Тіліміз төрге шығар кез келді

Қай заманда, қай қоғамда болсын, мәселеге биліктің ең жоғары деңгейінде көңіл бөлінуі оның аса маңыздылығын және оны дамытуға баса назар аударылып, мемлекеттік тұрғыдан қабылданатын шараларды күшейту керектігін көрсетеді. Осы ретте Елбасының Ақпарат және коммуникациялар министрі Дәурен Абаевты қабылдаған кезде салаға қатысты бірқатар мәсе­ле­лерді сөз етіп, соның ішінде қазақ тілі­нің қолданылу аясын кеңейту жөнін­де нақты тапсырмалар беруін солай түсінуіміз керек.

Орайы келгенде, жұмысты мем­лекеттік тілде жүргізу мәселесіне қа­зақ тілді басылымдар басым кө­ңіл бөлгенін, орыс тілді басылым­дар­да жалпылама айтылып, тіпті Елба­сының қазақ тілін үйрену жұ­мы­сын жүйелі түрде жүргізу ке­рек­­тігін дәйектей келе: «ақпарат құ­ралдарында мемлекеттік тіл ба­сым­дығы күшейе береді деп айту ке­рек», «қазақ тілінің дәрежесін кө­теру үшін жұмыс істеуіміз керек» деп нақты тапсырма бергенін айна­лып өтуге тырысушылық болғанын байқағанымызды айта кеткіміз келеді. 

Өзіміз тыңдап отырып, Прези­де­нт­тің «Үкімет пен Парла­ме­нт өз жұмысын мемлекеттік тілде жүр­­гізуі керек...», деген сөзде­рі­нен кейін қашанғыдай ел бірлігін, бар­­шаның теңдігін ойлайтын қал­пымен: «басқа азаматтарды ешқан­дай ренжітпеу үшін... оларға ілеспе аударма жасау керек...» дегенін жазып алдық. Оның себебі де бар. 

Елбасының қазақ тілін дамыту, оның қолданылу аясын кеңейту, елді мекендеген барша ұлттың ортақ тіліне айналдыру мәселесін айтып отырғаны бұл ғана емес. Қаншама рет тап осы жолғыдай ілеспе аударма жасау туралы ай­тыл­ған сөздерін естіп, ілеспе аудар­ма жасағанбыз. Бұдан жиырма жыл бұрын халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының «Алтын қыран» ма­рапа­тын алғанда Мемлекет басшысы: «Барлық жиындар ілеспе аударма жасала отырып, қазақ тілінде жүргізілуі керек» деген-ді. «Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар. Ана тіліміз Мәңгілік елімізбен бірге Мәңгілік тіл болды! Оны ұлт­тың ұйытқысы ете білгеніміз жөн» деді «Қазақстан-2050» стра­те­гиясын жариялай отырып. «...Кеңестерде қазақ тілінде сөй­ле­сін, бірақ ілеспе аударма арқылы сөйлейтін болсын», – деді Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХІІІ сессиясында...

Мұндай мысалдарды көптеп кел­тіруге болады. Бұл сөздер билік­тің үш тармағында да қазақ тілі басым болуы керектігі басқа ұлт өкіл­дері үшін ілеспе аударма жасалуы керектігі күн тәртібіне енді қойы­лып отырған мәселе емес екендігін айғақтап, ал атқарушы биліктің оны орындауы мардымсыз екендігін көрсетеді. 

Елімізде бұл қағидатты әу бастан берік ұстанған жалғыз орталық ор­ган – Қазақстан Респуб­лика­сы­ның Парламенті. Қос палата да тәу­елсіздік алғалы бері барлық оты­рыс­тарын (жалпы отырыстарын ғана емес, бюро, комитеттер оты­рыстарын да) ілеспе аудармамен қамтамасыз ете отырып, мем­ле­­кеттік тілде өткізеді. Бұл – жоға­ры заң шығару органында нық ор­нық­қан, қанша басшы ауысса да, олардың қазақ тілін білу деңгейі қан­дай болса да бұзылмайтын тәр­тіп екеніне Сенат аппаратында өзім қыз­мет еткен жылдарда көзім әбден жеткен.

Тағы бір айта кетерлігі, бұл органда әуел бастан кәсіби ілеспе аудар­машыны табу оңай еместігін түсінушілік бар. Сон­дықтан кадр іріктеу кезінде аудар­ма­шының осы қиын мамандықты игергеніне мән беріледі. Аппаратта қызмет ететін ілеспе аудармашының еңбегі бағаланып, мүмкіндігінше жағдай жасалып отырады. 

