Мектепке дейінгі білім. Сан бар, сапа қайда?

Қоғамдағы тәрбие мен бі­лімнің бірінші бас­пал­да­­ғы – бұрынғыдай мектеп емес, балабақша. Соң­ғы са­нақ бо­­йынша 3-6 жас­та­ғы ба­ла­­лардың 93,1 пайызы бала­бақ­шамен қам­­­тылған. Білім және ғылым ми­нис­тр­лігі 2020 жылға қарай бұл көр­­сеткішті 100 па­йызға жет­­­кі­зуді жоспарлап отыр. Жа­­рай­ды, жеті пайызды екі жыл­да-ақ ең­се­рер­міз. Сан бар, ал сапа қайда?

Мәңгілік ел болуды мақ­сат тұттық, ал елдің ертеңгі егесі – бүгінгі балдырған. Олар­ға ұлт­тық тәрбие бері­ліп жатыр ма?

2016 жылы мектепке де­йінгі тәрбие мен оқыту маз­мұны «Мәң­­гілік ел» жалпы­ұлттық идея­­сының негізінде қайта жаңар­­тылды. Жалпыға міндетті мем­­лекеттік стан­дартқа сәй­кес жасалған үлгі­лік оқу бағ­дар­­ла­масында ба­лаларды ұлтжан­ды­лық­қа тәрбиелеуді мақсат ететіні жазылған. Министрлік бе­кіт­кен мақсатқа мамандар қол жеткізіп жүр ме? Мә­селе сон­да. EduTech білім бе­ру сала­сындағы стартап жобалар бай­қауына қатысқан Алматы қаласы Жетісу ауда­нындағы №51 балабақша мең­герушісі Фа­рида Қызырханқызы «Мек­тепке дейінгі балалық шақ» рес­пуб­ликалық орталығы әзірлеген әдістемелік ұсы­ным­дарда білім беру про­цесін ұйымдастыруға ар­нал­ған, ұлттық құнды­лық­тарды дәріптейтін «Менің Қа­­зақстаным», «Өнер көзі – ха­лық­та», «Салт-дәстүр­лер және фо­льклор» атты тақы­рыптар бар екенін, бұл жобасын соған сүйе­ніп әзірлегенін айтады. Оның пікірінше, министрлік нақ­тылап берген бағытты әрі қа­рай жандандыру, тереңдей қамту, жүйелі жүзеге асыру ба­ла­бақшаның меңгерушісі мен әдіс­керіне байланысты. Соны­мен қатар балалармен тіке­лей жұмыс істеп отырған тәр­бие­ші шығармашыл, кәсіби, халқы­мыздың құндылықтарына деген жанашыр көзқараста болса, балдырғандар ұлт­тық тәрбие­мен толық сусындайды. «Өнер көзі – ха­лықта» деген бір тақы­рып­тың өзін ауқымды қамтып, мәдени мұраны, дастандар мен ертегілерді, тыйым сөздерді санасына сіңіру де тәрбиешінің әлеуетіне байланысты.

Ал аталған балабақша орыс­тіл­ді екенін естігенде неге асық­ты таңдағанын біл­гіміз келді. 

Идея авторы: «Елбасының жалпыұлттық идеяға айналған мақаласында ұлттық код туралы айтылады. Біз үшін бала санасындағы ұлттық код – ежелден қазақ қарадомалақтарын жан-жақты дамытудың көзі болған асық. Осы тұжырымға тоқтап, тәрбие мен білім беру үдерісінде арнайы әдістеме ретінде қол­да­нып келеміз. Министрлік фи­нал­ға шыққан стартап жобаларына нұсқаулық хат беруге уәде еткен, орындалмады. Алайда Алматы қала­сы білім басқармасының са­рап­­тамалық кеңесі шешімімен асық технологиясы туралы ұсын­ған әдіс­темелік құрал баспаға жі­берілді. Биыл сәуірдің 15-інде бекітілген шешіммен қала бо­йынша таратылды. 

Біздің балабақша орыстілді, өзге ұлттың балалары көп келе­ді, асық оларға кіндік қаны тамған жердің тарихы, асыл мұрасы, мәдениеті туралы түсініктерді қазақ балалар­ымен бірдей қа­­­­­­лып­тастыруға көмектеседі. Түр­­­лі семинарлар мен кон­фе­рен­ция­­лардың арқасында көптеген ба­ла­бақша асық технологиясын бі­лім беру үдерісіне енгізді», дейді.

