Қобызшы соқыр Нышан

Қобызшы соқыр Нышан

Жексенбі, 3 маусым 2012 11:52

60-жылдар.  Шілденің ми қайнатар жазы.  Қызыл­орда қаласындағы Ескі базар.    Үлкен базардың  кіре беріс жағындағы шағын  алаңқайға  жиналған адамдардың  күннің  ыстығына селт етер түрі жоқ. Ескі  қобызды  аңырата тартып отырған  қарт  кісіге қарай ентелей, сығылыса  түседі.

– Бұл қобызшы кім? – дейміз біз біледі-ау деген  біреулерден.

 

Жексенбі, 3 маусым 2012 11:52

60-жылдар.  Шілденің ми қайнатар жазы.  Қызыл­орда қаласындағы Ескі базар.    Үлкен базардың  кіре беріс жағындағы шағын  алаңқайға  жиналған адамдардың  күннің  ыстығына селт етер түрі жоқ. Ескі  қобызды  аңырата тартып отырған  қарт  кісіге қарай ентелей, сығылыса  түседі.

– Бұл қобызшы кім? – дейміз біз біледі-ау деген  біреулерден.

– Бақсы, –  дейді ол.

– Бұл бақсы емес, Соқыр Нышан деген  күйші аталарың, – дейді сол сәтте тағы біреу. “Ол кім еді” дегендей  біз әлгі кісіге  сұраулы жүзбен қараймыз.  Ол да  соны сезгендей:

– Бұл аталарың әйгілі  Қорқыт күйлерінің ең білгірі, — деп бізге бас бармағын  көтереді.

 Қобызшы шалдың көзі жұмулы. Қыл қобызды  сай-сүйегіңді сырқырата сарнатып кеп “Аһ-һ-һ” деп запырандай дем шаш­қанда,  қаумалап тұрған адамдар да бір  ырғасып, бір  серпіліп қалар еді.  Қыл қобыздың шанағынан бірде  аққу қиқулап, қанатын баяу серпіп қалықтап тұрып ала ма-ау, енді  бірде ботасын іздеп боздаған  боз інгеннің даусы шыға ма-ау,  болмаса ащы  ішекті  аспанға тартып сарнатып ит ұли ма-ау, әйтеуір сан түрлі  сарнама дыбыстар сай-сүйегіңді сырқы­рататындай.

 Біз кейінірек те  қобызшы шалды жиі  көріп  жүрдік және  ол  туралы  білетініміз де молыға түскендей еді.  Бұл былайғы  жұрт Со­қыр Нышан атап  кеткен Ыс­майыл Шәменов  деген  ақсақал екен.

Жақында, Сыр бойын­дағы басты қала – Қызылордада дарияның қия қап­та­лын­да  Қорқыт баба­мыз­ға  ескерткіш ор­на­тылып, соның  ашы­лу салтанатына орай  жиналған  көп­ші­­ліктің  арасынан бұрын көп жылдар бойы  Қазақ радио­сы­ның  меншікті тіл­шісі болып істеген  Ахат Жанаев ағамыз­ды  көріп қалғанымыз бар. Естуімізше,  бұл кісі әлгі   Соқыр Ны­шанмен  талай-талай табақтас, сырлас-мұң­дас болған.  Ілгерірек­те  атақты  қобыз­шы­ның  орындауында Қорқыт күйлерін таспаға  түсіріп алуға да себепкер  болып, басы-қасында  жүрген  деген  әңгімелерден де хабарсыз емеспіз. Сол ағамызбен әлгі салтанатты жиыннан  кейін  оңаша кездесіп,  сұхбаттасудың сәті де түскен  болатын.  Ағамыз әңгімені былайша  бастаған.

