Бас басылымда шекаралық аудандардың ахуалы туралы жарияланған мақалалар («Шекаралық аудандар бірі озып, бірі тозып тұр», А.Қасым, 6 ақпан, 2017 жыл, «Ауылды мектеп сақтайды, мектепті кім сақтайды?», Қ.Құттымұратұлы, 21 ақпан, 2017 жыл) оқырмандар ойынан шығып, оған ой қосушылардың да аз болмауы бұл мәселенің кешенді шешілуі қажеттігін білдірсе керек. Осы орайда Жетісу жерінен келген төмендегі пікірлерді назарларыңызға ұсынуды жөн көрдік.
Беделбек СҮЛЕЙМЕНОВ, Алакөл ауданының құрметті азаматы, бұрынғы Үйгентас ауданы әкімінің орынбасары:
– А.Байтұрсынұлының «Ел бүгіншіл, менікі – ертең үшін!» қағидасымен үндес Президент саясатын қолдайтын азамат ретінде бас газетіміздің шығыс және батыс шекаралық аймақтар тұрғындарының мұң-мұқтажы, тұрмыс-тіршілігі жайлы көтерген келелі мәселелері орынды, жұртшылыққа ой салатын толғандырар тақырып екенін жеткізгім келеді. Дәл осы ахуал көрші мемлекеттермен, әсіресе Қытаймен шекараның ұзына бойына қоныстанған әр елді мекенге де қатысты. 2011 жылы Сенат депутаты Қуаныш Сұлтанов Қытаймен шекараны бойлай орналасқан Нарынқолдан Катонқарағайға дейінгі аралықта 400 мыңға жуық халық қалғандығын айтты. Соның ішінде Үйгентас өңірінде 1991 жылмен салыстырғанда 47 мыңнан 20 мыңға дейін азайған. Аудан орталығы болған Қабанбай ауылында сол жылдары 14 мың тұрғын болса, 2017 жылы 6 мыңға жетер-жетпесі қалған. 1991 жылы 32 мектепте 12 мыңға жуық оқушы болса, 2017 жылы мектептер саны 21-ге азайып, 4044 оқушы қалды. Айпара, Жауынгер, Кеңес, Жамбыл, Карл Маркс, Мальчат, Шілікті, Бостандық, Шымбұлақ, Майқан, Жүнжүрек, барлығы 11 мектеп жабылды. 9 мектептің жанындағы интернаттың біреуі ғана қалды. 18 балабақшада 4 мыңнан астам бала тәрбиеленсе, қазір күрделі жөндеуден өтіп, қалпына келтірілген бесеуінде бар болғаны 380 бүлдіршін тәрбиеленуде. Шекараны халық күзететінін ескерсек, шекара аудандарын өркендету туралы мемлекеттік арнайы бағдарламаның қабылдануы кезек күттірмейтін, ел қауіпсіздігіне тікелей байланысты өзекті мәселе. Осы орайда құзырлы органдар өкілдерінен құралған жұмыс тобы шалғайдағы шекара шетінде, әсіресе Нарынқол, Үйгентас, Мақаншы, Катонқарағай өңірлеріндегі елді мекендерді аралап, халықпен бетпе-бет кезігіп, мәселенің мән-жайын сараласа деген ұсынысым бар.
