылдардағы бұл курс «Әлімовтің мектебі» деген атпен ел­дің есінде қалды. Іскер жанға сұраныс көп. Облыс бас­шы­лығының Мұхтар Әлімовке ықыласы ау­ды. Тұрғындары мол, халқы көп ұлтты үл­кен өңірге қызметке жіберілді. 1977 жы­лы Талғар аудандық емханасына бас дәрі­гер болып бекітілді. Сол жұмыста жү­ріп, облысқа аты танылды. Абыройы ас­қақ­тады. Қазір Талғардың орысы мен қазағы, түрігі мен ұйғыры хирург Мұхтарды туған бауырларынан кем көрмейді. Өйткені, дәрігер беделі соған барынша лайық. «Егеменнің» Алматыдағы бөлімшесін басқарған әріптесім Қорғанбек Аманжол Талғарда тұратын. Жұмысқа сол жерден қатынап келіп істейтін. Сондықтан ара-тұра ауданның қоғамдық жұмыстарына кө­мектесетіні бар. Аудандық ардагерлер ке­ңесінің төрағасы Мұхтар Әлімовті жақ­сы таниды.  – Ортақ танысымыз той жасап, мейрам­ханада бас қостық. Үзілісте сыртқы залғ­а шығып, қатар отырдық. Жаңалық ай­тыс­тық, хал сұрадық. Сол кезде әдемі ки­інген көркем келіншек ағамызды көріп, біз­ге бұрылды. Жарқылдаған дидармен мей­ір­­- лене амандасты. Іле-шала екінші әйел за­ты да Мұқаңа бас иіп, ерекше ілтипат көр­сетті. – Туыстарыңыз ба? – деп сұрадым. – Туыстарым емес, нарынқолдық жер­лестерім. Мен оларды көрмегелі қай заман. Екеуі де жап-жас қыздар еді. Енді мі­не, біздің өкшемізді басуға жақындап ке­леді. Алғашқы қарындасымның фамилия­сы ұмытпасам Нұрметова ғой деймін. Оның: «Шешем сізді аузынан тастамайтын еді», − деуінің жөні бар. Осы қызы оқуға түсе алмаған көп балалы ана маған келіп көмек сұ­рады. Қолдан келсе неге қолғабыс етпес­ке? Қызды шақырып әңгімелестім. Білім қу­атын түрі бар. Өзіне лайық жұмысқа ор­наластырдым. Көктемде арнайы жолдамамен медучилищеге жібердік. Әрі қарай өзі-ақ алып кетті. Қазір мына Тұздыбастауда тіс дәрігері. Ал екінші адамды бәлкім сен де бі­ле­тін шығарсың. Күлән Омарова. Маман­ды­ғы дәрігер-педиатор. Медицина ғы­лым­дарының докторы, профессор. Инс­ти­туттан кейін еңбек жолын туған жері На­рын­қолда, аудандық ауруханада бастады. Өте алғыр, ісіне берілген жан еді. Талантты жасты қолдадық. Кейін Алматыға қоныс аударды. Әрине, Күлән өз биігіне қажыр-қай­ра­ты­ның, еңбегінің арқасында көтері­лді. Соңғы қызметі – республикалық балалар педиатриясы ғылыми-зерттеу институты директорының орынбасары. Кешегі ауыл қызының алған асуы міне, осындай. Менікі ол кезде оны жай ғана демеу ғой. Ал мәдениетті, зиялы адамдар сенің өз ке­зін­дегі кішкентай көмегіңді ұмытпайды, ай­тып жүреді, – деп күлді.  Қалай айтсақ та, сенің Мұхтар Әлімов ағаң тегін қазақ емес. Халықтың шынайы ықы­ласына бөленген жан. Бұлай болу кез-келгеннің қолынан келмейді, – деді Қор­ғанбек Аманжол. ...Енді жоғарыдағы 70-жылдардағы су­ретке қайтадан оралайын. Алматыға іссапармен келген Мұхтар аға міндетті түрде уақыт тауып Нарынқолдан оқуға түскен жастарды іздейтін. Ағаның тапсырмасымен кластасымыз Алтай Құмғанбаев қыз-жігіттерді түгендеп, бәрін бас пошта­ның алдына жинайтын. – Менің студент бауырларым! Оқу оңай емес. Соның әр сәтін бос жібермеңдер. Ау­ылда ата-аналарың, үміт еткен ел-жұрт­тарың күтіп отыр, – деп әңгімеге ша­қыратын. «Қаракөз» кафесіне апарып дас­тарқан жаятын. Бір рет емес, Алматыға кел­ген сайынғы дағдысы осылай еді. Ау­ыл­дың балалары бауырмал болсын, бірін-бірі іздеп жүрсін деп көрсеткен үлгісі екен ғой. Сөйткен абзал аға Мұхтар Әлімов мі­не, қанша уақыт өтсе де жоғарыдағыдай үр­ді­сінен әлі жаңылған жоқ. Алыстағы біз­бен жылына бір рет хабарласып тұра­ды. Таяуда кезекті іссапардан оралсам жі­гіт­тер: «Сізге Мұхтар ағаңыз телефон шал­ды. Амандығыңызды сұрады. Басқа бұй­ымтайы жоқ», – деді. Қатты толқыдым. Мы­нау қым-қуыт заманда сонау 2500 ша­қы­рымнан інілерін ұмытпай іздеудің өзі ға­ни­бет қой! Иә, ол кісі қашанда, қай кезде де үлгі көрсетуден бәрібір алда келеді. Аман болыңыз, аға! 

Жанболат Аупбаев,  «Егемен Қазақстан»

АСТАНА