– Қобызшы Соқыр Нышанды  баяғыдан білуші едім. Жастау  күнімізде, сонау  соғыс жылдары болар  шамасы, КСРО Жоғарғы  Кеңесіне депутат болатын  теміржолшы  Серғазы Опалхожаев деген  ағамызбен көрші тұрдық. Алғаш Соқыр  Нышанды сол үйде көрдім.  Қобызшының  шын  аты-жөні Ысмайыл Шаменов  екен.  Әлгі Серғазы ағамыз оқта-текте бақсылығы мен  балгерлігі   оған қобызшылық өнері қосылған  Соқыр Нышанға бал аштырып тұрады екен. Әрі  ру  жағынан да ағайын-туыс болған соң үйіне шақырып, қазан көтеріп қазақы дәстүрді де  тастай қоймаған адам болатын.  Жастау күніміз ғой, көзі  мүлде  көрмейтін суқараңғы соқыр адамның қобыз тартуы жүріс-тұрысы, әсіресе, балаларды  қызықтыратын.

 Содан  алпысыншы жылдардың  ортасында  республикалық  радиоға  тілші болып орналасқан соң-ақ әлгі  қобызшы шалды  іздестіре  бастадым.  Бұл кезде  ол тоқсанның о жақ, бұ жағына жақындап та  қалған кезі ғой.  Өмір бар да қаза бар,  күндердің  күнінде қариямыз жазатайым шоңқиып қалса, талай қазына  ішінде  кетеді-ау.   Қорқыт бабамыздың  күйлерін таспаға  түсіріп алып,  халқымыздың  керегіне  жаратсақ деген ой  мазалап жүрді.

Күндердің күнінде Соқыр Нышанмен кездесудің  де  сәті түсе кеткені. Әңгімешіл адам екен. Жас күнінде Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов сияқты  дүлдүлдерге әлденеше рет Қорқыт күйлерін тартып бергенін  әңгімеледі. Соғыстың  алды ма,  арты ма, ғұлама  ғалым Әлкей Марғұлан ағамыз да Қызылордаға  арнайы  ат басын бұрып,  Қорқыт күйлерін тыңдап, қайран қалып кеткен екен.  Ол кезде Қорқыт бабамызды жұрт дінмен байланыстырып, оның  атын арнайы ізіне түскен тарихшы-зерттеушілер болмаса атай бермейтін еді ғой.  Қазақтың  осындай-осындай  ығайлары мен сығайларын таң қалдырған қобызшының бойындағы алтын қазынамызды жазып, таспаға түсіріп алмасақ болашақ бізге  қарғыс айтып жүрмей ме.

Бұл пікірімді  қобызшы  Соқыр Нышан да қос­та­ған, құптаған сыңайлы. Бар айтқаны “Әттең азаңғы мезгілде қобыз сарнатқанда аспандағы аққудың өзі кете ал­май, тас төбеде қаңқылдап ай­на­лып жүре­тін, “Желмаяның желісіне” басқанда  бай­лауда тұрған  ін­ге­ніңе дейін боздап қоя беретін  жас күнімде кез­деспедіңдер-ау. Қайтеміз енді, “ештен  кеш жақ­сы”  деген емес пе,  бір ескі қобыз  табыңдар маған.  Күш-қуатымды  жинап көрейін” – дегені  бар емес пе.

– Ау,  қобызшының өз қобызы  болмайтын ба еді? – дейміз біз.

– Баяғыда қобыз тартпасам отыра  алмайтын және  Қорқыттың  күйлерін базарға  шығып, көпшілікке  сарнатпасам арқам тырысып қалатын заманда “Ойбай, бұл ескіліктің  сарқыншағы” деп  қызыл жағалылар талай-талай табанға салып, керзі етікпен  қобызымды тепкіледі  емес пе.  Содан қайдан келгенін  қайдам, екі  орыс жігіті:“Ата, мына қобызыңызды сатыңызшы” деп соңымнан қалмағаны тағы бар.  Бір жылы үйде отын да жоқ еді, “Сатсам сатайын” деп  әлгі ескі, қырық жамау болған қобызымды екі мәшине көмірге  сатып жібердім емес пе.  Сөйтсек, әлгілер  Ленинградтан (Санкт-Петербург) осындай ескілікті  заттар жинап жүрген адамдар екен ғой. Содан кейін-ақ қобыз құтаймады ғой. Оның үстіне қарттық та көк  желкеге мінді емес пе. Сөйтіңдер, маған ескі  қыл қобыз табыңдар. Бойдағы  қуатты шақырып көрейік”, – деді қобызшы.

