Ғарышқа ұшырылған 250 зымыранның әрбір оныншысы құлап түскен

Сол мәлімдеуде мынандай мәліметтер келтірілген екен. «Росавиакосмостың» бұрынғы басшысы Юрий Коптевтің айтуынша, ғарышқа ұшырылған 250 зымыранның әрбір оныншысы құлап түскен. Әр сөзіне мұқият қарайтын халық қалаулысы теріс дерек келтірмесі анық.

Ал басқа деректерге сү­йенсек, осы уақытқа дейін 32 «Протон» зымыра­ны апат­қа ұшырапты. Гептил отыны пайдаланылатын зымырандар негізінен Бай­қоңыр ғарыш айлағынан ұшы­ры­латындықтан Қазақстан же­ріне 2500 тонна гептил тө­гіл­ген. Гептил адам ағзасына, қор­шаған ортаға аса зиянды. Ресей ғалымдарының өзі оның зияндық қуаты химиялық қару­дан кем емес екенін жоққа шығармайды. Ол ауаға тез ара­ласады, әсіресе жел жақтан та­ратылғанда аса қауіпті, көп аумақтың ауасын залалдауы мүм­кін. Гептил топыраққа да, суға да, тіпті металл бетіне де сіңе береді. Болмайтын аз мөлшерінің өзі ауа, су, топырақ арқылы адам ағзасына әсер етеді. Осындай мәліметтермен хабарланған жұртшылыққа «Протонның» әрбір апаты ерекше әсер етері сөзсіз. «Тас түскен жеріне ауыр» демекші, әсіресе Қызылорда облысының, оның ішінде ғарыш айлағы орналасқан Қармақшы ауда­ны­ның халқына оңай соқпай­тыны белгілі. Мен 2007 жы­лы Қармақшы ауданының «Про­­тон­ның» бөлшектері құ­­ла­ған ауылында болған едім. Сондағы жергілікті тұрғын­дардың алаңдаушылық білдір­ген, әбіржіген сәттері есімнен кет­пейді. 

Ал 2013 жылғы «Протон» апатқа ұшырағанда Қармақшы жеріне тағы да 400 тоннадай гептил төгілді. Жұртты ты­ныш­­тандыру үшін ауа ластанбады, бәрі жанып кетті деген мә­лімдеме таратылды. 1999 жы­лы Қарағандыға құлаған «Про­тон» үшін Ресей тарапынан 10 млн доллар өтемақы тө­ленген болса, соңғы апат үшін ешқандай төлемақы тө­ленбеді. Рас, Ресей жағы тө­лемақы төлеуге дайынбыз деді. Тек қазақстандық маман­дар есептеген шығын мөл­шерін қайта қарау керек деген уәж­дерін жеткізді. Алайда Ре­сей мемлекеті экономикалық сан­кция зардаптарымен күре­сіп, өз басымен қайғы болып кетті. Кейіннен тіпті төле­мейтіндіктері туралы мәлім­де­ме жасады.

Әйтсе де, бұл мәселені аяқ­­­­сыз қалдыруға болмайды. Жал­­­пы, бұған басқа қырынан кел­ген дұрыс секілді. Елу жылдан бері ғарышқа зымырандар көтеріліп жатқан аймақ тұрғындары, дәлірек айтқанда Қармақшы ауданы халқына тұрақты түрде өтемақы белгіленуі тиіс. Қазір дағдарыс кезеңі, қаржылық қиындықтар бар. Десе де бұл ба­ғытта алғашқы қадамды жа­сай берген абзал. Ол үшін қар­мақшылықтарға бұған дейін Қызылорда облысында Арал экологиясы зардаптары үшін беріліп келген төлемақы мөл­шерін аралдықтармен, қа­залылықтармен бірдей етіп көтерсе болғаны. Түсіндіре кетейік, Қызылорда облысы халқына Арал экологиясы зардаптары үшін «Арал өңіріндегі экологиялық қасірет салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» заңға сай арнайы төлем белгіленген. Ол жұмысшылар мен қызметкерлердің айлық жалақы мөлшеріне қатысты төленеді. Арал мен Қазалыда жала­қының 50 пайыз көле­мінде төленсе, қалған аудан­дар үшін 30 пайыз болып бекітілген. Міне осы төлемді қармақшылықтар үшін жоға­рыда аталған екі ауданмен теңес­тірсе нағыз әділ шешім болар еді. Бұл жағдайда көп қар­жы кете қоймасы анық. Өйт­кені бұған дейін онсыз да 30 пайыз төленуде әрі­ Қармақшы халқы көп аудан­дар қатарында емес. Сол­ се­бепті де экологиялық тө­лем үшін облысқа бөлініп келген қаржы көлемімен салыс­тырғанда әрі кетсе 4-5 пайыз­дай ғана қосымша қаржы ке­тер. Осы айырмашылық Ре­сей­дің Байқоңырды жалға ал­ға­ны үшін Қазақстанға төлеп отырған қаржысынан бөлінсе тіптен жақсы болар еді.

