Немістің атақты кино теоретигі Зигфрид Кракауэрдің «Коммерциялық кино мен көпшілік психологиясы өзара байланысты және ол спираль тектес болып келеді» деген пікірі бар. Шынында да, коммерциялық кино мен көпшілік, яғни көрермен психологиясының арасында қандай байланыс бар?
Әдетте коммерциялық киноның көздейтіні де, басты мақсаты да – қаражат, тек қаражат табу ғой. Қайткен күнде де көпшіліктің аңсарын ауғызып, кинотеатрларға көрерменді көбірек жинау. Залдар лық толған сайын, көздегені де жақындай түседі.
Кәдуілгі базардағы сатушы дерсіз. Сатушы тұтынушының көңілін таба алатындай неғұрлым ептірек, пысығырақ болса, соғұрлым оның жанына адам жиналғыш келеді. Адам көбірек жиналса, тауары да жылдамырақ сатылады. Ең бастысы, сатушы ептілеу болған сайын, қандай тауардың өтімді екеніне және тұтынушы психологиясының қыр-сырына мейлінше қанық деген сөз. Тіпті тауары сапасыздау болса да, бетін сүртіп, жылтыратып қоюы мүмкін. Әйтеуір сатылып кеткенше, уақытша болса да, өңін жоғалтпаса соның өзі жетіп жатыр. Бүгінгі біздің коммерциялық кино мен көрермен арасындағы байланыс кейде осы сатушы мен тұтынушының ара-қатынасын елестетеді.
Жуырда «Хабар» телеарнасында көрсетілген бір бағдарламада соңғы екі-үш апта бойы прокатта жүріп жатқан коммерциялық фильмнің («Брат или брак») продюсері: «Қазіргі көрерменнің сұранысына сай фильм түсіруге тырысамыз» деді. Шынында, бүгінгі көрерменнің сұранысы қандай? Әлбетте бұл сұрақтың жауабын «көрерменнің сұранысына сай түсірілген» сол фильмдердің өзінен табатынымыз хақ. Нақтырағын айтсақ, қазіргі таңда елімізде түсіріліп жүрген коммерциялық фильмдердің көрермені мен оның талғам-талабы, сұранысы телеарналардағы ойын-сауыққа құрылған түрлі бағдарламалар, әзіл-сықақ театрларының қойылымдары, телесериалдар, шетелдік түрлі жанрдағы коммерциялық фильмдердің «шекпенінде» тәрбиеленіп шықты деуіміз керек. Яғни, қазіргі коммерциялық фильмдер – еліміздің соңғы жылдардағы аудио-визуалдық кеңістігінің жалпы көрінісі. Байқағанымыздай, коммерциялық фильм, көрермен сұранысы, аудио-визуалдық кеңістік бірін-бірі әсер етіп, өзара байланысып жатыр. Көрерменнің басым көпшілігінің назары да осы фильмдерде. Өйткені өзге фильмдерге қарағанда, олардың алты қырдан асып, жетінші қырға барып жығылатын мықты жарнамасы бар. Кинотеатрларда ғана емес, кейбірі тіпті телеарналардан көрсетіліп, бағдарламалар ұйымдастырылады, мақалалар жарияланып, әлеуметтік желілерде қызу талқыланады. Нәтижесінде, жақсы жарнаманың көмегімен, ол фильмдердің көрерменге жетуіне мүмкіндік молынан туып жатады. Тіпті, соңғы кездері көпшілік үшін қазақ киносы осы коммерциялық фильмдермен шектелетіндей әсер қалдырады.
Бұған қуануымыз керек пе, әлде ойланатын мәселе ме? Қуанайын десең – телеарналар мен шетелдік, әсіресе америкалық дүниелердің ықпалымен дүниеге келген бұл фильмдердің көпшілігі кинотеатр залында отырған көрерменнің қолындағы попкорн мен кока-коланы еске түсіреді. Екеуінің де дәмі тәтті секілді, бірақ зияны болмаса, еш пайдасы жоқ. Нәрсіз. Махаббат тәлкегін арқау еткен сол баяғы таптаурын сюжет, ертелі-кеш отандық телеарналардың экранынан түспейтін әзіл-сықақ театрларының актерлері, КВН ойыншылары, әншілер, бір фильмнен екіншісіне «көшіп жүретін» «жұлдыздар», дөрекі әзілдер мен ыржалақ күлкілер, көшенің сөзіне құрылған мәнсіз диалогтар, шұбалаңқы тіл... Осындай дүниелердің көрермен тарапынан «қазақ киносы дамып бара жатыр» деген мағынадағы пікірді айтқыздыруының өзі шын мәнінде алаңдатады. Әлбетте, тек қаражат табуды көздейтін дүниеден үлкен өнерді талап етудің өзі ақылға қонымсыз екені белгілі. Осы тұста біздің аудио-видео кеңістігімізде жақсы киноға (кино ғана емес-ау, жалпы өнер мен әдебиетке) деген жарнаманың жоқтығы білінеді. Кино туралы танымдық бағдарламалар жоқтың қасы. Әзірге көпшілік сұранысын жаңағыдай коммерциялық фильмдер өтеп, талғам-талабын тәрбиелеп отыр. Ал енді сол коммерциялық фильмдерге қарап, бүгінгі телеарналарымыздың да жағдайын сезуге болады. Өйткені екеуінің де көздегені бір-бірімен үндесіп жатыр. Бірі қайткен күнде көрерменді кинотеатрға тартып, қаражат табу, екіншісінікі – қандай жолмен болса да, әйтеуір рейтингті жаулау. Түпкі мақсат – бір. Көрермен. Және ең қызығы – екеуі де бір-бірінің көрерменін «дайындап», біріне-бірі «қызмет» етіп отыр. Шынында осы екі ортадағы көрерменді бейнебір күштінің қолында кететін «көкпардың лағы» дерсіз. Сондықтан коммерциялық кино мен көрермен сұранысы туралы мәселе қозғалғанда, рухани кеңістігіміздің өзге салаларымен бірге кешенді түрде қарастыруды талап етеді.
Нәзира РАХМАНҚЫЗЫ, кинотанушы, өнертану кандидаты