Ұлыға тағзым (Әбу Насыр әл-Фарабидің ғылымды жүйелеуі)

Зерттеу басталды. Оны тереңдете зерттегендер көрнекті кеңес тарихшы, философ ғалымдары Б.Ғ.Ғафуров, Ю.Н. Завадовский, А.Х. Қасымжанов, А.Машанов, М.С.Бурабаев, С.А. Григорян, М.М.Хайруллаев, А.В.Сагдеев, О.Матякубов, Қ.Жарықбаев, Ж.Әлтаев, Б.Я. Ощерович, А.С. Иванов, Е.Д. Харенко, К.Таджикова, Ғ.С. Құрманғалиева; қазақшаға аударғандар Қ.Сағындықов, М.Жанғалин, М.Ишмұхамедов еді.

Ғалымның әуелгі жинақтағы трактаттарына «Философиялық көз­қарастары», «Екі философ­ – қасиетті Платон мен Аристотельдің көз­қарастарының ортақтығы ту­ралы», «Табиғат ғылымдары және тәңірлік ғылымдар туралы», «Қайырымды қала тұр­ғын­­дарының көзқарастары жа­йын­дағы трактат» енгізілген. Солар­дың арасынан назарымызды аудар­ған және арнайы сөз еткелі отыр­ғанымыз ұлы ойшылдың «Сөз – ғылымдардың классификация­сы туралы» («Мақала фи ихса әл-улум») ­атты дүниесі.

Ғылымды жіктеумен ертеректе көне грек ойшылы Аристотель ай­налысты. Ал ислам дүниесінде әл-Фарабиге дейін әл-Кинди (?-879), ортаазиялық Мұхаммед Мұ­са әл-Хорезми (ІХ ғ.), кейінірек Әбу Әли Ибн Сина (980-1037) бұл мә­селеге мойын бұрды. Ал Еуропа жұ­ртында Сен-Симон (?-1309), Ф.Бэкон (1561-1626), Г.В.Гегель (1770-1831), Ф.Энгельс (1820-1895) және т.б. шұғылданды.

Отырар перзентінің ғылымды жік­теу әдісі Шығыс және Батыс елдеріне де тарады.

«Ихса әл-улум» - сөзбе-сөз – «ғы­лымдар тізбегі». Ихса – «са­нау», «шолу» және «жіктеу» де­­генге келеді. Әл-Фараби сол­ кез­дегі ғылымдар тізбегін жасау­ға,­ олардың әрқайсысына сипат­та­ма беруге талаптанған. Алайда оның ғылымдарды рет-ретімен кел­тіргені сондай – мұның нә­тижесінде, оның ғылыми және фи­­­ло­софиялық жүйесіне сәйкес бұл тізбек ғылымды жіктеу болып шық­қан».

Әбу Насырдың ғылымды жүйе­­леуінде кездейсоқтық жоқ. Се­бебі Отырар оқымыстысы көне грек тілін жақсы білгендіктен де Аристотель, Платон, Гелен, Пто­ломей, Порфирий секілді да­нышпандардың туындыларын түпнұсқада оқыды, араб ті­ліне аударды, түсіндірме жазды. Грек ғалымдары, ойшылдары шығар­маларының тереңіне бойлап, мә­нін аша алды және олардан үй­ренді.

Ал ислам ғалымдары ғылымды жап­пай жүйелеген жоқ. Өйткені ор­та ғасырларда кез келген оқы­мысты ғылыммен айналысса, оның барлық саласына қалам тар­­татын. Ал Отырар кемеңгері атал­мыш трактатында: «Біз бұл кітапта белгілі ғылымдарды тізіп, бұл ғылымдардың қайсысын тұ­тас күйінде, сондай-ақ әрбір ғы­лымның бөлімдері және әрбір бөлімнің мазмұны қандай екенін тү­гелдей түсіндіруге тырыстық; оларды біз бес тарауға бөлдік» деп алдына қойған мақсатын ай­қындап алады да «бірінші тарау – тіл және оның бөлімшелері туралы ғылым; екінші тарау логика және оның бөлімшелері» дейді. Сөй­теді де логикадан соң математика, одан соң арифметика, одан кейін геометрия, сонан соң оптика, жұл­дыздар туралы ғылым, музыка туралы ғылым, салмақтар туралы ғылым, шебер тәсілдер туралы ғылым» деп жіліктеп тізбектей таратып кетеді.

Төртінші тарауды ол «Табиғат ғылымдары және тәңірлік ғылым­дар туралы» деген, әрі қарай оны «физика», «Метафизика» немесе «тәңір­лік ғылым», ал бесінші тарау­ды «азаматтық ғылым юрис­пруденция және догматикалық ді­ни ілім туралы» деп саралаған.