Қазақ тобындағы бала неге орысша сөйлейді?

Мектепке дейінгі тәрбие та­қы­рыбына қалам тербегелі бері балабақшаны төңіректедік. Сон­да­­ғы бірінші көкейге келген сауал осы болды. Бұл сұ­рақ­ты балалармен тікелей жұ­мыс істеп отырған тә­р­бие­шіге қой­дық. Түйгеніміз төмен­дегідей: бала үйде орысша сөйлейді; мулть­фильмді басқа тілде (ағыл­шын­ша көретіндері де бар) көреді; орта бұзады. 

Тарқатайық. Топтағы 25 ба­ла­­ның 5-еуі орысша шүл­дір­л­ейді. Кешқұрым дәл сол ба­ла­­­­лардың ата-анасын күттік. Олар шынында қазақ тілінде сөй­ле­мей­ді. Демек, бала отбасында өз ана тілінде қарым-қа­ты­нас жа­са­майды, бала­бақшадағы үй­­рен­­генін бекі­ту, қайталау, пы­сық­тау деген ма­ңыз­ды кезең орысша өтеді деген сөз. Бұл осы проблеманың туындау­ына басты себеп болып тұр. Өйткені бала­ның тілі алдымен отбасында шығады, балабақша дамытады және отбасы оны қайта бекітеді. 

Баланы бүгінде телефон тәр­бие­­лей­ді. Ал сол «ақылды қалта» қазақша «сөйлемейді». Ондағы бала­лардың кейбір сүйікті кейіп­кер­лері, орысшаңыз былай тұр­сын, ағыл­­шынша сайрайды. Көршіміз 3 жасар бала­сы­ның ағыл­шынша сөздерді қайдан үй­­рен­генін білмей дал, «біліп ту­ған» баласына сүйсінумен жүр. Енді бір ата-ана «Үш тіл­ді­лік баламыздың миын ашытып жіберетін болды» дейді. Па­ра­докс. Шын мәнінде сол қара­пай­ым ұялы телефонмен ілесіп келген айналамыздағы жаңа тех­но­ло­гияның өзі бала түгілі сізді де өз­ге тілде сөйлетеді. Байқадыңыз ба, балабақша – берідегі мәселе. 

Дегенмен, қайта оралайық. Бала отбасындағы тәрбиесін қо­ғам­ға алып келеді. Нысанаға алынған әлгі топта орыстілді бір балақайға қазақтілді төрт баладан келеді екен. Әрбір жаңа ақпаратты сол күйінде қағып алатын балаға бірге ойнайтын досының сөздерін жаттап алу сөз болып па? Тоқетері, адамды орта тәрбиелейді. Осыдан келіп бала басында орысша ойнайды, содан соң орысша ойлайды. Қиыны да осы. Кей ата-аналардың «Балам­ның тілі қазақша шықты, үйде ешкім өзге тілде сөйлемейді, балабақшаның қазақ тобына келіп орысша сөйледі» деген жанайқайының мәнісі осында. 

3 жастан бастап орыс тілі, 5 жастан бастап ағылшын тілі өтеді

Ұлттың жаны – тіл. Мұны әрбір маман біледі. Бірақ педагог қанша жерден шығармашыл, із­де­німпаз болса да заңмен бе­кі­­тіл­­­ген стандарттан әрі аса ал­майтыны анық. Стандартқа сүй­ен­­­­­­ген бағдарлама тәрбиешіге қан­­­­дай бағыт береді? 2016 жылғы 12 тамыз­да бекітілген бағдарлама бойын­ша 3 жастан бастап орыс тілі, 5 жастан бас­тап ағылшын тілі өтеді. Енді өзіңіз ба­ғам­дай бе­рі­ңіз. Бағ­дар­ламаның өзі бала ті­лінің таза­лы­ғын сақтамауға ың­ғай­ланған ба дерсің. Рас, бала­бақшаның басты міндеті – ба­ланы мектепке дайындау. Ал жоғарыда аталған пәннің екеуі де мектепте 1-сыныптан басталады. Балабақша бұл қадамға мектептің алдындағы міндетін атқару үшін барып тұр екен. Алайда баланың санасы, ойы, тілінің тазалығы бәрінен бірінші орында тұрса, бұйрықты түзету бүтін бір ұрпақтың бойын кейін тазартудан анағұрлым оңай. 

Осы бағдарламаны әрі қарай парақтасақ, мынадай кесте алдымыздан шығады. 

