«Айтушы ақылды болса, тыңдаушы дана болады» дейді халық мақалы. Осы бір тәмсілдің өн бойында үлкен ұлағат жатқанына шек келтірудің өзі күнә.
Бұрындары үлкендер жастық шағы туралы әңгіме айта қалса Құдайға шүкір, ел қатарлы адал еңбек еттік, біреудің ала жібін аттаған жоқпыз, ар-ұятымызға кір жұқтырған емеспіз, жүрген жерімізде сыйлы болдық, деп өткен шағын мақтанышпен еске алатын. Сөйтіп қатарларыңнан қалмай тиянақты еңбек етсеңдер жаман болмайсыңдар деп сөздерінің соңын жастарға үлгі-өнеге көрсетумен аяқтайтын. Бұл кешегі, біздің пайымдауымызша, кер кеткен кеңестік заманда айтылатын әңгіме-кептің бір парасы еді. Бір қызығы, өзіміз жарыса жамандап тастаған сол заманда өмір сүргендер өздері адал еңбек етіп қана қоймай, кейінгі ұрпаққа да ақыл-кеңестерін айтып, керек кезде жөн-жоба сілтеп отыратын. Ол аз десеңіз, соғыс және еңбек ардагерлері ара-тұра мектеп оқушыларымен арнайы кездесулер өткізіп, бастарынан өткерген қиын-қыстау кезеңдер туралы көсіле баяндап, өскелең буынды өмірде кездесіп тұратын қиындықтарға мойымауға үндеп, тәрбие ісіне де өздерінің үлестерін қоса жүретін. Мұның өзі жастарды патриоттық рухта тәрбиелеуде таптырмас тәсіл де болатын. Өзіміз мектепте оқып жүрген жылдарда сондай кездесулердің талайына қатыстық та.
Ал қазір ше? Жан-жағыңа құлақ түріп тыңдай қалсаң бүгінде көл-көсір іс тындырған көсем де көп, шешіле сөйлейтін шешен де көп. Бірақ солар желкілдеп өсіп келе жатқан жас буынға өнегелі істерімен, сананы сілкінтер сөздерімен үлгі көрсете алып жүр ме? Әлде әрқайсысы өз бастарының қамымен әлек болып, болашақ туралы ойлауға мұршалары болмай жатыр ма? Қалай дегенде де, оқу орындарының олқылығы ма, болмаса басқа бір себеп бар ма, әйтеуір соңғы жылдары қарт кісілер мектептерде немесе басқа да бір қоғамдық орындарда болып, жастармен кездесу өткізіпті, сөйтіп өмірде көрген-түйгендерін айтып, мол тәжірибелерімен бөлісіпті дегенді ести қоймаймыз. Оның есесін бәленше бәлен жасқа толуына байланысты кеш өткізіп, оның иығына шапан жабылды, бәленше кітабының тұсаукесерін жасапты, бәлен ақсақалға бәлен ауданның құрметті азаматы атағы беріліпті деген сияқты әңгімелер әлдеқайда жиі естіледі. Заманның кеңдігінен бе, әлде, мүмкіндігін, тамыр-таныстарын пайдаланып әркімнің ойына не келсе соны істеуіне кеңінен жол берілуінен бе, әйтеуір бүгінгінің адамдары өз бастарымен өздері әлек. Біреулер байлық қуса, біреулер атақ-мансап қуып жүр. Баласына беделді қызмет тауып беру үшін беттің арын бес түйіп жүргендер өз алдына бір төбе. Жасы жетпістен асып, сексенге таянғанда тойларға барып, немерелерімен қатар бала-шағамен қосылып шейк, твист сияқты ойқы-шойқы билерді билеп, секіріп-қарғып жүрген шалдарымыз қаншама?..
Баяғыда қазақ қоғамында ел ішінде жоқ жерден жанжал шығарған тентекті де, сүйекке таңба салатындай ұятты істерге барған көргенсіздерді де ақсақалдар жөнге салып, тыйып отырған. Өйткені ол уақыттарда үлкендердің халық алдында зор беделі болған, сондықтан көпшілік те олардың айтқандарын екі етпей орындаған.
Бүгінде жастар үлкендерді тыңдаудан қалып барады. Бұл не сонда, үлкендерден беделдің кеткенін білдіре ме, әлде қазіргі заманғы жастардың тыңдаусыз болып бара жатқанының айғағы ма? Егер жастарымыз тыңдаусыз болса, бәлкім ол үшін де дер кезінде оларға үлгі-өнеге көрсете алмаған үлкендер кінәлі шығар? Өйткені «Алдыңғы арба қалай жүрсе, соңғы арба соның ізімен жүреді» деген сөз де бар емес пе? Алда-жалда «алдыңғы арбамыз» теріс жолға түсіп кеткен болса қайтпекпіз?
Бүгінде еңбекке деген көзқарастың түбегейлі өзгергенін ешкім де жоққа шығара қоймас деп ойлаймын. Өзіме де, өзгеге де аздап болса да пайдамды тигізейін деп шын ықыласпен жұмыс істеп жүрген адамды кездестіру қазіргідей шақта өте қиын. Егер қандай да бір әрекет етіп жүргендер бар болса, олардың да ойлағандары адал еңбек емес, әйтеуір бір пайда табу, заманауи тілмен айтқанда – бизнес. Ұнасын-ұнамасын, қазіргі «арбаның» беталысы осындай. Сондықтан да ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін адам жоқ, мал бағатын адам жоқ, техника тілін білетін маман жоқ деген сияқты дабылға бергісіз дауыстар әр жер-әр жерден барған сайын қаттырақ естілуде. Жағдай осылай жалғаса беретін болса ертеңгі күніміздің не боларын бір Алла ғана біледі.
«Жақсы адам қартайса көкірегі толы хат болар, жаман адам қартайса бықсып жанған от болар» деген ұлғатты сөз бар. Заманның ағымына, орын алып жатқан ахуалдарға қарай отырып, ертедегі ата-бабаларымыз сияқты өткен өмір туралы әңгіме қозғауға тура келіп жатса, біздер не айтар ала екенбіз деген екіұдай ой да қылаң бермей қалмайды. Адал еңбек еттік, атымызға кір жұқтырған жоқпыз, қолымыз таза деп айта алар ма екенбіз, сірә.
Сонымен, «айтушың» қандай ағайын?..
Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ, «Егемен Қазақстан»