Әбу Насыр: «Бұл кітаптағының бәрі де пайдалы, өйткені егер адам осы ғылымдардың бірін қарас­тырып, зерттегісі келсе, онда ол неден бастаудың, атап айтқанда нені зерттеу керек екенін, зерттеу үшін ненің жарамды, ненің жа­рамсыз екенін және өзінің оған қай дәрежеде қолы жете ала­тындығын білетін болады. Сөйтіп оның ғылымға баратын жолы қа­раңғылық пен надандыққа емес, бі­лім мен парасатқа негізделетін бо­лады» дейді.

Әбу Насыр ғылымдарды жік­тегенде жоғарыда айтылғандай оны тіл туралы ғылымнан бас­таған. «Әрбір халықтың тіл туралы ғылымында қосымша жеті та­рау болады» дейді. Олар:

1.Жай және сөз тіркестері туралы ғылым;

2.Сөз тіркестері туралы ғылым (бұған шешендік өнер және стилис­тика да кірген);

3.Сөз тіркестерінің заңдары туралы ғылым;

4.Сөз тіркестерінің ережесі туралы ғылым;

5.Жазу заңдары (жазу ережесі) туралы ғылым;

6.Дұрыс оқу заңдары туралы ғылым;

7.Өлең өнері жайлы ғылым».

 Кемеңгер тіл туралы ғылымды екіге бөлген. «Біріншісі: қайсыбір халықтың тіліндегі сөздерді есте сақтау және оның әрқайсысының мағынасын білу. Екіншісі: сол сөздерді (билеуші) заңдарды білу» дейді де әуелгісіне оралады. Бұл рет­те ол нағыз тіл маманы ретінде кө­рінген. «Біз әрбір халықтың тіліндегі сөздер өзінің мағынасы жағынан жай сөздер және күрделі сөздер болып екі түрге бөлінеді дейміз. Жай сөздер – бұлар, мысалы, «ақ», «қара», «адам», «хайуанат». Күрделі сөздер деген мысалы: «біздің бұл адам – хайуан», «Амр – ақ» дейтін сөйлемдеріміз» деп нақтылы мысалдармен түсін­діріп кетеді. Одан соң есімдер және етістіктер, сөз тіркестері, сөз тіркестерінің заңдарына тоқта­лады. Ол сондай-ақ «аффикстерге» де назар аударған. «Сөздің со­ңына қосылатын аффикстер бо­лады. Бұлар – жұрнақтар және сеп­тік жалғаулар деп аталатындар» дейді.

«Есімдерге және етістіктерге родтық түрлер тән – ерлік род және әйелдік род және сандар – дара сан, екілік сан, көпше сан­дарға бөлінеді. Етістіктерге шақ тән: өткен шақ, осы шақ. Ке­лер шақ... Бір қызығы, мұн­да араб граммати­касы грек грам­матикасының моделі бойынша тү­сін­діріледі. Семит тілдерінде грек тіліндегідей және басқа үн­ді-еуропалық тілдердегідей мағы­нада уақыттар ұғымы жоқ».

Әбу Насыр тіл дегенде араб ті­лін мысалға алады. «Араб тілінде есімдердің жалғаулары дегеніміз – бұлар үш тануин, ал етістіктер үшін – үш харакат (огласовка) және сукун, араб тілінде қосымша (аффикс) ретінде қолданылатын та­ғы басқалары» деп жалғастырып ке­теді.

«Тануин – тұйық райдағы сөз­дердің нунға бітетін жалғауын бел­гілеу үшін араб грамматика­сында қолданылатын термин. Сукун – «тыныстық» деген сөз, ал дыбыс­тандыру сөздің «қозғалысы» деп түсініледі; демек бұл – дауыс­ты дыбыстың жоқтығы, яғни дауыс­ты дыбыс жалғанбайтын дауыссыз дыбыс».

Автор септеулік, демеулік шы­лауларға да тоқталған. Тіл білімі мә­селелерінен кейін ол «...Тіл бі­ліміне жақындық дәрежесіне қарай поэтика келеді. Ақындық үш бөлімнен тұрады: бірінші – жай болсын, күрделі болсын ақындықта қолданылатын өлең мөлшері айтылады. Сонан соң әліппенің әріптеріне сай келетін арабтарда белгілі сабаб және уатад (араб өлеңі қайырмасының бөлшектері; біріншісі екі дауыссыз – екіншісі үш дауыссыз дыбыстан құралады), гректерде буын және стопа деп аталатын түрлер мен мөлшерлерден туатын сөз дыбыстарының орналасу тәртібі аталады» дейді де осы мәселені өлеңдердің мөлшері, ұйқастар... поэзияда қандай сөз­дерді пайдалануға болатынын, ал қандайын пайдалануға болмайтынын» зерттейді. «Тіл туралы ғылымның әрбір бөлі­мінің мазмұны, міне, осылар» деп «Тіл туралы ғылымды» қоры­тын­ды­лайды.