Әділғазы МҰҚАНОВ, еңбек ардагері:
– Мен ұзақ жылдар партия, кеңес, шаруашылық саласында қызмет атқардым. Қазір зейнеттемін. Бүгінде өзім тұрып жатқан Лепсі ауылы патша заманында 33 мың халқы бар гүлденген шаһар болған. Орыс көпесі Пугасовтың кірпіш, ағаш, тері, спирт зауыттары туралы әлі күнге дейін ел-жұрт аңыз қылып айтады. Осы өңір жайлы А.Янушкевичтің күнделіктері мен хаттарында, Иран шахтарының естеліктерінде, жерлесіміз, КСРО ұлттар палатасын басқарған, мемлекеттік және халықаралық Джавахарлар Неру атындағы сыйлықтың лауреаты Ә.Әлімжановтың «Көгілдір тауларында» келістіре баяндалған. Кеңес билігі орнаған жылдары Үржар, Мақаншы, Таскескен, Бөрілітөбе, Сарқан, Үйгентас, Алакөл аумақтарын қамтыған губерния орталығы мәртебесінің Лепсіге берілгені бекер емес. Соңғы жылдары әлеуметтік нысандардың қалпына келтірілуі, жаңа жұмыс орындарының ашылуы, жаппай көшудің саябырсығаны байқалады. Мектеп күрделі жөндеуден өтті, дарынды спортшылар дайындайтын мектеп-интернат іске қосылды. Сонымен қатар белгілі кәсіпкер, осы өңірдің тумасы Бауыржан Оспановтың бастамасымен мұғалімдер қалашығы салынып, 16 пәтерлі 9 үй бой көтерді. Көшелерге шамдар орнатылып, асфальт төселді. Лепсінің әйгілі балын өңдейтін, құтыларға құятын цех жұмыс істеп тұр. Мемлекет басшысының тікелей қамқорлығымен Іле Алатауынан Тарбағатай-Алтай тауларына дейінгі орманды-таулы аймақтарда Жоңғар Алатауы мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің Лепсі және Көкжар филиалдарының ашылуы 100-ге жуық адамның жұмыспен қамтылуына ықпал етті. Осы мемлекеттік мекемелердің мүмкіндігін ұтымды пайдалану мақсатында кейбір шектеулерді алып, бұрынғы экотуризмді мемлекет меншігіне қайтарып, жеке қалтаға түсіп жатқан қомақты қаржыны мемлекет қазынасына бағыттайтын уақыт келді. Сондай-ақ «міндетіміз – табиғатты ғана қорғау» деген шектеумен жүрген ұлттық парктер мен Ауыл шаруашылығы министрлігіне қарасты орман және аң шаруашылығы мекемелерінің қызмет аясын кеңейтіп, қосалқы шаруашылықтарды ашу (ағаш өңдеу, жеміс-жидек қабылдау, дәрілік шөптер өңдеу цехтары) өзін өзі ақтайтын пайдалы іс болары сөзсіз. Сонымен бірге жоғары санатты су құрылысы инженері ретінде айтарым, Тентек, Ырғайты, Ағынықатты, Лепсі сияқты тау өзендеріне су электр стансалары каскадын салуды жедел қолға алса, Жоңғар қақпасына жел электр стансасын орнатса, арзан электр энергиясын алуға және шетелге экспорттауға мүмкіндік туар еді. Сарқан қаласына көшкен шекара қызметінің Лепсі комендатурасын кері қайтарып, жол қатынасын жеңілдету үшін тікұшақтар мен шағын ұшақтар қонатын Лепсі және Қабанбай әуежайларын қалпына келтірсе деген мәселелер де көптің көңілінде тұр.
Владимир КОЛОМЫЦЕВ, Сапақ ауылының тұрғыны:
– Жасым 80-ге жақындап қалса да үйренген кәсібім – мал өсірумен айналысамын. 1997 жылы жаппай жекешелендіру кезінде кеңшардан тиесілі жер, мүлік, аздаған мал алып бөлініп шыққанмын. Қазір шаруашылығымда мал басы өсті – 80 жылқы, 129 ірі қара, 120 қой, 80 бас шошқа бар. Оның үстіне қаз, үйрек, күркетауық сияқты құстарды да өсіремін. Ет-сүт өнімдерін Қабанбай мен Үшарал базарына апарып сатып жүрмін. Елбасы айтқандай, тұтыну кооперативтерінің негізінде дайындау мекемелері ашылса, қарапайым шаруа адамының өндірген өнімі делдалдардың араласуынсыз, қосымша үстемақысыз ел-жұрттың дастарқанына жетер еді.