Осы ретте, кезінде ілеспе аудар­ма­шы­ларға көмек ретінде шы­­ғарған «Мақал-мәтелдердің, тұ­рақ­ты тіркестердің қазақ­ша-орысша мағыналық аудармасы» деген кітапшамды сыйға тарт­қа­нымда Сенат Төрағасы Қ.То­қа­евтың еңбек жолы­ның ба­сын­да өзі де ілеспе аудармашы бол­ға­нын, оның қаншалықты қиын әрі жауапкершілігі зор мамандық еке­нін айтқанын мысалға келтіре кет­кім келеді. Бәлкім содан да болар, сол жылдары Сенатта ілеспе аудар­машыларды дайындауға зор мән берілетін. Сөйтіп, қызмет ете жүріп, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде шәкірт тәрбиеледім. Оларды тәжі­ри­беден өткізуге Сенат аппараты мүмкіншілік жасады. Өзімізде еңбек ететін қызметкерлерді жетек­теп жүріп, баулыдым. Нәти­же­сінде онда қазір Қарашаш Ысмайылова, Гүлнәр Салықова, Сәтжан Мейірманов сияқты мықты шәкірттерім жұмыс істеуде. 

Бұл дәстүр қазір де жалғасуда. Ілеспе аударма бастау алып, жиынды ілеспе аудармамен жүргізу мәдениетін қалыптастырушы орган ретінде Сенат аппаратының басшысы Серік Сыдықов қолдан келген көмегін жасап отырады. Ілеспе аудармашыларды дайындау, біліктіліктерін арттыру, әсіресе, ілеспе аударма жасау шеберлігі ұдайы шыңдауды талап ететінін түсіну бар екені қуантады. 

Мәжіліс аппаратындағы аударма бөлімін кезінде өзі ілеспе ау­дармашы болған Дәуітәлі Омаш­ұлы басқаратыны, онда да ілеспе аудармашылардың жас буынын дайындауға мән беру дәстүрін қ­алып­тастырған. Таяуда ғана ма­ман­дықтың қыр-сырын сонау Пав­лодардан келіп үйренген шә­кір­тім Жанна Тасболатова қыз­ме­тінің өсіп жатқанын қуана хабарлады. 

Бірнеше жыл бойы Үкімет отырыстарында ілеспе аударма жа­сап келе жатқан Динара Құс­манова да – бүгінде төселген, білік­­ті аудар­машы. Ұлттық банкте Саи­да Нәжімеденова бастаған бір топ мықты маман отыр. Тұтастай алған­да бізде тап осындай деңгейде аудар­ма жасай алатын ілеспе аудар­машы тіптен аз. Себебі ілеспе аудар­ма әрі қиын, әрі денсаулыққа зиян мамандық болғандықтан, оны игеруге ұмтылушылар көп емес. Осы саланы зерттеуді қолға алғанда ауырлығы және адамға келтіретін зияндылығы жағынан ілеспе аударманың жаңа ұшақты сынаушылар, жыртқыш хайуандарды қолға үйретушілер сияқты кәсіптер қатарына қосылатынын білгенде өзіміз де таңғалғанбыз. 

Иә, бізде ілеспе аудармашылар саны көп емес, ал биік деңгей­лі жиындарды аударатындар сау­сақпен санарлық қана. Хорда ән айта­ты­нның бәрі бірдей жеке кон­церт бе­ретін әнші болмайтыны, коньки тебе білетіннің бәрі мәнерлеп сыр­ғанау шебері болмайтыны сияқ­ты, жаз­баша аударма жасай ала­­тын­дар­дың кез келгені ілеспе аудар­­ма­шы бола алмайды. Ілеспе аудар­ма­шылардың аз болуының бір ұшы­ғы осында жатыр.

Осыған дейін Елбасы қанша рет назар аудартса да, тіпті ірі халықаралық жиындарда қазақ тілінен ілеспе аударма болмауынан ұятты жағдайларға тап болып жүр­сек те, ұзақ жылдар бойы бұл мәсе­ленің түйіні шешілмей келді. Ілеспе аударманың ана тіліміздің мерейін өсіріп, халықаралық деңгейдегі жиындардың жұмыс тілі болуы үшін керек екенін тіл саласындағы шенеуніктер елемей-ақ қойып еді. Сеңнің қозғалуына Мемлекет бас­шысының 2015 жылы Біріккен Ұлт­тар Ұйымында қазақ тілінде сөйлеген сөзі себепші болды.