Қобызшы шалдың  сілтеуімен облыстың  талай жерін шарлаған жайымыз бар.  Қырық,  қырық бес қыл­дан  ішек  тартқан қыл  қобыз таптыра  қоймады бір­ақ. Телефонын тауып алып, белгілі фольклорист, мар­құм Мардан Байділдаевқа телефон шалайын Ал­ма­тыға. “Осындай да осындай, Қорқыт  күйлерін тартатын мына  кәрі құлақ қобызшыдан айырылып  қалуымыз мүм­кін.  Ескі қобыз табыңыз. Сол сіз жақта  әртүрлі мұ­ражайлар мен саз орталықтары жетерлік қой.  Әй­теу­ір ескі қылқобыз табылса болғаны” – дедім. Екі   күн­нен кейін  Мардан  ағамыз телефон  шалсын. “Қо­быз табылды.  Ертеңгі ұшақтан күт” деді. Жазған  құлда шар­шау бар ма. Ұшақтан ағамызды күтіп алып, тіке Со­қыр Нышанның үйіне тарттық.  Алдында хабарласқанмын.

  Соқыр Нышан қыл қобызды қолына  алып, біраз айналдырып отырды да   ысқымен  саулатып екі-үш тартты,  тартты да  басын шайқады.

– Шырақтарым-ау, мына қобыздарың жарамайды ғой.  Бұл орыстың қобызы  көрінеді.  Қазақтың  кәдімгі қара қобызы табылмады ма? – деп бір қойды. Шал қылт етіп аунап  кете  ме деп қыпылдап мен отырмын.

– Ақсақал, қолға  түскені осы болды. Бұйырған шығар. Осымен   амалдап көріңіз, – десіп жатырмыз.

Абыз күйші жөн дегендей басын  изеп қойды. Содан  соң жөткірініп, қақырынып, түкірініп алған соң:   “Бұдан ең болмағанда, оншақты жыл  бұрын  келгендеріңде де  кенже  қалмайтын  едіңдер-ау” деп  тершіген маңдайын  сүртті.   Сосын қобызды  әрлі-берлі  зарлата ысқылап отырды да сарнатып бір арнаға  түсті де кетті.  Мардан ағамыз сәл  шыдамсыздау адам  еді ғой, иманды болғыр. Сол кісі “Ақсақал, Сіз Қорқыттың  күйлеріне  әлі бармай жатырсыз. Мынауыңыз Қорқыт емес қой” дегені.

– Әй, шырағым, жанықпай отыр енді,– деді қобызшы қа­ба­ғын шытып.  Содан соң өзі­мен өзі болып қылқобызды баяу, ба­бымен жарты  сағаттай сар­на­тып алды-ау ша­масы. Біз бұл  сар­нау­ларға кейінірек “Соқыр Нышан сарнаулары” деп айдар таққанымызды  білемін.  Әлден уақытта тоқтады.  Шүмектеп аққан терді көлдей орамалмен бір сыпырып  шыққанымызда суы сығып алуға келген.

– Ал, шырақтарым, – деді қобызшы шал, – Мединеде Мұхаммед,  Түркістанда Қожа Ахмет, Арыстан Баб-Шашты Әзиз, Гайып Ерен Қырық Шілтенді жағалап шықтық. Қорқыттың  күйлерін тартуға  Алладан ұлықсат болды. – Осыны  айтты да “Аһ-һ, Уһ-һ” деп терең ащы  үн шығарып, кеуде қуысын босатып алғандай болды.

