Жеке тұлғаларға арналған депозиттер жеңіл, түсінікті, тиімді бола бастады

Банк салымы (депозит) – бұл жинақтар­ды орналастыру мен жинақ­таудың базалық, жал­пыға ортақ тәсілі, оның бірінші кезек­тегі міндеті маңызды өмірлік мұқ­таж­дықтар мен қажеттіліктерді шешу. Соған қарамастан, жинақтарды орналастыру үшін депозитті қалай дұрыс таңдауға болады деген сұраққа үстірт жауап беруге болмайды: өз ақшасына дұрыс иелік ету сақтық тәсілдерін та­лап етеді. Ақылға қонымды және негіз­делген шешім шығару үшін бір депозит өнімін басқасынан айы­ра білу әрі түсіну қажет. Осы уақыт­қа дейін депозитті таңдау екі бас­ты фактор: біріншіден, нарықта аз­да­ған ерекшеліктері бар депозит өнім­дерінің көптігінен, екін­шіден, салым мерзімі мен сыйа­қы мөл­шер­­лемесінің байланысы жоқты­ғы­нан жинақтарды ұзақ мерзімге орна­ластыруға ынта­лан­дырудың болмауынан қиындай түсті. 

Депозит нарығында көптеген өнім айналыста: орташа алғанда банктерде депозиттер түрлерінің саны 20-ға жуық болады, егер оны депозиттерді тартатын банктер санына көбейтсек, депозитті таңдау үшін аз дегенде әртүрлі 480 депозит өніміне талдау жасау қажет­тілігі туындайды. Жоғары бәсеке­лес­тік, жаңа клиенттерді тарту ниеті банктерді жаңа маркетингтік тәсіл­дерді табуға және өз өнім­дерін: «балаларға арналған», «зейнет­керлік», «артықшылықты», «VIP» сияқты танымал атауларды ойдан шығаруға мәжбүрлейді, бұл тізімді әрі қарай жалғастыра беретін болсақ, депозит таңдауға деген қызы­ғушылық өз мәнін жоғалтады. Ұқсас ұсыныстардың әр алуандығы таңдау процесін күрделендіріп жіберді, өйткені бұл айтарлықтай күш-жігер мен уақытты талап етеді. 

Екінші қиындық туғызатын фактор – бұл сыйақы мөлшерлеме­лерінің кең ауқымы және басқа­сын­ан бөлек, ұқсас мерзімге орна­лас­тырылған салымдарға қатысты қолданылған номиналды және тиімді мөлшерлемелер сияқты түрлі сыйақы мөлшерлемелерін қолдану. Оның үстіне банктер тоқсан сайын, ай сайын, күн сайын капиталдандырып отыратын өнімдерді ұсынады. Кейбір ерекшеліктерді ескермегенде, сыйақы мөлшерлемесі салым мерзіміне де, мерзімінен бұрын алу мүмкіндігіне де байланысты емес: мерзімі бірдей депозиттер, мәсе­лен, 3 айлық депозиттер бо­йын­ша әртүрлі банктерде сыйақы мөл­шер­лемесі 5,3 пайыздан 12 пайыз­­ға дейінгі мөлшерді құрауы мүм­кін. Ал бір жылғы депозиттер бойын­ша кейбір екінші деңгейдегі банк­тер 6 пайыздан аспайтын сый­ақы мөлшерлемесімен шектеле­ді. Ең бастысы, салымдарға орналас­ты­рылған ақшаны сақтаудың қара­пайым және тікелей дәлелі, барлық мерзім ішінде Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры­ның жоғары кепілдік сомасы түрінде ынталандыруы болмады.

Нәтижесінде, шетел валютасы бо­йынша кіріс сыйақының 1 па­йыздық жылдық тиімді мөлшер­лемесімен шектелгеніне қара­мастан, салымшының мерзімі­нен бұрын алып қою мүмкіндігі бар валюталық салымдардың пайдасына таңдау жасауы жеңіл болды. Бұдан басқа, шетел валютасындағы жинақтарда жоғары тәуекел бар: кіріс алуға болады, сол сияқты шығынға да ұшырауы мүмкін. 3 банк («Эксимбанк Қазақстан» АҚ, «Qazaq Banki» АҚ және «Астана Банкі» АҚ) барлық банк операция­ларын жүргізуге берілген ли­цен­зияларынан айырылған ағым­дағы жағдайды ескере отырып, валюталық депозиттердің салымшылары бес миллион теңге шегінде ғана өтемақы алады, ал теңгемен салымдарды ұстаушылар 10 миллион теңге шегінде, теңгемен және шетел валютасындағы салымдарды ұстаушылар 15 миллион теңге шегінде өтемақы алады. Ағым­дағы жылы теңгемен жинақ салымдары бойынша кепілдіктің ең жоғары сомасы 15 миллион теңгеге дейін ұлғайтылғанын ескере отырып, ұлттық валютадағы салымдар кредиттік тәуекелге аз ұшырайды. 

