Осы жылдың екінші жартысында Маңғыстау облысының орталығы Ақтау қаласында Қазақстан, Ресей, Әзербайжан, Иран және Түрікменстан президенттерінің қатысуымен Каспий маңы мемлекеттері басшыларының саммиті өтеді деп жоспарланып отыр.
Онда Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияға қол қойылады деген болжам бар. Сондай-ақ саммитте тараптар теңіздің экологиялық мәселелеріне де назар аударуы мүмкін. Өйткені бес мемлекетке ортақ қарт Каспийдің суы мен ондағы жануарлар дүниесіне қатысты проблемалар баршылық.
Каспий теңізі шаруашылық жүргізуде маңызы ерекше зор әлемдегі ең ірі тұйық су алабы саналады. Теңіз өзінің морфологиялық ерекшеліктеріне қарай Солтүстік Каспий, Орталық Каспий және Оңтүстік Каспий болып үш бөлікке бөлінеді. Оның қазақстандық бөлігі, яғни теңіздің солтүстік-шығыс жағалауы Атырау және Маңғыстау облыстарының аумағында жатыр. Сарапшы ғалымдардың деректері бойынша, Солтүстік Каспий теңіздің өзге бөліктерімен салыстырғанда географиялық орны, теңіз табанының құрылымы, тұздылығы мен температуралық режімі, су балансы және басқа да жағынан ерекшеленеді. Екіншіден, оның Оңтүстік және Орталық Каспийге қарағанда суының тереңдігі таяз болып келеді. Ал Солтүстік Каспий бөлігінің аумағы 80 мың шаршы шақырымды құрайды.
Теңіздің осы қазақстандық бөлігіне қарайтын аумаққа байланысты мына мәліметтерді де атап өткен жөн сияқты. Солтүстік бөлікке құятын өзендердің жылдық су ағынының жиынтығы Каспийге құятын барлық өзен суларының 88 пайызын құрайды екен. Оның үстіне теңіздің бұл аумағы жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлеміне өте бай. Мұнда жануарлардың екі мыңға жуық түрі тіршілік етеді. Теңіздегі балық қоры орта есеппен үш миллион тоннадан асады. Соның 40 пайызы Солтүстік Каспийдің үлесіне тиеді.
Каспий – бұрыннан балық ауланып келген теңіз. Жыл өткен сайын осы кәсіппен айналысатындар қатары көбеймесе, азайған емес. Сонымен қатар теңізден аса бағалы балық түрлерін өндіру, одан қара уылдырық алу еселеп арта түскен. Кейбір мәліметтер бойынша, дүние жүзінде өндірілетін балықтың бекіре тұқымдас түрінің 90 пайызға жуығы дәл осы Каспий теңізінен ауланды. Бағалы балық тұқымдастарының әртүрлі жолдарымен белгіленген мөлшерден тыс көп аулануы оның қорының азаюына, тіпті құрып кетуіне соқтыруы мүмкін. Бұған Каспий маңы елдерінің теңізге құятын өзендерге салып тастаған бөгеттерді қосыңыз. Себебі сол бөгеттер балықтардың уылдырық шашатын жерлерге жетуіне кедергі келтіреді. Мұның сыртында теңіз суының ластануы және бекіренің браконьерлік жолмен аулануы және бар.
Қазіргі заманғы балық шаруашылығы балық аулауды реттеуге, сондай-ақ аса бағалы балық түрлерін табиғи және жасанды жолмен көбейтуге негізделген. Жыл сайын Қазақстан, Ресей және Әзербайжанның балық зауыттары теңізге миллиондаған балық шабақтарын жібереді. Каспийде екі тропиктік жүйе қалыптасқан. Мысалы, Солтүстік-Шығыс Каспий аумағында құстың 280-дей түрі мекендесе, ал Каспий итбалығы тек осы Каспий теңізінде ғана тіршілік етеді. Ана бір жылдары итбалықтың жаппай қырылуы орын алғаны ұмытыла қойған жоқ. Ғалым-мамандар оның себеп-салдары гидрометеорология және экологиялық жағдайлардың нашарлауынан болғанын анықтады.
Эколог-ғалымдар Каспийдің экологиялық жағдайы теңіз суы деңгейінің көтерілуімен тікелей байланысты екенін айтады. Бұл теңіз маңындағы елдерге, оған жақын орналасқан елді мекендерге айтарлықтай проблемалар туғызып отыр. Мысалы, судың көтерілуі жағалаудағы табиғи жайылымдарды таратып жіберді, жайылған су құстар мен жануарлардың мекен-ұясын басып қалды. Ол жағалаудағы өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесіне көп шығын келтірді. Бұған, сондай-ақ Каспий маңындағы мемлекеттердің мұнай өндіру көлемін еселеп арттыруы да «үлес» қосып келеді. Экологиялық осындай проблемалар елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуы мен көрсеткіштеріне кері әсер ететіні жасырын емес.