Жеті жасқа дейінгі балаға бе­рі­ле­тін шет тілінің сағаты сөй­­леу­­ді дамытудың сағатымен тең еке­нін былай қойғанда, орыс тілі­нің сағаты сауат ашудан көп. Себебін сұрадық, министрлік бұл мәселені биыл шешкен. 

Вице министр А.Аймағам­бетов­тың қа­­­­ты­су­ы­мен өткен Тамыз кон­­фе­­ренциясын­да атал­­ған бағ­­дарла­маға өзгеріс ен­гі­зіл­гені ай­тылған. БҒМ Мектепке де­йінгі білім департаментінің бас­шысы Ш.Сұлтанғазиева өз баян­да­масында қазақ тілін оқыту ортаң­ғы топта 0,5 сағатқа, ересек топтар­да 1 сағатқа артқанын мәлімде­ген. Бірақ қазақ тіліне сағат аз бөлінген бағдарламамен екі жыл­да қаншама бала бітіріп кетті?..

Адам қалыптастыратын маман

Балабақшадағы тәрбие мен білім са­па­сының артуы он­да­ғы пе­­да­гог­тің кәсібилігіне тә­уел­ді. Стан­дарт, бағдарлама балаларға ұлт­тық тәрбие беруді көздейді, бұл мәселе бір жүйеге кел­ті­ріл­ген, бағыт берілген делік, бірақ журналистік зерттеу жүргізу ба­­рысында көз жеткіз­гені­міз – кей­бір тәрбие­ші­лердің маз­мұ­ны түгілі қандай құжатты бас­­­шы­­­лық­қа алып жұмыс істей­ті­нін білмейтінінде. Өйткені Ақ­пар­аттық талдау орталығының 2016 жылғы жүргізген мәліметі бойынша жоғары білімді 49300 тәрбиешінің 12357 (25%) ғана; орта кәсіптік 30972 маманның 14844 (47%) кәсіби мамандар, яғни нақ мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру мамандығын бітірген. Әлемдік деңгейді анық­­­тайтын Education Index-тің зерт­теуінде білім саласында үздік жиырмалықтың қатарына да кірмейтін Францияның өзін­­де балабақшаға орналасатын үміткерлер ірі байқаудан, ірік­теуден өтеді, 1 орынға 10 адам та­ла­сады екен. Себебі онда тәр­бие­ші беделді мемлекеттік қызмет­кер­ге жатады, соған сәйкес мәр­те­бесі мен жалақысы да жоға­ры. Тағы бір ерекшелігі, мемлекеттен алатын әлеуметтік көмегі бар. Осы орайда талқыланып жатқан «Педагог мәртебесі туралы» заң жобасына тәрбиеші туралы арнайы бап қосылу керектігін айта кеткен ләзім. Себебі тәрбиеші – адам қалыптастыратын маман. 

Ал бізде балабақшаға мәж­бүр­ліктен жұмысқа ор­на­ла­­­са­тын­дардың қатары көп, трендтегі немесе өзіне ұнайтын маман­дық­ты бітіріп, бірақ жұмыс таба ал­ма­ғандар көбіне мектепке дейінгі ұй­ымға келеді. Рұқсат па? Иә, тәрбиешіге қойылатын талаптар туралы жазылған бұйрыққа биыл ен­гі­зілген өзгеріс бо­йынша пе­­дагогикалық немесе бе­йі­н­­дік білімі бар мамандар жұмыс­қа орналаса алады. Бұл кадр тапшылығынан туындаған шешім. Кадр тапшылығының басты себебі – айналып келгенде тәрбие­шінің мәртебелі мамандық қатарына кіре алмай тұрғанында. 

Гарвард университетінің «Бала­лық шақты дамыту» ор­та­лығы сәтті ересек өмірдің ба­ла­лық шаққа тәуелді болатынын дәлелдеген. Бұл тәуелділік адамның бес жасқа дейін аса сезімтал болуымен байланысты. Алғашқы бес жылда бала ми­ын­да секунд сайын жаңа нейрон қалыптасады екен. Нейрон дегеніңіз жүйке жасушалары. Сондай-ақ бала 5 жасқа дейін бүкіл өміріне қажетті дүниенің 90 пайызын алып үлгереді, бұл бала психологиясын зерттеп жүрген ғалымдардың тұжырымы. Сондықтан саналы тәрбие мен сапалы білім мектептен бұрын басталуы тиіс.

Айдана ШОТБАЙҚЫЗЫ,

«Егемен Қазақстан»