Содан Қорқыт күйлері  сарнап жөнелсін. Бірде сыңсып жоғары өрлейді, бірде  сылдырап төмен ылдилайды. Қыл қобыздың  ішектерінен зарлы да мұңды, кейде шалқып, кейде қалқыған сиқырлы дыбыстар  ақтарылып жатыр. Боздаған түйе… Бұл – “Желмаяның желісі”,  аспанға өрлеп  асылып қалған  қаңқыл …Бұл – “Аққу”, алыстан иіс  тартып сай-сүйекті сырқырата  сарнаған күй, бұл “Ұшардың ұлуы”. Әне, бауырына басқан баласын “Әуіпбай, әуіпбай” деп  жұбатып, иығына  асқан  иінағаштағы шелегі  сылдырап, суатқа құлаған  келіншекті  көріп тұрғандай боласың. “Баяғыда осы “Ұшардың ұлуын” тартқанда ауылды  азан-қазан қылатын едік” дегені де  осындайда еске түседі.

 Бұл 1975 жыл еді.  Соқыр Ны­шан­ның  тоқсан екіге  шық­қан  жылы  екен. Қартайған адам ғой, тартып-тар­тып келіп тамағын  қырнайды,  жөтеледі, жөт­кірінеді, содан соң тағы бір  көлдей орамалмен шүмектеп аққан терін құрғатып алып,  қобызды  одан әрі  сарнатады.

Сөйтіп біз осы жолы Соқыр Нышаннан Қорқыттың он екі күйін жазып алдық. Ал бүкіл түркі дүниесінде Қор­қыт бабамыздың  жиырма шақты ғана  күйі  сақ­тал­ғанын  ес­керсек, мұнымыз шынында ерлікке пара-пар үлкен жұ­мыс еді.  Содан Мардан ағамыз  сол жаз­ба­ларды М.Әу­езов атындағы Тіл және әдебиет  инсти­ту­тына тап­сырып,  сол  жерде  күйтаспалар қосалқы ды­­быс­тар­дан тазарған соң нотаға түсірілді ғой. Әртүрлі  ор­­кес­трлердің  репертуарына да сол  институттан алын­ған  болар”, деп Ахат ағамыз әңгімесін  аяқтаған болатын.

Сөйтіп, сонау бала  кезде көрген  қобызшы шал туралы көкейде жүрген  сұрағыма  толымды жауап та  алғандай болып едім.  Бірақ, мені  енді  екінші  бір мә­селе мазалай бастады.  Осы таяу  жылдары Қорқыт  ба­бамызға  байланысты  үлкенді-кішілі әлденеше ша­ралар өтті. Қалам тербеп, туған өлкенің  жетістігі-ке­міс­тігі туралы жазып жүрген соң  бабамыздың үлкен-кі­шілі  той-томалақтарында сол  алпысыншы жыл­дар­дың өзінде-ақ жарғақ құлағы жастыққа тимей, Қорқыт бабамыздан қалған  мұралардың  қағазға жазылып,  үнтаспаға түсіп қалуына мұрындық болған ағамызды да  іздейтініміз орынды ғой. Бірақ, сол шаралардың қай-қайсысында да ол кісіні  кездестіре қоймағанымыз өз алдына, тіпті  аты да аталмайтын болды. Ал бүгінде Қорқыт бабамыздан диссертация қорғап,  алқалы жиындарда ағыла сөйлеп жүрген  азаматтар жетерлік. Асылында әр азаматтың еңбегі адал  бағаланғанда ғана  әділеттілік  деген  арғымақ жалынан  сипатпақ.

Біз Қорқытты да,  сол Қорқыт бабамыздың күйлерін кейінгі ұрпаққа қалдырып  кеткен қобызшы Молықбай шал  мен Соқыр Нышанды да,  сондай  абыз  күйшілердің орындауындағы інжу-маржандардың таспаға  түсіп қалуына мұрындық болған жанашыр жандарды да ұмытпауымыз керек.

Құттыбай СыдыҚ,журналист.

Қызылорда облысы.29 сәуір 2001 жыл.