Су деңгейінің көтерілуі дегеннен шығады, теңіз суының бірде көтеріліп, бірде тартылуы жердің табиғи-тарихи эволюциясына байланысты екен. Ғалымдардың аталған мәселеге қатысты пікірі осындай. Ал тарихи деректерге келсек, Каспийдің су деңгейі 1820-1930 жылдар аралығында бірнеше рет көтерілген. Оның себептері ауа райының құбылысына және антропогендік факторларға байланысты болса керек. Өйткені теңізге құйылатын барлық судың 80 пайызы Еділ өзені арқылы келеді. Бұл Каспий суының көтерілуі Еділ өзеніне тікелей қатысты екенін білдіреді. Атап өткеніміз жөн, осыдан 40 жылдай бұрын теңізден Қарабұғазкөл шығанағын бірде бөлді, бірде қосты. Осы әрекеттер қарт Каспийдің ертеден қалыптасқан табиғи тепе-теңдігін бұзу деп қабылданды. Себебі судың көтерілуі салдарынан теңіз жағалауындағы мұнай бұрғылары, мұнай қоймалары, бірқатар кәсіпорындар су астында қалды. Кейіндеп эколог-ғалымдар теңіз суының көтерілуі табиғи процесс екенін дәлелді.
Каспий теңізінің экологиясына кері әсер ететін бірнеше фактор бар. Соның бірі – техногендік фактор, яғни адам іс-әрекетінің әсері. Таратып айтар болсақ, теңіз суының ластануы дабыл қағатын жағдайға жеткен. Оның осындай халге душар болуына Каспий маңындағы бес мемлекеттің де қатысы бар. Өйткені олар жиырма жылдан бері теңіздің құқықтық мәртебесін анықтауда ортақ келісімге келе алмай жүр. Әрине оның түрлі себептері мен өзіндік қиындықтары, әр елдің ұстаным-ұсыныстары, сондай-ақ мақсат-мүдделері бар. Әрбір ел сол ұстанымдарынан, мақсат-мүдделерінен ауытқып кете алмайды. Себебі мемлекет мүддесі бәрінен жоғары тұруы тиіс. Мемлекет басшыларының алдағы бесінші саммитінде көптен бері сөз болып келе жатқан Каспий теңізінің құқықтық мәртебесіне қатысты мәселе шешіліп қалар деген үміт басым.
Осынау өткір жағдайға байланысты табиғат жанашырларының пікірі әртүрлі. Мысалы, ресейлік экологтер теңіздің шектен тыс ластануын ондағы қолға алынып жатқан мұнай операцияларынан көреді. Біздің еліміздің экологтерінің пікірлері де осыған ұқсас. Ал теңіз табанынан бірінші болып «қара алтын» өндірген әзербайжандық табиғат жанашырлары Каспийдің экологиясына мұнайдан гөрі қалдық сулардан көбірек зиян келуде деген пікірде. Теңізге мұнай төгілмегені жақсы. Егер төгілетін болса, оның салдары жануарлар дүниесіне ауыр зардаптар әкеледі. Сондықтан да Каспий маңы мемлекеттері бас біріктіріп, теңіздің экологиясына кешенді түрде зерттеу жүргізетін өзара ортақ ғылыми орталық құрғандары жөн сияқты.
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін айқындау мақсатындағы келіссөздер процесі 1992 жылы басталған еді. Ол үшін ең негізгі құжат – Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияны әзірлеу қажет болды. Бұл жұмыспен бес мемлекеттің сыртқы істер министрлері орынбасарларының деңгейінде құрылған арнайы жұмыс тобы айналысты, жұмыс тобы қазіргі кезде де өз қызметін жалғастырып келеді. Тараптар жұмыс тобының нәтижелі жұмыстар атқарғанын айтады. Соның арқасында конвенция жобасы мәтінінің көптеген баптары бойынша келісудің сәті түскен. Қазақстандық тарап атап өткендей, Каспий өзара достық, тату көршілік және ынтымақтастық теңізі болуы тиіс.
Қазақстан теңіздің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты оны пайдалануда теңіз табаны мен биоресурстарды Каспий маңындағы барлық мемлекеттер арасында халықаралық тәсіл және әлемдік тәжірибе негізінде ортақ сызық бойынша делимитациялауды ұсынады. Сонымен бірге теңіздегі минералды ресурстарды игеру мен барлауды өз бетінше өз аумақтарында айқындауы қажет. Ал қарт Каспийдегі Қазақстанның мемлекеттік шекарасы теңізбен шектесетін барлық елдердің шекаралары арасындағы ең ұзыны. Ол 1700 шақырымнан асады. Құрлықтағы мемлекеттік шекарамыз сияқты теңіздегі шекарамыз да өзара достық шекарасы болмақ.
Әлисұлтан ҚҰЛАНБАЙ,
«Егемен Қазақстан»