5-тараудың соңына «Қайы­рым­ды қала тұрғындарының көз­қарастары жайындағы трактаты» берілген. «Философиялық трактаттар» осымен аяқталған.

Х ғасырда сөйтіп ғылымды жүйелеудің жағдайы осындай еді.

Поэтика, ақындық демекші, 1970 жылдары Мәскеуде Шығыс­тану институтының аспирантурасында оқып жүргенде Италияның «Ориенте Модерно» атты журналынан Отырар перзен­тінің «Өлең өнері жайлы трактатын» көрген едім.

Әбу Насыр әл-Фарабидің «Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат» жазғаны ғылыми ортада біраздан бері белгілі болатын. Көрнекті неміс шығыстанушысы М.Штейншнейдер (1816-1907) бұл жайлы «Әл-Фарабидің шығар­малары мен өмірі» атты еңбегінің 60-бетінде атап өтеді, алайда ол да, ағылшын арабисі профес­сор Марголиус та, «Екінші ұстаз» қолжазбасының, соның ішінде аталмыш трактаттың жоғалып кеткеніне қатты қынжылыс біл­дірген. 1972 жылы КСРО мем­лекеттік Ленин атындағы кі­тап­­­хананың Азия және Афри­ка халық­тары әдебиеті каталогын­дағы Италияның Шығыстану жур­налының қорын қарап отырып, 1937 жылғы Италияның шы­ғыстану журналы «Ориэнте мо­дернода («Қазіргі Шығыс») ара­бист Артур Дж.Арберри Үн­дістанға барған сапарында Үн­дінің ұлттық кітапханасынан («Индия оффиге лэйбрари») әл-Фара­бидің «Өлең өнерінің қағи­далары туралы трактатының» табыл­ғанын қуана хабарлағаны көзге түсті. Ол қолжазбаның XVII ғасырда көшірілгенін айта отырып, оның әлі күнге дейін Үн­­ді ұлттық кітапханасында №3832 белгімен (42в-45а беттер) сақ­таулы екенін де ескерткен.

Ояну дәуіріндегі Шығыс ой­шылдарының проблемасымен ай­налысқан профессор Марголиус белгілі араб философы әл-Кинди Йақуб ибн Исхақтың да (800-874) осындай тақырыппен трактат жазғанын, бірақ оның ізі жоғын айтады.

Әзірге бізге мәлім ренессансқа жататын еңбектер ішінен Арис­тотель іліміне негізделіп, өзіндік қол­таңбасымен дараланып тұрған да осы әл-Фарабидің поэзия туралы тұжырымдары екеніне ғалым даусыз мойынсынады. Өзіне дейін­­­гі өлең өнеріне байланысты көптеген зерттеулерді жинақтап, өз табиғатымен жіктеген Отырар перзентінің парасатты пайымдау­лары соншама уақыт өтсе де, құ­нын жойған жоқ.

Шынында да, ол Аристотель поэ­тикасына сілтей отырып, жарыса тың қорытынды жасайды, тал­ғамды түйін түйеді. Поэзияның қастерлі өнер екеніне дау туғыз­байтын дәлелдер келтіреді. Ол осынысымен де қызық.

Алматыдағы әл-Фараби ор­та­лығы ашылғалы 50 жылға жуық уақыт өтті. Отырар ғалы­мы­­­­ның шығармаларын жинап, зерттегендердің басым көпшілігі қа­­зір арамызда жоқ. Әйтсе де бұл игі істі Білім және ғылым минис­трлігі Философия, саясаттану және дінтану институтының ғалымдары ака­демик Ә.Нысанбаев, профессор­ Б.Сатершинов, профес­сорлар Н.Сейдахметова, Г.Құрманға­лие­ва­ және Әбу Насыр әл-Фара­би атындағы Қазақ Ұлттық универ­ситетіндегі әл-Фараби ғылыми-зерттеу Орталығының философтары Ж.Әлтаев секілді т.б. ғалымдар сәтті жалғастырып келеді.

Әбсаттар ДЕРБІСӘЛІ,

Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану нститутының директоры, Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор

СУРЕТТЕ:  Сирия Араб Респуб­ликасының астанасы Дамаск қа­ла­сындағы Әбу Насыр әл-Фара­би­дің зиратында.