Ақыры сөз экологиялық тө­лем туралы қозғалғандықтан, Үкі­мет пен Парламенттің назарын мына бір өзекті мәселеге аудар­ғым келіп отыр. Сайып кел­генде бұл да әлеуметтік салаға қатысты.

«Сыр – Алаштың анасы» деп Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев атаған аймақ Мем­лекет басшысының ұдайы қамқорлығын сезініп келеді. Президент тапсырмасымен­ Қызылорда облысында өңір­дің экологиялық ахуалын сауық­ты­руға бағытталған, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсар­туды көздейтін ауқымды жоба­лар жүзеге асырылуда. Кеңестік кезеңде экономика­сы аграрлық саламен шектеліп қалған өңірде мұнай өндірісі дами берсін деп Қарағанды облысының жерін Сыр аймағына жалға бе­ру мерзімін тағы да ұзартып бер­ді. Елбасымыз осылайша бір жағында тартылған Арал теңізінің тұзды табаны, бер жағында Байқоңыр ға­рыш айлағы, оған қоса уран өндірілуімен радиация әсері бар аймақ халқына ерекше көзқарас танытып келеді. Эко­ло­гиялық апат аймағы са­нал­ған облыс тұрғындарына экологиялық жеңілдіктер қа­рас­­тыратын – «Арал өңіріндегі экологиялық қасірет салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» заңының жұмыс істеп тұруы да соның бір дәлелі. Шынында да жаздың 50 градусқа жа­қын­дайтын ми қайнатар аптап ыстығы, 40 градусқа жуық­тайтын қысқы аязы, жылдың алты айында шаң боратып со­ғатын аңызақ желі бар супер­континентальды климатты өңір тұрғындарына бұл жеңіл­діктер өте қажетті нәрсе және әжеп­теуір демеу. Бірақ осы заң тұрғындарға қатысты тең­сіздік жағдай орнатқан. Қа­лай дейсіз ғой? Заң бойынша облыста еңбек етіп жатқан адамдардың барлығының жа­лақысына экологиялық коэффи­циент қо­сылады. Ол Арал және Қа­за­лы аудандарында 50 пайыз­ болса, қалған бөлігінде 30 па­йыз. Аталған екі аудан эко­ло­гиялық апат аймағының орта­лығы саналғандықтан, бұл жағы­нан айтар дау жоқ. Мәселе бас­қада. Аталған коэффициенттер әркімнің жалақысының көле­міне қарай қосылады. Ал осы дұрыс па? 

