Кейде әлмисақтан айтылып келе жатқан тұрақты тіркестердің күні бүгінге дейін күн тәртібінен түспегені былай тұрсын, заман талабына орай өзектілігі арта түскенін байқауға болады. Мәселен, түкке тұрмастай көрінетін ұсақ-түйектің өзін кәдеге жаратып, болмашы жерден табыс табатын епті адамдарға, сараңдау адамдарға біздің қазақ «Жұмыртқадан жүн қырыққан», «Қара судан қаймақ айырған» деп анықтама беріпті.
Кәсіпкер, Мұнай сервистік компаниялар одағының алқа төрағасы Рашид Жақсылықов бір сұхбатында Венгриядағы малды сою әдісіне қатысты көзімен көрген оқиғаны баяндап берген еді.
– Сиырды бауыздаған кезде бір тамшы қанын жерге тамызбады. Тамшылаған қанды арнайы ыдысқа тосып алды, балықтарға жем ретінде пайдаланады екен. Терісін мұқият өңдеп, жоғары сапалысын Италияға жібереді, орташаларын Түркияға экспорттайды. Бұл жақта етті сүйексіз сатады екен, сүйегін түгел майдалап, ұнтағын дәрумен ретінде құндыздардың тамағына қосып береді, – деді ол. Бұл «Жұмыртқадан жүн қырыққанның» үлгісі емей немене?! Осындай үнемшілдік, тапқырлықтың қай жері жаман?!
Ал бізде ше? Атакәсібіміз, бабаларымыз мыңғыртып мал айдаған деп мақтанатын ел осы төрт түліктің өнімімен мұртын майлағаны шамалы. Мал соңында таң атырып, күн батырып жүрген ауылдағы ағайынның бәрі бірдей байып кетпегені және рас. Себебі мал басы жыл санап көбейсе де, өнімін тереңдетіп өңдеу жағы әлі ақсап тұр. Қазақстанда жыл сайын 6 миллионға тарта ірі қараның кем дегенде 1 миллионға жуығы, 16 миллион ұсақ малдың 5 миллиондайы сойылады екен. Қаны мен сүйегін қоя тұрайық, терісінің өзін кәдеге жаратсақ сапалы былғарымен республиканы түгел қамтуға, экспортқа шығарып табыстың астында қалуға болар еді. Өкінішке қарай, қалдықсыз технологияны меңгерген елдердің көзіне ен байлық болып елестейтін шикізаттың басым көпшілігі, яғни 7,5 миллион тоннаға жуық тері өңделмеген күйі шетел асады. Облыстардағы 12 тері өңдейтін зауыттың ешқайсысы толық қуатымен жұмыс істемейді. Тері қабылдау ісі жолға қойылмаған, өнімнің басым көпшілігі әркімнің қорасында тулақ болып тапталып жатады.
Тері демекші, Түркиядағы қандастарымыздың арасында тері өңдеу, былғары өнім шығару ісімен айналысатын жеке кәсіпкерлер көп екен. Оның себебі мынада көрінеді. Өткен ғасырдың 30-жылдарында тағдыр желі айдап Түркияға көшіп барған қандастарымыз күн көру үшін атакәсібін дамытып, тері өңдеп, ауған жерінде үйренген әдістері бойынша етік және басқа да былғары бұйымдар тігумен айналысыпты. Солардың ұрпақтары бүгінде кәсіпті жетілдіріп, былғары киімнің түр-түрін шығаратын фабрикалар, оны сататын дүкендер ашқан. Ондай дүкендер желісі қазір Қазақстанда да ашылып жатыр.
Тері өңдеу ісін жай ғана мысал ретінде тілге тиек етіп отырмыз. Ет пен сүттің де бағасы қалада қымбаттағанымен, ауылда әлі арзан. Оны сату, түрлі өнімдер шығару ісі толыққанды жолға қойылған жоқ. Дамыған елдер меңгеріп жатқан қалдықсыз технология, шикізатты тереңдетіп өңдеу үдерісіне қатысты өзімізге таныс дүние болған соң айтып отырмыз.
Тағы бір мысал келтіре кетейік. Отандық мұнай-газ өндірісінде «Shell», «Chevron», «Agip» сынды әлемге әйгілі компаниялардың көмірсутегін шикізат күйінде экспорттап, кейін шетелдерде терең өңдеп, дайын өнімге айналдырып елімізге қайта әкелгенде қолданбайтын қазақ кемде-кем. Көліктің тежегіш майы, мотор майы сияқты машина майлары, оның сыртында дәрі-дәрмек, тыңайтқыш, каучук, бояу дейсіз бе, ондаған тауар түрін шетелдерден алдырамыз.
Айтып айтпай не керек, бір ғасыр бұрын Мағжан ақын жырлаған «Аспан көкке асып жатқан, өнер-білім кілтін ашып жатқан» жұрттар жоқтан бар жасауды, бардан нар жасауды меңгеріп алыпты. Мұны сараңдық, ұсақ-түйекті малдану емес, үнемшілдік деп түсінген абзал. Дамыған елдердің тәжірибесін үйреніп, шикізатты тереңдетіп өңдеу деген трендке айналған тіркесті іс жүзінде қолданысқа енгізбейінше, дамудың дөңгелегін шыр айналдырып жатқан елдердің екпініне ілесе алмасымыз анық.
Арнұр АСҚАР, «Егемен Қазақстан»