Банк салымдары нарығының реттелмеген проблемалары банктік салымдардың мерзімді нарығының мәні жоғалуына әкелді және теңге­лік, сол сияқты валюталық мерзімді салымдар талап етілгенге дейінгі салым­­дарға өзгерді. Банктік салым­­дардың мерзімділігіне талап­тардың болмауы экономиканы кредиттеу көлемінің қысқаруына әкелді. Өз кезегінде, салымдарды мерзімінен бұрын алып қоюды ынталандырмайтын жағдай­лардың болмауы банктер үшін қосым­ша тәуекел болмақ, банк­тер оны барынша азайту үшін өтімді актив­терін ұлғайтуға тиіс, ол ипо­тека, автокре­диттеу, шағын биз­нес­ті және кәсіпкерлікті кредиттеу, тұты­ну­шылық кредиттеу сияқ­ты жеке кредиттік өнімдердің қым­бат­­тауына әкеп соғады. 

Нарықта әділ және түсінікті жағдайлар жасау үшін Ұлттық Банк депозиттердің жеңілдетілген құры­лымын ұсынды. 1 қазан­нан бас­тап салымшыларға салым­дар­­дың үш түрі қолжетімді болды: мер­зімсіз, мерзімді және жи­нақ. Жаңа депозиттік желі әр са­лым­­шы­ға өзінің мұқтаждығына қарай қолайлы депозитті таңдауға мүмкіндік береді.

Мөлшерлемелерді ретсіз бел­гілеу тоқтатылды: енді мерзімді және жинақ салымдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі банктік салым шартының мерзіміне тікелей байланысты. Мәселен, жинақ салым бойынша үш айға арналған сыйақы мөлшерлемесі 12 пайыз, ал 24 айдан астам салым бойынша 13,5 пайыз болуы мүмкін. Шетел валю­тасындағы депозиттердің кі­ріс­­тілігі өзгерген жоқ: шетел валю­та­­сындағы салымдар бойынша ең жоға­ры сыйақы мөлшерлемесі 1 пайыз­дан аспайды, ол ұлттық валюта­дағы салымдардың кірісті­лі­гінен 10-13 есе аз. 

Нарықтың дамуына байланысты мерзімді және жинақ салымдар экономиканы, бизнесті кредиттеудің, тұтынушылық кредиттеудің өсуі үшін негізгі ресурс, ал салымшылар үшін жинақ немесе мерзімді салым жинақтарды орналастыру және кепілдік берілген жоғары кіріс алу үшін, оның ішінде банктік салым шартының мерзімі ішінде ақшаны пайдаланудың шынайы қажеттілігі болмаған жағдайда, қосымша мүмкіндік болуы мүмкін. Салымшыда банктік салым шартын мерзімінен бұрын бұзу құқығы сөзсіз сақталады. 

Қазақстандық нарықта бұрын да мерзімінен бұрын алу бойын­ша шектеулері бар салымдар бол­­ған, бірақ дамыған елдердің тәжі­рибесі аталған шектеулердің заң­на­малық деңгейде белгіленетінін куәлан­дырады. Мәселен, Малай­зияда заң банкке ұзақ мерзімді салымды мерзімінен бұрын алған кезде есептелетін сыйақының 50%-ынан астамын ұстап қалуға мүм­кіндік береді; Германияда жинақ салымын мерзімінен бұрын алған кезде сыйақыдан толық көлемде айы­рылады және айыппұл төлейді. Сингапур мен Израильде жинақ салымын мерзімінен бұрын алу құқығы көзделмеген.

Жинақ және мерзімді салымдар пайда болғаннан бері нарық­та салым­шылардың әртүрлі топ­тары­ның міндеттеріне жауап бере­тін жағдайлар жасалды. Ақша­ны иеленудің ұтқырлығы ма­ңыз­ды және салымның барлық мер­зімі ішінде ақшаны пайдалануды жоспарлайтын салымшылар жинақ­тарын мерзімсіз салымдарға және салымды мерзімінен бұрын алумен байланысты шектеулер көзделмейтін талап еткенге дейінгі салымдарға орналастыра алады. Жинақтарын жоғарылатылған сыйақы мөлшерлемесі бойынша белгілі бір мерзімге орналастыру­ды жоспарлайтын, бірақ ақшаны ұтқыр жұмсағысы келетін салым­шыларға мерзімді салымдар қолайлы болады. Ал ақшаны белгілі бір мер­зім­де жинауды ойлайтын және кепіл­дік берілген жоғары кірістілік және Қазақстанның депозиттерге кепіл­дік беру қорынан ең жоғары өтем­ақы алу маңызды болатындар жина­қтарын теңгемен жинақ салымы­на орналастыру мүмкіндігіне қарай алады.

Кез келген салымшы өзінің жеке қаражатын түрлендіре алады: банк карточкасы немесе мерзімсіз салым ақшаны пайдалануға және кез келген сәтте толықтыруға мүмкіндік береді, ал жинақтау және кіріс алу үшін жинақ не мерзімді салым ашуға болады. Сонымен қатар жинақ салымы ақшаны ірі сатып алуларға немесе маңызды мақсаттарға, мәселен отбасымен демалуға, балалардың оқуына немесе тойына ақы төлеуге, ипотека бо­йынша бастапқы жарнаға, машина сатып алуға жинауды жоспарлайтындар үшін өте қолайлы болады.

Думан АНАШ,

«Егемен Қазақстан»