Ойлап қараңызшы, мәселен мемлекеттік бір мекеме басшы­сының жалақы ставкасы 300 мың тенге делік. Заңға сәй­кес оның айлығына (30 па­йыздық үстемемен есептеген­де) 90 мың теңге қосылуы тиіс. Ал 90 мың теңге деген тө­мен қызметте жүргендердің ай­лығы. Тіптен одан да төмен, 55-60 мың теңге шамасында алып жүргендер жетерлік. Ал соларға экологиялық коэффициент әрі кетсе 15-18 мың теңге көлемінде ғана қосылады. Сонда жоғары қызметте жүргендер эколо­гиялық аймақта жұмыс істеп, оның зардабын сезінгені үшін айлығына қосымша 90 мың теңгеден аса ақша алса, төменгі қызметкерлердің алатыны 20 мыңға жетпейді. Мұны әділетсіздік, теңсіздік деме­генде не дейміз. Бәрі бір өңір­де, атап айтқанда эко­ло­гиялық ахуалы басқа аймақ­тармен салыстырғанда төмен саналатын облыста тұ­рып, сол жердің ауасын жұ­тып, суын ішеді. Жоғары қыз­метте жүргендердің қоршаған ортаның зиянды әсерлерін азайтуға онсыз да айлық жа­л­ақысы жетіп артылады.­ Олар­­­­дың құнарлы азық-тү­лік, көкөніс пен жемістерді, қа­жетті дәрумендерді сатып алып тұруға шамасы молынан жетеді. Денсаулығын түзей­мін десе ауруханалар мен шипа­жайларға қолжетімділігі қара­пайым халық өкілдерімен салыстырғанда анағұрлым жоғары. Бұл неғылған батпан құйрық деген сұрақ еріксіз туындайды. Облыстағы мемле­кеттік органдар басшылары мен олардың орынбасарлары арасында басқа өңірден ауы­сып келіп, қызмет етіп жат­қандары аз кездеспейді. Олар бұрын экологиялық апат не дағдарыс аймағында өмір сүр­меген. Ал енді олар да заңға сәй­кес экологиялық үстеме ала бастайды. Онысы өмір бойы осы жерде тұрып, жұмыс іс­теп келе жатқан қарапайым адамдар айлығымен шамалас не­месе олардың жалақысына қосылатын экологиялық үсте­ме­ден бірнеше есе артық.

Бұл жерде осындай тең­сіздік орын алып отыр деп ешкімді кінәлаудың реті жоқ, еш­кімді жазғыруға болмайды да. Өйткені заң солай қа­был­данған, оны тек орындау керек. Бұл заңның жоба­сын жасағандар мен оны қабыл­дағандар қайда қараған деп те айта алмаймыз. Өйткені заң алғаш қабылданған уақытта көптеген баптардан тұратын. Бірқатар баптар табысы тө­мен отбасыларына арнайы көмек көрсетуді міндеттейтін. Заңға сәйкес тұрғындарға жеңілдікпен 2 тоннадан көмір беріліп тұрғаны есімізде. Онан бөлек жеңілдік түрлері де­ болды. Әйтеуір аталмыш заң талаптары алғашқы кезде табысы төмен отбасылары­на біраз көмек көрсетіп, тең­гер­­мешілікті ұстап тұрды. Алай­­да кейіннен заңның көп­теген бөліктері алып тасталынып, жоғарыдағы негізгі бап түрлері қана қалды. Ал ол өздеріңіз байқағандай, негі­зінен жалақысы жоғары адамға жағымды екен.

Сондықтан Сыр елі тұр­ғын­дарына осы заң бойынша эко­­логиялық төлем жасауда әді­летсіздік орын алып ке­леді. Экологиялық коэффициент – бұл мерекеге байла­нысты жалақы көлеміне сәй­кес қосылатын сыйақы емес (негізінде бұл мәселеге де бас­қаша көзқарас танытса артық болмас еді), экологиялық үс­теме болғаннан кейін ол бар­лығына бірдей төленуі тиіс. Ол 50 пайыз қосылатын аудандарда белгілі бір көлемде, 30 па­йыздық аймақта сәй­кесінше одан төмендеу болуы қажет. Оған қалай қол жет­кізуге болады? Заң қатып қалған догма емес, оған уа­қыт, заман талабына қарай өз­герістер мен толықтырулар ен­гізуге болады. Ендеше бұл заңға да өзгеріс енгізетін уа­қыт жетті. 

Әрине мен қаржы саласы­ның маманы емеспін. Бұл келтірген мысалдарым дұрыс болмауы да мүмкін. Бірақ ма­мандар кіріссе барлығына, яғ­ни басшыға да, қатардағы қыз­меткерге де бірдей әділетті төлеудің механизмін жасап ала­тынына сенімдімін. Мүм­кін, аймаққа бөлінетін қаржы көлемінің немесе жұмыс іс­тейтін адамдар санының өз­геруіне байланысты төлем мөл­шерін де өзгертіп тұру керек болар. 

Тоқсан ауыз сөздің тобық­тай түйіні, осындай көзге ұрып тұрған әділетсіздік пен тең­сіздікті қалыпқа келтіретін мезгіл жеткен сияқты. 

Ыдырыс ТӘЖІҰЛЫ,  Қазақстан Журналистер одағының мүшесі

Қызылорда