Сөйтіп 2016-17 жылдары Мәдениет және спорт министрлігі Тіл комитетінің тапсыруымен Ш.Шаяхметов атындағы тілдерді дамы­тудың республикалық орта­лығы курс ұйымдастырып, өз әдістемемді қолдана отырып, 2 топты оқытып шығардым. Солардың іші­нен бірнешеуі «жүзден жүйрік» шы­ғып, ілеспе аудармашылар қатарын толықтырды. Тағы бір нәтижеміз курсқа қатысқан Ақтөбе облыстық тіл басқармасының бас­шысы Г.Төлебаеваның өз өңі­рінде сол форматта курс өткізуі болды. Нәтижесінде, экономикасы қарқындап дамып, еліміздің миллион тұрғыны бар облысы болайын деп тұрған Ақтөбеде өтетін жиындарда қазақ тілі – жұмыс тілі болуын қамтамасыз ете алатын ілеспе аудармашы шәкірттер дайындалды.  Ілеспе аудармашыларды тәр­бие­леудің жақсы, ұтым­ды жолы «Хабар» арнасында жүр­гі­зі­летін «Болашаққа бағ­дар» бағ­дар­ла­масының аудар­ма мә­селесіне ар­налған 14-шыға­ры­лымында ұсы­­ныл­ды. Ол – бір ұлттық уни­вер­ситеттің жаны­нан жоғары курстар ашып, аударманың салалары бойынша (көркем аударма, ілеспе аударма) мамандарды дайындау. Еліміздің қазынасын сыртқа, ал әлемнің інжу-маржандарын қазақ оқырманына таныту үшін өз елімізде ана тілімізді өгейліктен құтқарып, үлкен жиындардың жұмыс тілі ету үшін бұл курстар аса пайдалы болар еді. 

Ілеспе аударма жиындардағы коммуникация құралы ғана емес, ол арқылы белгілі бір ұйымдар, ел алдында жүрген азаматтар туралы қосымша ой түзуге болады. Елі­мізде ілеспе аударманың пайда болуы мен дамуын ұзақ жыл­ғы зерделеуіміз мыналарға көз жет­кізді: ілеспе аударманы өзі ұйым­дастыратын іс-шарасына терең мән беріп, оның қоғам өмі­рін­дегі белгілі бір проблемаларды шешудегі маңызын түсінетін; жиынға қатысушылардың уақы­тына құрметпен қарауды; кө­те­ріл­ген мәселелердің баршаға түсі­нікті болуын; олар бойынша қа­былданар шешімнің ортақ тұжы­рым­дамасы түзілуін көздейтін ұйымдар жүзеге асырады. 

Елімізде өткізілетін жиындарға кел­ген шетелдік қонақтар сөйле­не­­тін сөздерінің міндетті түрде қа­­зақ тіліне аударылуына мән бе­ре­­­ді. Себебі бұл – бүкіл дүние жү­зін­де қабылданған әдеп нормасы. Өркениетті елдердің өкілдері үшін оны орындау – заңдылық. Бә­рін белден басатын – өз отандас­та­ры­мыз. «Жиналғандардың бар­лы­ғы да орыс тілін түсінеді ғой» деп қарау­шы­лық халықаралық жи­ындардың жұ­мыс тілі – орыс тілі болуына, аудар­маның да шет тілі­нен орыс ті­ліне ғана жасалуына не­гіз болып ке­леді. 

Енді Елбасы тапсырмасынан кейін, бұл әдет жөнделеді деген ойдамыз. Бұл істе дәстүрді қа­лып­­тастырушы Парламентке қо­са, соңғы жылдары жиындарын мемле­кет­тік тілде жүргізетін «Нұр Отан» партиясы, отырыстары бұ­рын аралас түрде жүр­гізіліп келсе, соңғы кездері таза қазақ тілін­де өткізе бастаған Үкіметтің үлгісімен ми­нис­трліктерде, өңірлерде ана тіліміз төрге шығып, барша жиын­дар­дың жұмыс тіліне айналатынына сенгіміз келеді.

Өз кезегінде бұл ол жиындарда аударма жасайтын мамандарды көптеп тәрбиелеу қажеттігіне алып келеді. Ал ол – бір-екі жылдан бері шешілуі қолға алынып, нәтижесін де бере бастаған мәселе. Енді оны жоғарыда, «Хабар» арнасында айтылған ұсыныстар арқылы жетілдіре түсу ғана қалды. 

Камал ӘЛПЕЙІСОВА, ілеспе аудармашы,  филология ғылымдарының кандидаты