Былтыр мал басын асылдандыру жобасына қатысып, екі асыл тұқымды бұқа сатып алдым. Бұқаның әр басына 150 мыңнан шыққан шығынымды мемлекет қайтарып берді. Тозып бара жатқан ауылымыздағы салынғанына 40 жыл болған Сапақ орта мектебі жөндеуден өтті, жаңа су құбыры үстіміздегі жылы іске қосылатындығы, көшелерге асфальт төселетіндігі қуантты. Алайда ауылдық округке қарасты Сапақ, Бибақан ауылдарындағы мәдениет-сауда ошақтарының жабылуы, кеңшардың тарауы, тұрғындар санының күрт төмендеуі, жұмыссыздық салдарынан жұрттың жан-жаққа көшуі тоқтамай тұрғаны алаңдатады. Оның үстіне күнделікті қажетті тауар бағасының қалалармен салыстырғанда бірнеше есе өсуі, әсіресе, көмірдің тоннасы 10 мыңнан 20 мың теңгеге жетуі, электр қуатының қымбаттығы қабырғамызға батады.
Тұрсынбай КЕНЖЕБАЕВ, еңбек ардагері:
– Шекараның өтінде орналасқан бос қалған елді мекендерді қалпына келтіру үшін экспортқа бағытталған түрлі кәсіпорындар мен өндіріс ошақтарын үлкен қалалар маңына сала бермей, мемлекеттің қолдауына мұқтаж, қияндағы жұмыс орындарының жоқтығы салдарынан қаңырап қалудың аз-ақ алдында тұрған ауыл, аудан орталықтарына алып келу керек. Президент айтқандай, ауылға деген көзқарасымызды жауапты түрде сезініп, әр өңірдің ерекшеліктерін, басымдықтарын ескере отырып, кезінде ғылыми-зерттеу институттарымен дәлелденген, негізделген экономикалық тиімділігі жоғары кәсіпорындарды ашу үшін мемлекет тарапынан шетелдік және отандық ірі бизнес құрылымдарын инвестиция құюға шақырса және оларға шекара аймақтарына ақша салып, өндіріс орындарын ашқаны үшін түрлі жеңілдіктер берілсе, шекара шебіндегі ахуал түзелер еді. Мысалы, Үйгентас өңіріндегі қазба байлықтар, тау өзендері, табиғи таза өнімдерді өндіру мен өңдеу бағытындағы жұмыс көздері ашылса, жоспарлы түрде ірілі-ұсақты өндіріс ошақтары бар жаңа үлгідегі агроқалашықтар салу арқылы жұмыссыздық жойылса елдің қалаға көшуі де тыйылар еді.
Болат ҚОШҚАРОВ, Алакөл ауданының құрметті азаматы:
– Мемлекет басшысының әр Жолдауында аграрлық сала ескерусіз қалған емес. Биыл ауылшаруашылық секторы экономиканың жаңа драйвері ретінде анықталды. Мақсат – made in Kazakhstan брендін қалыптастыру. Яғни, халықаралық нарықтағы бәсекеге шыдас беретін таза өнімдер өндіруге жол ашу. Ескеретін негізгі мәселе – әр аумақтың өз брендін анықтау. Мысалы, солтүстік өңірлердің тауарлық белгісі бидай болса, оңтүстік өңірлерде –күріш, мақта.
Ауылды қолдауға бөлініп отырған қомақты қаржыны қолжетімді ету үшін агросекторды тікелей қаржыландыру керек. Яғни ортадағы делдал мекемелерді оңтайландырып, мемлекеттің құзырында болған бұрынғы агроөнеркәсіп банкін шекаралық аудандарда ашу арқылы жүзеге асырған жөн. Сонымен қатар шеттегі ағайындарды 5-10 жылдық квотамен елге әкеліп, бос қалған ауылдарға шоғырландыру да тиімді болар еді. «Дипломмен – ауылға» бағдарламасымен келетін жас мамандардың жалақысына 50% үстеме қосып, 5-10 жылға жіберсе, жас отбасыларына әрбір дүниеге келген нәрестеге беріліп жүрген жөргекпұлды, кәмелетке толғанша төленетін жәрдемақыны көбейтсе, жалпы, мемлекет тарапынан беріліп отырған жеңілдіктердің тізімін ұлғайтып, ауыл халқы үшін аясын кеңейтсе ауыл тозбай – озар еді, қора – төрт түлік малға, мектеп – балаға толар еді.